MATERIAŁY Z EPOKI KAMIENIA I Z WCZESNEJ EPOKI BRĄZU

Transkrypt

1 Piotr Włodarczak Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s Piotr Włodarczak MATERIAŁY Z EPOKI KAMIENIA I Z WCZESNEJ EPOKI BRĄZU 1. Wstęp W trakcie badań na stanowisku 4 w Łysokaniach zadokumentowano ślady osadnictwa z okresu neolitu oraz z wczesnej epoki brązu. Dodatkowo, zarejestrowany został również pojedynczy zabytek datowany na okres późnego paleolitu. Materiały z wyszczególnionych tu epok są dużo mniej obfite od dominujących śladów osadnictwa z późnego okresu wpływów rzymskich. Mimo to, dostarczają interesujących informacji do studiów nad prahistorią regionu wielicko-bocheńskiego. Ślady związane z osadnictwem neolitycznym i wczesnobrązowym koncentrowały się w środkowej części przebadanego obszaru (ryc. 1), a więc zarazem w dolnych częściach stoku opadającego łagodnie na północ w stronę doliny Tusznicy. Patrząc na lokalizację obiektów neolitycznych można zakładać, że uchwycona została jedynie północna część większej osady. W przypadku obiektów kultury mierzanowickiej z wczesnej epoki brązu mamy do czynienia z izolowanym ugrupowaniem luźno rozproszonych czterech jam. Nie wiadomo, czy kolejne obiekty są zlokalizowane w niezbadanej części stanowiska (w tym przede wszystkim w nisko położonej strefie północnej). Z omawianymi tu okresami łączy się zbiór 516 fragmentów ceramiki, w tym 332 zabytków z okresu neolitu i 184 ułamków z wczesnej epoki brązu. Ceramika związana ze starszym okresem jest jednorodna pod względem stylistycznym i została opisana łącznie. Materiały wczesnobrązowe są natomiast zróżnicowane pod względem chronologicznym, co zostało uwzględnione w prezentowanych poniżej analizach. W wyniku badań wykopaliskowych na stanowisku 4 w Łysokaniach pozyskano zbiór złożony ze 112 zabytków ze skał krzemionkowych. Spośród nich wydzielono 15 naturalnych konkrecji czertów i jurajskich krzemieni podkrakowskich. Pochodziły one z naturalnych nawarstwień oraz z wypełnisk dwóch obiektów datowanych na późniejsze okresy pradziejowe. Jako, że kontekst odkrycia nie pozwala na ich powiązanie z omawianymi tu okresami pradziejowymi, zostały wyłączone z dalszych analiz. Przedmiotem opisu jest zatem zbiór złożony z 97 wytworów, pochodzących zarówno z obiektów o zróżnicowanej chronologii, jak i z humusu oraz z zalegających pod nim naturalnych nawarstwień. Dokonano próby podziału chronologicznego analizowanych materiałów krzemiennych, wyróżniając jeden zabytek późnopaleolityczny, 31 form neolitycznych, 22 zabytki wczesnobrązowe i jedną skałkę karabinową. Pozostałe 42 krzemienie pozostawiono bez bliższych określeń. W tabelach 1 i 2 zaprezentowano natomiast ogólną strukturę inwentarza krzemiennego. W ogólnej strukturze inwentarza krzemiennego zwraca uwagę duża liczba narzędzi, stanowiących kategorię najliczniejszą (35,1%). Stanowiły one składnik dominujący zarówno w inwentarzu neolitycznym, jak i wczesnobrązowym. Widoczny jest zatem wyraźnie podomowy charakter pozyskanych inwentarzy i brak symptomów obecności w przebadanej strefie stanowiska pracowni związanych z produkcją półsurowca lub narzędzi. Podstawowym surowcem w obydwu okresach był krzemień jurajski podkrakowski (tab. 2). Zwraca przy tym uwagę stosunkowo wysoki udział (47 szt.) krzemieni odpowiadających opisowi odmiany A (Kaczanowska, 17

