Cele szczegółowe: Środki: Metody: Forma pracy: PrzEbiEG zajęć: Wariant dla młodszych dzieci: Wariant dla starszych uczestników:

Transkrypt

1 Kwiaty i owady Wszelkie rośliny i stworzenia mają swą rolę do spełnienia Nieważne, jakiej są wielkości a już owady w szczególności Taki, na przykład, trzmiel lub motyl, co lata niby, ot tak sobie i siada tu i tam na kwiatach on doskonale wie co robi! Że wybrał właśnie te rośliny? Nic się nie stało bez przyczyny! I te, na skrzydłach wzory rzadkie tu nic nie dzieje się przypadkiem! Wszystko w Naturze ma swój cel ma go i motyl, ma go trzmiel K. Wiech, A. Zięba Cele ogólne: 1. Zdobycie i ugruntowanie wiedzy o potrzebach życiowych kwiatów i owadów, ich wzajemnych relacjach oraz wpływie człowieka na te relacje. 2. Kształtowanie umiejętności organizatorskich w czasie pracy w grupie. 116

2 Cele szczegółowe: Uczestnik zajęć: pozna bogactwo form życia (bioróżnorodność) na przykładzie przygotowanej powierzchni badawczej; pozna związki pomiędzy roślinami i zwierzętami; zrozumie konieczność ochrony przyrody. Środki: Patyki, sznurek, lupki, karty pracy, atlasy kwiatów i owadów, karty z rysunkami: pszczół, motyli dziennych, motyli nocnych, trzmiela, badacza kwiatów. Metody: Podające, problemowe, praktyczne. Forma pracy: Grupowa Przebieg zajęć: 1. Wprowadzeniem do zajęć jest wykład na temat roślin łąkowych i owadów. 2. Uczestnicy zajęć tworzą grupy na podstawie losowo otrzymanych kart z wizerunkami: pszczół, motyli dziennych, motyli nocnych, trzmieli, badaczy kwiatów. Utworzone grupy wybierają fragmenty terenu w Ogrodzie i przy pomocy kołków i sznurka wyznaczają swoje powierzchnie badawcze ogródki, na których prowadzą obserwacje kwiatów i owadów. Wariant dla młodszych dzieci: 3a. Dzieci w grupach liczą, ile kolorów roślin znajduje się w ich ogródku, i podglądają, czy pszczoły, trzmiele i motyle korzystają z tych kwiatów. Na kartach pracy zaznaczają, jakie kolory wybierane są przez owady. Wariant dla starszych uczestników: 3b. Uczniowie, korzystając z atlasów, starają się określić gatunki roślini owadów w swoich ogródkach. 4. Uczniowie wcielają się w rolę roju pszczół. Wylosowany uczestnik pokazuje tańcem, gdzie znajduje się pożytek dla pszczół, a pozostali odgadują, co chciał przedstawić. Taniec pszczół wykonuje pszczoła robotnica informująca pozostałe o znalezieniu pokarmu. 117

3 Mowa pszczół: a) taniec okręcany, gdy odległość pokarmu wynosi m; b) ósemki, gdy odległość jest większa, kierunek pokazują, potrząsając odwłokiem między połówkami ósemek. 5. Uczestnicy zajęć opisują budowę kwiatu i zmysłów owadów, odpowiadając na pytania: Po co roślinom kolorowe, duże, pachnące kwiaty? Po co owadom (motylom) kolory, wzorki, umiejętność latania? Po co kwiaty owadom? Po co owady kwiatom? 6. Uczestnicy, wcielając się w role owadów i kwiatów, oceniają potrzeby jednych i drugich, uzasadniają określenie związki biznesowe w odniesieniu do relacji owad-kwiat, dyskutują na tematy: a) owady który kwiat jest dla nas najatrakcyjniejszy? b) kwiaty jak zwabić owada? W czasie dyskusji zwracają uwagę na sposoby wabienia: kolorem, zapachem, kształtem, oszustwem (mimikra) c) czy to uczciwa gra? Co owad otrzymuje od rośliny w zamian za zapylenie? Nektar (lipa), pyłek (maki, zawilce, sasanki, dzikie róże, rutewka, dziurawiec, olsze), oszustwo (dziewięciornik błotny). 7. Zemsta trzmiela jednoaktówka. Uczestnicy przedstawiają jednoaktówkę Teatrzyku Fioletowy Krokus. 8. W czasie dyskusji podsumowującej każda grupa przedstawia wynikiswoich badań. Wspólnie zastanawiają się, jak zachowania ludzkie mają wpływ na występowanie kwiatów i owadów. Co można zrobić w najbliższym otoczeniu, aby poprawić sytuację? Jak przeciwdziałać spadkowi liczebności pszczół, trzmieli i motyli? 118

