Krzysztof Jurek Aleksander Łynka. Zdasz Maturę. z historii. Historia Polski. wydanie trzecie

Transkrypt

1 Krzysztof Jurek Aleksander Łynka Zdasz Maturę z historii Historia Polski wydanie trzecie Łódź 2005

2 Korekta Małgorzata Zawilska K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski Projekt okładki Jacek Wilk Skład Krzysztof Jodłowski Paweł Szewczyk Copyright by Piątek Trzynastego, Łódź 2005 Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (łącznie z kserokopiowaniem), przenoszenie na inne nośniki bez pisemnej zgody Wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich, łącznie z konsekwencjami przewidzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z r., poz. 83). ISBN PIĄTEK TRZYNASTEGO Wydawnictwo s.c. Michał Koliński i Michał Wiercioch Łódź, ul. Księży Młyn 14 tel./fax (0-42) , , tel (06) infolinia: (codziennie 8-22, także sms), gg , biuro@piatek13.com.pl Łódź rok: ostatnia Wydanie I rzut: liczba Druk i oprawa Drukarnia na Księżym Młynie s.c., Łódź Printed in Poland 2

3 WSTĘP SPIS TREŚCI POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) Ziemie polskie w starożytności Słowianie Plemiona prapolskie Powstanie państwa Piastów Polska Bolesława Chrobrego Kryzys monarchii piastowskiej w pierwszej połowie XI wieku Polska Bolesława Śmiałego Bolesław Krzywousty i jego czasy Organizacja państwa pierwszych Piastów Kultura romańska w Polsce ROZBICIE DZIELNICOWE I ZJEDNOCZENIE ZIEM POLSKICH ( ) Dzieje polityczne rozbicia Przemiany gospodarcze w XIII wieku Społeczeństwo okresu rozbicia dzielnicowego Ku zjednoczeniu Państwo Kazimierza Wielkiego POLSKA ANDEGAWENÓW I JAGIELLONÓW Rządy Andegawenów w Polsce Jagiellonowie w Polsce w XIV-XV wieku Jagiellonowie w Europie Kultura późnego średniowiecza w Polsce

4 4 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski POLSKA CZASÓW ODRODZENIA Kultura polskiego odrodzenia Reformacja i kontrreformacja w Polsce w XVI wieku Gospodarka polska w XVI wieku USTRÓJ POLITYCZNY RZECZYPOSPOLITEJ W XVI WIEKU Przywileje szlacheckie Powstanie polskiego parlamentaryzmu Unia lubelska w 1569 roku i jej znaczenie dla dalszych losów państwa Wolna elekcja Polska mocarstwem europejskim w XVI wieku POLSKA W XVII WIEKU Władcy elekcyjni Wojny polsko-szwedzkie w XVII wieku Wojny z Kozakami Wojny polsko-rosyjskie w XVII wieku Wojny polsko-tureckie w XVII wieku Skutki wojen polskich w XVII wieku Przemiany ustroju politycznego w XVII wieku Kultura baroku i sarmatyzm w Polsce CZASY SASKIE W POLSCE ( ) Panowanie Augusta II Polska wojna sukcesyjna Panowanie Augusta III Kultura czasów saskich POLSKA W OKRESIE ROZBIORÓW Próby reform Rzeczypospolitej w latach I rozbiór Polski Sejm Wielki ( ) i jego znaczenie dla losów Polski II rozbiór Polski Powstanie kościuszkowskie III rozbiór Polski Kultura czasów stanisławowskich

5 WSTĘP ZIEMIE POLSKIE W EPOCE NAPOLEOŃSKIEJ Legiony Polskie we Włoszech Księstwo Warszawskie Polacy w służbie Napoleona Znaczenie okresu napoleońskiego dla Polski ZIEMIE POLSKIE POD ZABORAMI ( ) Sprawa polska na kongresie wiedeńskim Królestwo Polskie ( ) Powstanie listopadowe Wielka Emigracja Działalność patriotyczna w latach Powstanie krakowskie Sytuacja gospodarcza ziem polskich w pierwszej połowie XIX wieku Kultura polska pod zaborami w pierwszej połowie XIX wieku ZIEMIE POLSKIE W II POŁOWIE XIX WIEKU I NA POCZĄTKU XX WIEKU Powstanie styczniowe Sytuacja Polaków pod zaborami w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku Walka o polskość pod zaborami w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku Powstanie nowoczesnych ruchów politycznych na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku Rewolucja na ziemiach polskich Sytuacja gospodarcza ziem polskich na przełomie XIX i XX wieku Kultura i nauka polska na przełomie XIX i XX wieku SPRAWA POLSKA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ ( ) Orientacje polityczne społeczeństwa polskiego Polski czyn zbrojny w czasie I wojny światowej Umiędzynarodowienie sprawy polskiej w czasie I wojny światowej Wyłanianie się polskiej władzy państwowej

6 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski II RZECZPOSPOLITA POLSKA W LATACH Początki II Rzeczypospolitej Walka o granice odrodzonego państwa Demokracja parlamentarna w II RP ( ) II RP w okresie rządów autorytarnych ( ) Partie i stronnictwa polityczne w II RP Polityka zagraniczna II RP Sytuacja gospodarcza II RP Nauka i kultura w II RP POLACY I SPRAWA POLSKA W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ( ) Wojna obronna Polski Rząd polski na emigracji ( ) Sprawa polska w polityce Wielkiej Trójki Polacy na frontach II wojny światowej Dwie okupacje na ziemiach polskich Polskie podziemie w czasie II wojny światowej Powstanie warszawskie Początki Polski Ludowej ( ) POLSKA WSPÓŁCZESNA ( ) Polska w nowych granicach Przejmowanie władzy przez komunistów ( ) Stalinizacja Polski ( ) Polski Październik Polska czasów Gomułki ( ) Dekada Gierka ( ) Od Solidarności do stanu wojennego ( ) Droga do Okrągłego Stołu ( ) III Rzeczypospolita ( ) Gospodarka polska w latach Kultura polska po II wojnie światowej

7 WSTĘP WSTĘP Książka nie jest typowym podręcznikiem, lecz repetytorium zawierającym podstawowy materiał programowy z zakresu historii Polski w szkole ponadgimnazjalnej. Została napisana z myślą o uczniach przygotowujących się do egzaminu maturalnego z historii oraz do egzaminów na wyższe uczelnie. Opracowanie ułatwi także przygotowanie się do odpowiedzi i sprawdzianów na lekcjach historii. Książka obejmuje dzieje Polski od pradziejów do współczesności, a materiał został przedstawiony w zwięzłej formie. Książka zawiera wszystkie informacje niezbędne do zrozumienia procesu dziejowego. Każdy okres historyczny jest zakończony przekrojowymi zagadnieniami dotyczącymi gospodarki i kultury, które w tego typu wydawnictwach, na ogół, są pomijane. Powtórzenie i zapamiętanie wiadomości ułatwi wyróżnienie nazwisk, pojęć, miejsc i dat. Przejrzysta struktura umożliwi szybkie dotarcie do interesującego okresu lub problemu historycznego. Niektóre tematy zostały opracowane faktograficznie szerzej niż w podręcznikach szkolnych. Uzupełnieniem Historii Polski jest inne opracowanie z tej serii Zdasz maturę Historia powszechna obejmujące wykłady z dziejów świata od starożytności do współczesności. Autorzy 7

8 8 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski

9 POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) Polska wczesno- średniowieczna (X-XI wiek) 1. Ziemie polskie w starożytności Ziemie polskie w starożytności nie podlegały wpływowi głównych wydarzeń historii świata. Zostały one w porównaniu z obszarami południowej Europy stosunkowo późno zasiedlone. Głównym źródłem informacji o tak odległych czasach jest archeologia. Z wykopalisk wiemy, że na dzisiejszych ziemiach polskich, czyli terytoriach położonych między Bugiem, Odrą, Karpatami i Bałtykiem pierwsi ludzie pojawili się podczas epoki lodowcowej zapewne około 200 tysięcy lat przed naszą erą. Byli to prawdopodobnie neandertalczycy. Pozostały po nich jedynie prymitywne narzędzia kamienne. Bliskość czoła lodowca, który najdalej sięgał do północnej Wielkopolski i Mazowsza, sprawiła, że warunki życia na tym terenie były bardzo trudne. Ludzie prowadzili koczowniczy tryb życia, utrzymując się ze zbierania roślin, połowu ryb i myślistwa. Okres ten nazywamy starszą epoką kamienną, czyli paleolitem. Nazwa pochodzi od głównego materiału używanego do wyrobu narzędzi (z języka greckiego palaios starszy, litos kamień). Poszukiwaną odmianą kamienia był krzemień, ze względu na swe specyficzne własności fizyczne. Inne materiały używane do produkcji narzędzi to kość, róg i drewno. Stopniowe łagodnienie klimatu związane z ustępowaniem lodowca spowodowało liczniejszy napływ gromad ludzkich. 9

10 10 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski Około tysięcy lat temu na ziemie polskie zaczęli przybywać ludzie zajmujący się polowaniem na renifery. Prawdopodobnie byli oni pod względem typu antropologicznego zbliżeni do współczesnych mieszkańców Europy. Ówczesny klimat tej części naszego kontynentu odpowiadał dzisiejszej północnej Syberii. Dalsze cofanie się lodowca spowodowało zmianę klimatu. W średniej epoce kamiennej (mezolicie), która na naszych ziemiach wypada od około 8 do 4,5 tysiąca lat p.n.e. nastąpiła znaczna zmiana warunków życia. Zniknęły stada reniferów, które przez kilka tysięcy lat były podstawową zwierzyną łowną grup ludzkich. W lasach iglastych pojawiła się znana nam dzisiaj fauna, a przybyła wraz z nią ludność zajmowała się łowiectwem leśnym. Około 5 tysięcy lat temu została zapoczątkowana tzw. rewolucja neolityczna. Polegała ona na stopniowym opanowaniu uprawy roli i hodowli zwierząt przez gromady ludzkie. Zmieniła ona rodzaj zajęć i kulturę ludów zamieszkujących ziemie polskie. Dalszemu doskonaleniu uległy także narzędzia. Nadal podstawowym narzędziem był kamień, lecz metody jego obróbki uległy wydatnemu udoskonaleniu. Opanowana została metoda jego szlifowania i wiercenia w nim otworów. Dzięki temu można było wyrabiać toporki, młoty itp. Poszukiwanie krzemienia do produkcji narzędzi spowodowało rozwój górnictwa. Z tego okresu pochodzi kopalnia w Krzemionkach Opatowskich. Wielkim osiągnięciem cywilizacyjnym było opanowanie umiejętności lepienia garnków oraz wyrobu tkanin. Epoka neolitu trwała na ziemiach polskich około trzech tysięcy lat i zakończyła się wraz z nastaniem epoki brązu ( r. p.n.e.). Wraz z rozwojem kontaktów między ludzkimi społecznościami dotarła na ziemie polskie wiedza na temat metali. Pierwszym znanym ludziom metalem była miedź. Umiejętność posługiwania się nią narodziła się na Bliskim Wschodzie, co nastąpiło pod koniec piątego tysiąclecia p.n.e. Następnie drogą doświadczeń uzyskano brąz, pierwszy stop metali (miedzi z cyną). Na ziemiach polskich pojawił się on około 1800 r. p.n.e., czyli około czterech tysięcy lat temu. Początkowo nie spowodował istotnej zmiany trybu życia ludności, która nadal powszechnie używała narzędzi kamiennych. W owym czasie gromady ludzkie znacznie różniły się miedzy sobą. Grupy