4 Informacje dla nauczycieli: Należy pamiętać, aby zabezpieczyć osoby uczulone na owady! O bezpieczeństwie osób wrażliwych na jad owadów można przeczytać tu: Badacze kwiatów i owadów. Już w starożytności zagadnienia relacji między roślinami i owadami interesowały Arystotelesa zwanego Ojcem przyrodoznawstwa. W XVIII wieku Christian K. Sprengla, niemiecki botanik uważany za Ojca biologii kwiatów, odkrył znaczenie kształtów i barw kwiatów oraz udział owadów w zapylaniu. Władysław Szafer, twórca ochrony przyrody w Polsce (współtwórca wielu parków narodowych, m.in. Tatrzańskiego, Ojcowskiego, Białowieskiego i Świętokrzyskiego; rezerwatów przyrody oraz założyciel Ligi Ochrony Przyrody, Instytutu Botaniki Polskiej Akademii Nauk i Instytutu Ochrony Przyrody PAN), napisał książkę Kwiaty i zwierzęta. Był autorem nowatorsko brzmiącego niegdyś hasła: Ochrona przyrody ochroną człowieka. Jego stwierdzenie: Najgroźniejszym wrogiem przyrody jest ludzka głupota i bezmyślność nie straciło nic ze swojej aktualności. Owady korzystające z pobieranego nektaru i pyłku jednocześnie zapylają kwiaty. Do owadów zapylających kwiaty należą głównie: błonkówki, muchówki, motyle, chrząszcze. Największą rolę odgrywają należące do błonkówek pszczoły (Apoidea), szczególnie pszczoła miodna. Owady specjalizujące się w odżywianiu nektarem i pyłkiem kwiatów posiadają szczególne przystosowania, np. aparat gębowy typu ssącego (u motyli długa zwijana trąbka). Pszczoła miodna na odnóżach posiada charakterystyczne koszyczki do zbierania pyłku. Rośliny do zwabienia owadów stosują różne sposoby, np. wykształcają kwiaty barwne, duże lub drobne zebrane w duże kwiatostany, mają intensywny zapach, a także produkują dużą ilość pyłku o sporych lepkich ziarnach bogatych w substancje odżywcze. Kwiaty posiadają wiele wskaźników: kolorowych plamek, kresek, lśniących włosków. Wskazują one owadom drogę do ukrytych w głębi kwiatu miodników. Kwiaty bronią się 119

5 przed samozapyleniem m.in. poprzez dwupienność (na jednych osobnikach tylko kwiaty męskie, a na innych tylko żeńskie), przedprątność (wcześniej dojrzewają pręciki), przedsłupność (wcześniej dojrzewają słupki). Kwiaty niektórych roślin mają specjalną budowę, dzięki której pod ciężarem owada pręcik przegina się, obsypując go pyłkiem. Niektóre kwiaty stanowią dla owadów pułapkę. Np. u obuwika pospolitego kwiaty zamykają się, uniemożliwiając owadowi wyjście przez długi czas, co daje pewność zapylenia kwiatu przez wiercącego się w środku owada. Pszczoła miodna widzi barwę czerwoną jako czarną. Wykonuje taniec okręcany lub ósemki. Ma zmysł smaku słabszy niż u ludzi. Jest wrażliwa na barwę żółtą i niebieską. Ma powonienie plastyczne (czułki zawierają zmysł dotyku i węchu, ma to znaczenie w ciemności). Posiada koszyczki na pyłek i system feromonowego ostrzegania. Robotnice biorą na siebie ciężar obsługi całego społeczeństwa pszczelego, natomiast królowa tylko składa jaja. Zimę potrafi przetrwać cała pszczela rodzina. Pracują wolniej i krócej od trzmieli. Pszczoła poszukuje pokarmu do trzech kilometrów od gniazda. Trzmiel jest większy od pszczoły. Jego ciało pokrywają gęste włoski (kosmatość ma znaczenie przy zapylaniu roślin). Zimują tylko królowe. Królowa-matka znajduje miejsce na gniazdo i dostarcza pokarm larwom w pierwszym etapie ich życia. Larwy konkurują o pokarm. Ma koszyczki na pyłek. Nie gromadzi zapasów. 120