11 POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) żyjące w podobnych warunkach, posługujące się takimi samymi narzędziami i ozdobami nazywane są kulturami archeologicznymi. Nazwy kultur zostały nadane od nazw miejscowości, gdzie zostały odnalezione charakterystyczne zabytki (np. przeworska, unietycka, trzciniecka), lub od pewnych charakterystycznych elementów (np. ceramiki sznurowej). Zabytki kultury materialnej dostarczane przez archeologię mogą wiele powiedzieć o warunkach życia ludzi (zajęcia, narzędzia, broń, ozdoby, żywność), lecz niestety tylko w bardzo ograniczonym stopniu zaświadczają o ich życiu duchowym (pochówki). Natomiast nie przekazują żadnych informacji na temat języka, którego ludzie ci używali. Stąd też nie wyjaśniają zagadnienia ich przynależności etnicznej. Około 1300 r. p.n.e. nastąpiło pewne ujednolicenie kultury ludów europejskich. Zapewne był to efekt rozwijającego się handlu. Uwydatniło się to poprzez rozpowszechnienie zwyczaju palenia zwłok, który zastąpił pochówek szkieletowy. Na ziemiach polskich zwyczaj ciałopalenia stosowany był przez tzw. kulturę łużycką. Obejmowała ona obszar od środkowej Łaby do dorzecza Bugu i od Moraw do Bałtyku. Istniała od 1300 r. p.n.e. do 300 r. p.n.e. Jedną z jej cech charakterystycznych była budowa dużych osad obronnych. Najbardziej znaną spośród nich jest na ziemiach polskich osada w Biskupinie. Kiedyś kulturę łużycką identyfikowano z Prasłowianami. Obecnie archeologowie raczej nie podtrzymują tego stanowiska. Upowszechnienie żelaza uważane jest przez badaczy za przełom na miarę rewolucji neolitycznej. Podobnie jak i w innych przypadkach, technologię wytopu żelaza opanowano na Bliskim Wschodzie, skąd przez Bałkany dotarła na ziemie polskie. W pełni została ona opanowana około 250 r. p.n.e., czyli prawie tysiąc lat od jej wynalezienia w Azji Mniejszej. Epoka ta trwała na ziemiach polskich aż do II połowy V wieku naszej ery. W tym czasie upadła kultura łużycka, a na jej miejscu rozpowszechniły się inne formy kulturowe (kultura pomorska i grobów kloszowych). Z zachodu na Śląsk napłynęli Celtowie, którzy przynieśli ze sobą wysoką kulturę materialną i duchową. Ich przybycie zadziałało twórczo na ludy zamieszkujące ziemie polskie i spowodowało upowszechnienie się żelaza jako materiału do produkcji narzędzi używanych w życiu codziennym. W tzw. okresie 11

12 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski rzymskim (I-V w.) ludność ziem polskich utrzymywała kontakty handlowe z Cesarstwem Rzymskim. W II wieku przez ziemie polskie przewędrowali germańscy Goci i Gepidzi, przemieszczając się wzdłuż Wisły ze Skandynawii nad Morze Czarne. Wtedy też pojawiły się pierwsze wzmianki o ludach zamieszkujących dzisiejsze ziemie polskie. Umieścił je wybitny grecki geograf Ptolemeusz w dziele Geografia. Stamtąd pochodzi nazwa Calisia identyfikowana z osadą istniejącą na terenie dzisiejszego Kalisza. Ludy zamieszkujące ziemie polskie utrzymywały się z rolnictwa. Uprawiano żyto, proso, jęczmień, pszenicę, owies, groch, bób, len i konopie. Hodowano bydło, świnie, owce, kozy. 2. Słowianie Słowianie należą do grupy przybyłych z głębi Azji ludów indoeuropejskich, podobnie jak Germanie czy Celtowie. W nauce historycznej nie ma jednoznacznej opinii na temat pierwotnych siedzib Słowian, czyli miejsca gdzie wyodrębnili się spośród innych Indoeuropejczyków. Do dzisiaj problem ten nie został wyjaśniony, choć większość badaczy przychyla się do poglądu, że pierwotną siedzibą Słowian były ziemie położone nad Wisłą raczej na wschód od niej, być może do Dniepru, lub też na ziemiach między Odrą a Bugiem. Sporny jest również okres wyodrębnienia się Słowian z większej wspólnoty bałto-słowiańskiej. Obecnie część badaczy umieszcza ten moment w XIII/XII w. p.n.e., ale nie później niż w IX w. p.n.e. Jako prasłowiańskie w owym czasie uznaje się ziemie od Dniepru do Odry. Zagadnienia te sprawiają wielką trudność, gdyż znaleziska archeologiczne, będące podstawowym źródłem wiadomości, nie informują o języku używanym przez miejscową ludność. Stąd wynikają trudności z powiązaniem archeologicznych śladów bytowania człowieka z określonymi strukturami etnicznymi. Przez ziemie polskie co najmniej trzykrotnie przewędrowały wielkie fale migracyjne (Ilirowie, Celtowie, Germanie), ponadto kilkakrotnie najeżdżali je koczownicy (np. Scytowie, Hunowie). Z drugiej strony należy pamiętać, że nigdy nie dokonywały się całkowite wymiany ludności. Przybysze byli asymilowani lub też asymilowali miejscowych, ale zasadniczy 12