6 Dzień pracy jest kilka godzin dłuższy od pracy pszczoły miodnej. Potrafi też szybciej oblatywać kwiaty niż pszczoły. Trzmiele latają nie dalej niż 500 m od gniazda. Najłatwiej dostrzec je na kwiatach o szerokich rurkach (dzwonki, naparstnica, tojad, koniczyna, niecierpek). Motyl dzienny wrażliwy na mocniejsze kolory czerwony, fioletowy, purpurowy. Widzi mniej barw niż człowiek. Dokładniej widzi najbliższe otoczenie. Potrafi odróżnić roztwór cukru 1000 razy słabszy niż ten, który odróżnia człowiek. Wszystkie stadia życia motyla mogą zimować. Kolorowa mozaika skrzydeł zbudowana jest z łusek. Motyl nocny wrażliwy na kolory białe, jasnożółte, jasnoróżowe, wrażliwy na zapach. Owady nie zawsze mogą korzystać z roślin. W przyrodzie występuje tzw. sen roślin (zamykanie kwiatów). Niektóre z nich budzą się o konkretnych porach i otwierają, np: dzika róża o godz. 4 5, wierzbówka kiprzyca o godz. 6 7, szczawik zajęczy o godz. 8 9, a niektóre kwiaty otwierają się dopiero po południu. 121

7 Rośliny związane z owadami: Roślina barwinek pospolity Owad związany z rośliną trzmiele i pszczoły Dodatkowe informacje bniec czerwony motyle bniec jest dwupienny knieć błotna poziomka miłosna górska wierzbówka kiprzyca motyle pszczoły tylko motyle o długich trąbkach (ssawkach) błonkówki miododajne knieć oferuje dużo pyłku i nektaru dla pszczół oferuje tylko pyłek, widzą ją jako niebiesko-zieloną w pierwszej fazie kwitnienia szyjka słupka zgięta jest ku dołowi, później na odwrót, pylniki po wysypaniu pyłku zaginają się do dołu (kwiaty przedprątne) Słowniczek wybranych pojęć: entomogamia zapylanie kwiatów przez owady; dwupienność roślina ma oddzielnie osobniki męskie z kwiatami męskimi i żeńskie z kwiatami żeńskimi. 122

8 Literatura Mirosława Dylewska, Trzmiele i trzmielce parków narodowych tatrzańskiego i babiogórskiego oraz czynna ochrona tych owadów, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane Stanisław Kucharzyk, Flora wiosenna lasów: klucz do rozpoznania gatunków, Bieszczadzki Park Narodowy, Ustrzyki Górne Władysław Szafer, Kwiaty i zwierzęta, PWN, Warszawa Jarosław Wenta, Motyle Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane Kazimierz Wiech, Alicja Zięba, Motyle i trzmiele na bieszczadzkich kwiatach, Bieszczadzki Park Narodowy, Ustrzyki Górne

9 Kwiaty i owady Karta pracy Karta obserwacji kwiatów i owadów Liczba gatunków roślin Liczba gatunków owadów Kolory kwiatów Przez jakie kolory najczęściej są wabione owady? Data i godzina obserwacji: Zespół w składzie:

10 Tablica Kwiaty Żywiec gruczołowaty Mniszek lekarski Poziomka Knieć błotna Lepiężnik biały Krokus

11 Tablica owady Trzmiel Pszczoła miodna osa Motyl

12 Kwiaty i Owady Karta pracy