13 POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) trzon ludności pozostawał niezmienny. Potwierdzają to badania antropologiczne. Pisarze starożytni pozostawili informacje o plemionach, które określane były mianem Sklawenów (Sklawinów) i Antów, a które identyfikujemy ze Słowianami. Utrzymywali się oni z uprawy ziemi i hodowli zwierząt. Znali wiele rzemiosł, m.in. kowalstwo, garncarstwo, tkactwo. W czasach Cesarstwa Rzymskiego mieszkańcy ziem polskich utrzymywali kontakty handlowe z ziemiami imperium. Świadczą o tym liczne znaleziska monet, ozdób i wyrobów użytkowych pochodzących z południa. Głównym przedmiotem wymiany był bursztyn, szczególnie ceniony i poszukiwany przez Rzymian. Transportowano go z północy na południe, a szlaki, którymi się to odbywało, stały się ważnymi arteriami komunikacyjnymi i handlowymi. Na przełomie tysiącleci dokonały się na naszych ziemiach ważne przemiany społeczne i gospodarcze. Wśród Słowian, jak i u innych ludów indoeuropejskich, dominował ustrój rodowy. Jednak stopniowo zaczęła powstawać wspólnota oparta nie na pokrewieństwie, lecz na wspólnym zamieszkiwaniu danego terytorium. Wspólnoty takie w późniejszym czasie określano mianem opola. Wspólnoty opolne łączyły się ze sobą tworząc plemiona. Władzę w nich sprawowały wiece, czyli zgromadzenia wszystkich wolnych, dorosłych mężczyzn. Zmieniać się poczęła organizacja polityczna plemion słowiańskich. Upowszechnienie metalurgii żelaza, kontakty handlowe z Celtami, a następnie Rzymianami spowodowały proces majątkowego rozwarstwienia społeczeństwa, w wyniku którego zaczęła rosnąć rola wodzów plemiennych. Stopniowo przewagę zdobywała grupa najznaczniejszych (najbogatszych) członków plemienia, spośród których wybierano księcia. Książę realizował nie tylko interesy plemienia, lecz również swoje własne. Pomocna była w tym otaczająca go drużyna, składająca się z oddanych mu wojowników. W IV i V wieku miała miejsce w dziejach Europy wielka wędrówka ludów. Zapoczątkowały ja najazdy przybywających z głębi Azji Hunów, którzy zburzyli stan delikatnej równowagi wśród plemion zamieszkujących ziemie sąsiadujące z Cesarstwem Rzymskim. Kontakty handlowe z Rzymem zostały zerwane. Rozpoczynała się wielka wędrówka ludów, a z nią 13

14 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski czas Słowian. W V i VI wieku Słowianie zajęli ziemie między Odrą i Łabą (na zachodzie), a na wschodzie ziemie nad Oką i Wołgą. Ponadto powędrowali także na południe. Przełamali tam granice Cesarstwa Wschodniorzymskiego (Bizantyjskiego) i opanowali Półwysep Bałkański. Słowianie zajęli ziemie nad Morzem Adriatyckim, Egejskim i Czarnym. Osiedlili się także na terenie Grecji. Ich przybycie zmieniło stosunki etniczne w tej części Europy. W wyniku migracji Słowianie podzielili się na trzy grupy: zachodnią, wschodnią i południową. Słowianie zachodni zamieszkiwali ziemie dorzecza Łaby, Odry, Wisły oraz Czechy, Morawy i Słowację; wschodni ziemie na wschód od Bugu, tereny nad Dźwiną, Oką, Wołgą i Dnieprem; południowi Karyntię, Jugosławię, Bułgarię i część Grecji. W VII i VIII wieku rozpoczął się proces powstawania państw słowiańskich w Europie. 3. Plemiona prapolskie Plemiona polskie. Około V wieku ziemie polskie zamieszkiwały prawdopodobnie plemiona Obodrytów, Serbów i Chorwatów. Podczas wędrówki ludów przeniosły się one w inne miejsca. Pozostała na ziemiach polskich ludność utworzyła w VII-VIII w. małe organizacje plemienne. Należały one do grupy Słowian zachodnich. Obecnie do grupy tej przynależą narody: czeski, polski, serbsko-łużycki i słowacki. Sporządzony w połowie IX wieku w państwie frankijskim spis plemion słowiańskich (tzw. Geograf Bawarski ) wymieniał wśród najbardziej znaczących między innymi: Goplan, Lędzian (Lędziców), Ślężan, Opolan, Wiślan. Uzupełniając te wiadomości innymi danymi, na dzisiejszych ziemiach polskich możemy wyróżnić następujące plemiona: nad Wartą i Notecią Polanie, na wschód od nich zamieszkiwali Goplanie, na Pomorzu Pyrzyczanie i Wolinianie, nad środkową Wisłą i dolnym Bugiem Mazowszanie, nad górną Wisłą Wiślanie, na wschód od nich Lędzice, na Śląsku Dziadoszanie, Ślężanie, Opolanie i Golęszyce. 14

15 POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) Gospodarka. Warunki życia ówczesnej ludności słowiańskiej znane nam są z wykopalisk archeologicznych. Podstawą utrzymania ludności było rolnictwo. Narzędziem używanym do spulchniania ziemi było radło zaopatrzone w żelazną radlicę, ciągnięte przez woły. W miarę upływu czasu upowszechniało się rolnictwo stałe, to znaczy prowadzone ciągle na tym samym terenie. Problemem spornym wśród historyków jest określenie czasu, w którym to nastąpiło. Prawdopodobnie stało się dość powszechne w początkach średniowiecza. Z drugiej strony przypadki gospodarki wypaleniskowej (czyli przerzutowej) zdarzały się jeszcze w XII-XIII wieku. Wśród upraw stopniowo upowszechniało się żyto i owies. Rzemiosło stało na stosunkowo wysokim poziomie. Obok najczęściej zdarzającej się wytwórczości domowej istniały także na ziemiach polskich wielkie ośrodki produkcji rzemieślniczej, np. hutniczy w Górach Świętokrzyskich, kamieniarski w pobliżu Ślęży. Ważną rolę odgrywała wymiana handlowa. Ekwiwalentem wartości wymienianych towarów były skóry zwierzęce (np. kunie), sól, płótno (stąd bierze się polskie słowo płacić). Od IX w. pojawiły się także monety arabskie, gdyż na ziemie polskie poczęli przybywać kupcy arabscy. Kontakty handlowe utrzymywano z wieloma odległymi krainami, o czym świadczą liczne znaleziska archeologiczne. Wierzenia religijne. Życie religijne plemion prapolskich nie jest nam bliżej znane. Wiadomości na ten temat pochodzą ze źródeł chrześcijańskich, a więc całkowicie duchowo obcych. Ponadto niektóre z tych przekazów są całkowitą bądź częściową mistyfikacją. Stosunkowo dobrze poświadczone są elementy religii słowiańskiej Słowian połabskich oraz wschodnich. Wydaje się, że część z nich mogła być wspólna dla całej Słowiańszczyzny. Naczelnym bóstwem słowiańskiego panteonu był bóg ognia i błyskawicy na Rusi zwany Swarogiem, najbardziej zaś czczonym bóg słońca Swarożyc (syn Swaroga?). Czczono także bogów lokalnych, nieznanych w innych regionach. Słowianie otaczali kultem siły przyrody, rzeki i strumienie, niektóre drzewa. Miejscami tego kultu były gaje oraz szczyty gór (np. Ślęża, Łysa Góra). Wśród zwierząt szczególną czcią otaczano konie, którymi posługiwano się także w celach wróżbiarskich. Znane nam 15

16 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski wyobrażenia bogów słowiańskich przedstawiają postacie z trzema lub czterema twarzami. Symbolika tego przedstawienia nie jest do końca zrozumiała, być może chodziło o przedstawienie ich wszechobecności i wszechmocy. 4. Powstanie państwa Piastów Państwa Wiślan i Polan. W IX wieku rozpoczął się proces łączenia plemion w większe całości. Powstały dwa duże, silne państwa plemienne w Małopolsce państwo Wiślan, w Wielkopolsce państwo Polan. Dzieje pierwszego z nich są nam bliżej znane, gdyż popadło ono w zależność od powstałego w IX wieku państwa wielkomorawskiego. Skąpe przekazy źródłowe nie pozwalają na bliższe przedstawienie okoliczności jego powstania. Przekazy te wskazują jednak, że zostało ono zmuszone do przyjęcia chrześcijaństwa przez księcia morawskiego. Być może był to tzw. obrządek słowiański stworzony przez apostoła Słowiańszczyzny, świętego Metodego. Upadek państwa wielkomorawskiego w 906 r. w związku z najazdem Węgrów spowodował, że terytoria te dostały się w zależność od księstwa czeskiego i aż do momentu przyłączenia przez Mieszka I stanowiły część tego państwa. Państwo Polan położone było dalej na północy, w Wielkopolsce. Jego początki nie są nam znane. Według tradycji dworskiej zapisanej w XII wieku przez anonimowego kronikarza zwanego Gallem, Mieszko był czwartym i jednocześnie pierwszym poświadczonym historycznie władcą państwa Polan. Jego poprzednicy nosili imiona: Siemowit, Leszek (Lestek), Siemomysł. Władająca państwem dynastia otrzymała miano Piastów. W legendzie o obaleniu złego władcy Popiela historycy doszukują się śladów odsunięcia dotychczasowych władców i przejęciu rządów przez Piastów. Nazwa kraju Polska ukształtowała się dopiero w XI w. i pochodziła od państwa Polan. Państwo Mieszka I. Kolebką państwa Polan była Wielkopolska lub być może tylko jej część z Gnieznem. Wkrótce podbita została pozostała część Wielkopolski oraz Kujawy. Mieszko rozszerzył terytorium państwa, podbijając 16

17 POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) plemiona spokrewnione z Polanami. Według źródeł historycznych państwo Mieszka graniczyło z Prusami, Rusią i Wieletami. Znaczy to, że w jego granicach znajdowało się już w tym czasie Mazowsze, Pomorze Gdańskie i prawdopodobnie Ziemia Lubuska. W latach Mieszko opanował Pomorze Zachodnie. Rywalizował w tej materii z Wieletami i margrabiami pogranicznych marchii saskich. Ostatecznie o przyłączeniu Pomorza zadecydowała bitwa pod Cedynią stoczona w 972 r., w której Mieszko pokonał margrabiego Marchii Wschodniej Hodona. W kilkanaście lat później (981 r.) książę kijowski Włodzimierz oderwał od państwa Polan Grody Czerwieńskie. Natomiast w początkach lat 90-tych Mieszko opanował Śląsk i Małopolskę (Ziemię Krakowską), które dotychczas należały do Czech. W polityce zagranicznej Mieszko starał się zachowywać dobre stosunki z cesarstwem, przy jednoczesnej rywalizacji z margrabiami władającymi nadgranicznymi marchiami. Jednym z tych starć była bitwa pod Cedynią, w której wojska polskie odniosły zwycięstwo. Mieszko opłacał cesarzowi trybut z części ziem swojego państwa. Po zwycięstwie pod Cedynią został wezwany przez cesarza Ottona I i zmuszony do oddania swojego syna, Bolesława, jako zakładnika na dwór cesarski. W 979 r. następny cesarz Otton II wyprawił się przeciwko Mieszkowi, lecz nie odniósł sukcesu. Następny konflikt z cesarzem Ottonem II zakończył się już polubownie układem pokojowym i małżeństwem polskiego księcia (po śmierci Dobrawy) z księżniczką niemiecką Odą (córką margrabiego Dytryka), z którą posiadał synów. Mieszko aktywnie ingerował w wewnętrzne sprawy cesarstwa. W okresie bezkrólewia po śmierci Ottona I i Ottona II popierał opozycyjnego księcia bawarskiego, Henryka Kłótnika. Ponieważ jednak Henrykowi nie udało się objąć tronu cesarskiego, Mieszko uznał panowanie Ottona III. Mieszko zmarł w 992 r., pozostawiając swoje państwo zarówno starszemu synowi Bolesławowi, jak i synom z małżeństwa z Odą. Pod koniec panowania państwo Mieszka liczyło około 250 tys. km 2 i prawdopodobnie około 1 miliona mieszkańców. Chrzest Polski. Przyjęcie chrześcijaństwa było najważniejszą decyzją podjętą przez Mieszka. Sytuacja polityczna państwa Polan była w tym czasie bardzo skomplikowana. Przedstawiony wyżej konflikt o opanowanie wybrzeży 17

18 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski Bałtyku spowodował, że ziemie państwa Mieszka znalazły się w kręgu zainteresowań margrabiów wschodnich marchii cesarstwa. Chrystianizacja pogańskich plemion słowiańskich stanowiła jeden z istotnych motywów ich ekspansji. Mieszko zdawał sobie sprawę z tego, że ewentualny konflikt z cesarstwem, wsparty dodatkowo motywami religijnymi, zakończy się jego klęską. O planowanym kierunku ekspansji niemieckiej wymownie świadczyło powołanie w 968 r. arcybiskupstwa w Magdeburgu. Mieszko jednak wyprzedził te działania. W 965 r. poślubił czeską księżniczkę Dobrawę i za pośrednictwem Czech dokonał procesu chrystianizacji kraju. W 966 r. ochrzcił się w bawarskiej Ratyzbonie, która była w owym czasie siedzibą biskupa, religijnego zwierzchnika księstwa czeskiego. Wraz z Mieszkiem chrześcijaństwo przyjął dwór, a wkrótce ochrzczona została ludność. Ziemie polskie uzyskały status biskupstwa misyjnego, podległego bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Pierwszym biskupem został Jordan, a po nim urząd ten objął Unger. Biskupstwo misyjne było rozwiązaniem tymczasowym, po nim musiała przyjść kolej na regularne biskupstwo. Chrzest umocnił pozycję Mieszka w kraju oraz odebrał pretekst margrabiom niemieckim do wypraw na pogańskie dotychczas tereny. Przyjęcie chrześcijaństwa zespoliło ze sobą ziemie państwa Polan. Hierarchia kościelna stanowiła zaczątek administracji i przyniosła ze sobą znajomość nowoczesnych form organizacji państwa. Duchowieństwo stało się podporą państwa, od którego było w tym czasie całkowicie uzależnione. Niezwykle ważne były kulturalne skutki przyjęcia chrześcijaństwa. Dotarła do Polski kultura nawiązująca do doświadczeń antyku. Dzięki niej Polska stała się częścią wielkiej rodziny państw kultury zachodniej. Od tej pory jej los na zawsze związał się z Zachodem. 5. Polska Bolesława Chrobrego Zjazd w Gnieźnie. Po śmierci Mieszka I w 992 r. jego starszy syn Bolesław Chrobry wypędził swoich młodszych braci oraz polecił oślepić znanych nam z imienia Odylena i Przybywoja, być może przywódców opozycji przeciw jego panowaniu. Panowanie Bolesława rozpada się na dwa wyraźnie wyodrębnione okresy. W pierwszym z nich kontynuował dzieło ojca, 18

19 POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) starając się umocnić państwo i utrzymując dobre stosunki z cesarstwem. Okres ów trwał około dziesięciu lat (do 1002 r.). W drugim dążył do rozszerzenia granic swojego państwa i prowadził liczne wojny z cesarstwem. Szczytowym wyrazem starań Bolesława o podkreślenie własnej niezależności była koronacja królewska dokonana w 1025 r. Denar Bolesława Chrobrego Ważnym wydarzeniem w pierwszych latach panowania Bolesława była śmierć biskupa praskiego Wojciecha. Zginął on podczas wspieranej przez Bolesława misji chrystianizacyjnej wśród Prusów w 997 r. Śmierć dostojnika kościelnego została przez księcia wykorzystana w celu utworzenia arcybiskupstwa. Bolesław wykupił ciało męczennika i pochował je w Gnieźnie. W Rzymie papież Sylwester II uznał Wojciecha za świętego i w 999 r. utworzył arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Rok później (1000 r.) doszło do wizyty cesarza Ottona III w Polsce. Była ona nie tylko pielgrzymką do grobu świętego, ale i ważnym aktem politycznym. Bolesław wykorzystał ją do godnego zaprezentowania się cesarzowi i otaczającej go grupie dostojników. Z całą pewnością zamiar ten się powiódł, co przyznał niechętny Polsce kronikarz, biskup merseburski Thietmar. Otton III chciał pozyskać Bolesława Chrobrego dla swojego planu odnowy Cesarstwa Rzymskiego. Plan ten przewidywał stworzenie nowego, uniwersalistycznego cesarstwa, które obejmować miało cztery krainy: Galię, Romanię, Germanię i Słowiańszczyznę. Zjazd w Gnieźnie miał wielkie znaczenie dla państwa polskiego. Cesarz potwierdził decyzję o utworzeniu arcybiskupstwa oraz trzech biskupstw 19

20 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski (w Krakowie, Kołobrzegu, Wrocławiu). Nadał Bolesławowi i jego następcom prawo inwestytury dostojników kościelnych. Cesarz uznał władzę Chrobrego, nakładając mu na głowę swój diadem cesarski. Prawdopodobnie Otton widział we władcy Polski przyszłego króla krajów słowiańskich w swojej wizji odnowionego cesarstwa. Ponadto obdarował Bolesława włócznią świętego Maurycego. W zamian za to Otton III otrzymał ramię świętego Wojciecha oraz 300 wojowników (tzw. pancernych). Plany polityczne Ottona, jak również sprawa koronacji władcy Polski, upadły w związku z jego śmiercią w 1002 r. Wojny Bolesława Chrobrego. Następne lata rządów Chrobrego upłynęły pod znakiem wojen. Bolesław starał się o rozszerzenie granic państwa i odniósł w tym wielkie sukcesy. Jeszcze w 1002 r. zajął Łużyce i Milsko. Następnie, wykorzystując konflikty wewnątrz czeskiej dynastii Przemyślidów, przez 18 miesięcy (od 1003 r.) sprawował władzę w Czechach i Morawach. Walki o władzę w Czechach były jednocześnie początkiem konfliktu z następcą Ottona III, cesarzem Henrykiem II. Długoletnie wojny z Niemcami ( ) toczyły się w trzech fazach ( , , ). Ostatecznie zakończyły się one pokojem w Budziszynie zawartym w 1018 r. Na jego mocy pozostały przy Polsce Łużyce i Milsko oraz Morawy, a w Miśni został osadzony przyjazny Bolesławowi margrabia. Celem utwierdzenia pokoju Bolesław poślubił córkę margrabiego Ekkeharda, Odę. W 1018 r. Bolesław podjął wyprawę wojenną na Ruś Kijowską. Wyprawa ta zakończyła się sukcesem. Bolesław osadził na tronie kijowskim przyjaznego sobie księcia Świętopełka, a w drodze powrotnej przyłączył Grody Czerwieńskie. Świętopełk nie utrzymał się długo na tronie i ponownie objął tam władzę książę Jarosław. Bolesław zaakceptował ten fakt i ułożył z nim poprawne stosunki. Koronacja królewska. O ostatnich latach panowania Bolesława Chrobrego brak niestety pełniejszych informacji. Być może wybuchły wtedy jakieś niepokoje społeczne, a może doszło do nowej wojny z Rusią. Pewne jest, że po śmierci papieża Benedykta VIII i cesarza Henryka II rozpoczął 20

21 POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) on zakończone powodzeniem starania o koronę. Koronował się w Gnieźnie tuż przed śmiercią w 1025 r. Był to olbrzymi sukces polityczny. Polska weszła do grona państw, którymi władali namaszczeni przez Kościół monarchowie. Warto zauważyć, że tego sukcesu nie udało się osiągnąć książętom czeskim, mimo że o wiele wcześniej przyjęli chrześcijaństwo. 6. Kryzys monarchii piastowskiej w pierwszej połowie XI wieku Przyczyny kryzysu. W I połowie XI w. państwo polskie pogrążyło się w kryzysie. Jego powodem były między innymi: ekspansywna polityka Bolesława oraz charakter monarchii, w której władca uważał państwo za swoją własność, przekazując je i dzieląc między synów. Taki rodzaj monarchii nazywany jest monarchią patrymonialną. Ponadto rosła rola możnych, którzy buntowali się przeciw silnej władzy centralnej. Po śmierci Bolesława Chrobrego władzę objął jego średni syn Mieszko II, z pominięciem najstarszego, Bezpryma. Koronował się on na króla w 1025 r. Mieszko początkowo kontynuował politykę swojego ojca. We władaniu króla pozostawały nadal liczne nabytki terytorialne: Milsko, Łużyce, Morawy, Słowacja i Grody Czerwieńskie. Tradycyjnie popierał opozycję przeciwko panującemu w Niemczech cesarzowi Konradowi II. W latach 1028 i 1030 podejmował wyprawy w głąb Saksonii. Sukcesy te były jednak przejściowe, a w kraju narodziła się opozycja przeciw królowi. Kierowali nią dwaj bracia Mieszka: Bezprym i Otton. Król wypędził ich z kraju, ale zostali oni wsparci przez cesarza Konrada II i księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. W 1031 r. wojska cesarskie i ruskie jednocześnie najechały Polskę. Mieszko po bezskutecznej próbie oporu uciekł z kraju, a władzę objął Bezprym. Chcąc zdobyć poparcie cesarstwa, za pośrednictwem żony Mieszka II Rychezy odesłał do Niemiec koronę królewską. Bezprym został wkrótce zamordowany i Mieszko powrócił na tron. Musiał jednak zrezygnować z tytułu królewskiego i zgodzić się na wydzielenie dzielnic dla brata Ottona i kuzyna Dytryka. W 1034 r. zjednoczył ponownie ziemie polskie, lecz w tym samym roku zginął. 21

22 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski Rozpad monarchii. Lata przedstawiają się dość tajemniczo, gdyż brak dokładniejszych informacji na temat sytuacji politycznej na ziemiach polskich. Wiadomo, że doszło w tym czasie do buntu ludowego połączonego z tzw. reakcją pogańską. Było to wystąpienie ogółu ludności chłopskiej przeciwko wzrastającym obciążeniom feudalnym. Niezadowolenie budziła także konieczność utrzymania Kościoła. Rosnąca wielkość danin, do których dochodziła dziesięcina, obciążenia spowodowane licznie prowadzonymi wojnami doprowadziły do buntu przeciw władzy państwowej i odrzucenia chrześcijaństwa. Bunt objął głównie Wielkopolskę, gdzie powstańcy złupili dwory i kościoły. Natomiast na Mazowszu utrzymał się przy władzy urzędnik Mieszka II (cześnik) imieniem Miecław, który uzurpował sobie władzę książęcą. W 1039 r. Polskę najechał bez żadnych przeszkód książę czeski Brzetysław. Obrabował on Wielkopolskę, wywiózł relikwie świętego Wojciecha, uprowadził część ludności, a w drodze powrotnej przyłączył do Czech Śląsk. Odbudowa państwa przez Kazimierza Odnowiciela. W 1039 r. do kraju powrócił syn Mieszka II, Kazimierz. Korzystając z pomocy cesarza Konrada II lub jego syna Henryka III i księcia kijowskiego Jarosława, odzyskał władzę i rozpoczął dzieło odbudowy kraju. Początkowo opanował jedynie Wielkopolskę i Małopolskę. Ponieważ dotychczasowe główne ośrodki państwa piastowskiego były zniszczone, przeniósł swoją siedzibę do Krakowa. Stamtąd rozpoczął starania o odzyskanie władzy nad Mazowszem i Śląskiem. Pierwszą z tych dzielnic odzyskał zbrojnie w 1047 r. dzięki pomocy Jarosława. Zapewne w tym samym czasie odzyskał zwierzchnictwo nad Pomorzem. Około 1050 r. zaatakował i wkrótce opanował Śląsk. Spór polsko-czeski o Śląsk został rozstrzygnięty przez cesarza Henryka III, który na zjeździe w Kwedlinburgu w 1054 r. uznał, że Śląsk jest lennem cesarskim i dzielnica ta zostanie przyłączona do Polski w zamian za opłacanie trybutu na rzecz Czech. Poza połączeniem większości ziem państwa polskiego Kazimierz dokonał również ważnych reform wewnętrznych. Dotyczyły one organizacji siły zbrojnej. Działający dotychczas system drużyny książęcej okazał się zbyt wysokim 22

23 POLSKA WCZESNOŚREDNIOWIECZNA (X-XI WIEK) obciążeniem dla skarbu książęcego. Kazimierz nadawał więc wojownikom ziemię w zamian za obowiązek służby wojskowej na wezwanie panującego. System ten doprowadził do wyodrębnienia się nowej grupy społecznej rycerstwa. Drugą dziedziną działań Kazimierza był Kościół. Podczas buntu ludowego zniszczeniu uległa organizacja kościelna w Wielkopolsce. Kazimierzowi nie udało się odbudować arcybiskupstwa w Gnieźnie. Jedynym działającym w tym czasie ośrodkiem religijnym było biskupstwo krakowskie. Śmierć w 1058 r. zakończyła trudne panowanie księcia. Sukcesy, jakie odniósł w swej działalności sprawiły, że nadano mu przydomek Odnowiciel. 7. Polska Bolesława Śmiałego Międzynarodowa pozycja Polski za Bolesława Śmiałego. Następcą Kazimierza Odnowiciela był jego starszy syn Bolesław. W naszej historiografii nazwano go Bolesławem Śmiałym lub Szczodrym. Jego panowanie, począwszy od 1058 r., było bogate w wydarzenia historyczne. Nowy władca ponownie przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie, interweniował w czasie walk wewnętrznych na Rusi i Węgrzech. Na Węgrzech skutecznie popierał jako kandydata do tronu Belę, a później jego synów Gejzę i Władysława, przeciwko kandydatowi cesarskiemu Salomonowi. Na Rusi osadził na tronie kijowskim Izasława. Wziął również udział w ważnych wydarzeniach europejskich. Toczył się wtedy spór między cesarzem Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII. Nosi on miano sporu o inwestyturę. W rzeczywistości był to konflikt o prymat władzy duchownej nad świecką. Bolesław od początku swojego panowania prowadził zdecydowaną politykę antycesarską. Zaprzestał płacenia Czechom trybutu ze Śląska, w 1072 r. okazał cesarzowi jawne nieposłuszeństwo, rozpoczynając wojnę z Czechami i wspierając zbuntowanych Sasów przeciw ich władcy. W obliczu konfliktu o inwestyturę Bolesław opowiedział się po stronie papieża. Jednocześnie wspierał reformy kościelne wprowadzane przez Grzegorza VII. Dzięki temu uzyskał zgodę na koronację i w 1076 r. koronował się na króla w odnowionym arcybiskupstwie w Gnieźnie. Był to wielki sukces polityczny Bolesława. 23

24 K. Jurek, A. Łynka Zdasz maturę z historii. Historia Polski Przyczyny i przebieg kryzysu państwowego. W 1079 r. doszło w Polsce do wydarzeń, których tło nie jest nam bliżej znane. Według kroniki Galla Anonima biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa popełnił czyn, który został zakwalifikowany przez króla jako zdrada. Został za to skazany na śmierć przez króla przy współudziale arcybiskupa gnieźnieńskiego. Gall zapisał, że biskup Stanisław został skazany na karę stosowaną wówczas wobec zdrajców poćwiartowanie, czyli obcięcie członków. Nie ma pewności, czy biskupa łączyło coś z opozycją antykrólewską, z którą być może wiązały się działania obozu procesarskiego. Przebieg spisku nie jest znany. Wiadomo jedynie, że król wraz z najbliższą rodziną musiał uciekać z kraju na Węgry. Tam też zmarł w niejasnych okolicznościach w 1081 r. Jego syn Mieszko po powrocie do kraju został otruty. Władysław Herman. Po wygnaniu Bolesława władzę objął jego młodszy brat, Władysław Herman. Musiał on zrezygnować z korony królewskiej. Do końca panowania liczył się z potężnymi możnymi. Ich najwybitniejszym przedstawicielem był wojewoda Sieciech, który jak się wydaje faktycznie sprawował władzę nad państwem. Jego rządy wywoływały niezadowolenie innych możnych, gdyż faworyzował on wyniesionych przez siebie, powolnych sobie ludzi. Usunięty został od władzy dopiero około 1098 r. dzięki wspólnej akcji dwóch synów Władysława Hermana: Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego oraz wspierających ich grup możnych i rycerstwa. W 1097 r. książę dokonał podziału kraju między synów. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę i Kujawy, a Bolesław Śląsk i Małopolskę. Władysław zachował dla siebie Mazowsze oraz kontrolę nad głównymi grodami w dzielnicach synów. W 1102 r. Władysław zmarł. Po jego śmierci Zbigniew zajął Mazowsze, a Bolesław główne grody w swojej dzielnicy. Od tego czasu na ziemiach polskich istniały dwa niezależne od siebie państwa. 24