2 PIOTR WŁODARCZAK Tabela 1. Łysokanie, st. 4. Ogólna struktura inwentarza krzemiennego Table 1. Łysokanie site 4. General structure of the fl int inventory Rodzaj / Type Liczba / Number % Wióry i odłupki techniczne / Technical blades and fl akes 1 1,0 Odłupki, łuszczki i ich fragmenty / Flakes, scaled pieces and their fragments 32 33,0 Wióry i ich fragmenty / Blades and their fragments 10 10,3 Odpadki / Waste 18 18,6 Łuszcznie / Splintered pieces 1 1,0 Łuski / Chips 1 1,0 Narzędzia / Tools 34 35,1 Razem / Total ,0 Tabela 2. Łysokanie, st. 4. Struktura surowcowa inwentarza krzemiennego Table 2. Łysokanie site 4. Raw material structure of the fl int inventory Rodzaj surowca / Raw material Krzemień jurajski podkrakowski / Jurassic Kraków fl int Krzemień kredowy typu K / Cretaceous fl int of type K Krzemień narzutowy bałtycki / Erratic Baltic fl int Kozłowski 1976, 206), a więc surowców dobrej jakości. Może to stanowić przesłankę do stwierdzenia, że w analizowanym zbiorze dominują zabytki datowane na okres neolitu. Pochodzące z najbliższych stanowisk wczesnobrązowych inwentarze krzemienne wykazują bowiem dominację krzemieni odmiany B, pozyskiwanych z wtórnych złóż aluwialnych. 2. Ślad osadnictwa z okresu późnego paleolitu Liczba / Number Na arze 50/240, w obrębie spągu nawarstwień koluwialnych odkryto trzoneczkowaty liściak mazowszański (tabl. 16:2), wykonany z krzemienia czekoladowego barwy brązowo-rdzawej. Zabytek % 83 85,6 1 1,0 1 1,0 Krzemień kredowy / Cretaceous fl int 2 2,1 Krzemień czekoladowy / Chocolate flint 4 4,1 Obsydian / Obsidian 1 1,0 Krzemień nieokreślony / Unidentifi ed fl int 5 5,2 Razem / Total ,0 o wymiarach 69x19x4 mm zrobiono na regularnym wiórze, z negatywami uprzednich odbić zgodnymi z kierunkiem jego odbicia. Część wierzchołkowa (uszkodzona) została skorygowana retuszem obydwu boków, przy czym łuskanie prawego boku ma postać regularnego, prostego i stromego półtylca. Wyraźnie skośny trzonek liściaka uformowany został również retuszem obydwu boków. U podstawy, na stronie pozytywowej jest obecne charakterystyczne odboczne załuskanie. Z uwagi na jego formę ostrze z Łysokań można zaliczyć do typowych form związanych z kompleksem mazowszańskim. Pod względem parametrów wielkościowych odpowiada ono licznym na obszarze podkrakowskim liściakom dwukątowym. Formy trzoneczkowate są przeważnie nieco bardziej krępe lub wyraźnie mniejsze. W znanych obecnie materiałach ze zlokalizowanych na glebach piaszczystych pobliskich stanowisk można jednak wskazać kilka bliskich analogii, które stanowią np. zabytki z Krakowa-Kobierzyna (Sachse-Kozłowska 1972, 85, tabl. XXI:6) i ze stanowiska 13 w Stanisławicach (Włodarczak, Włodarczak 2012a, tabl. 30:7). Choć omawiany tu liściak pochodzi z regionu, w którym dokumentowane są bogate świadectwa osadnictwa późnopaleolitycznego (np. kompleks stanowisk w Zakrzowie), to jego lokalizacja na wzgórzu lessowym jest ewenementem. Z pokrytych lessem pagórów Wysoczyzny Wielicko-Gdowskiej znaleziska mazowszańskie nie są dotychczas znane pomimo przebadania w ostatnich latach dziesiątek hektarów powierzchni. Ich obecność łączy się ściśle z piaszczystymi wywyższeniami górującymi ponad dużymi dolinami rzecznymi: Wisły (np. Kraków-Bieżanów, Zakrzów) lub Raby (Stanisławice, stanowiska 12 i 13). W tej sytuacji, zabytek z Łysokań jest zapewne luźnym znaleziskiem i nie poświadcza obecności zniszczonego w wyniku erozji stanowiska późnopaleolitycznego o charakterze krzemienicowym. 3. Materiały neolityczne 3.1. Obiekty nieruchome Na omawianym stanowisku odkryto 14 obiektów datowanych na okres neolitu (tab. 3). W siedmiu z nich znaleziono fragmenty ceramiki pochodzące z tego okresu, a w jednym (nr 77) pojedynczy zabytek krzemienny. W dwóch pozostałych jamach (nr 2 i 480) nie znaleziono żadnych zabytków. Zostały 18

3 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tabela 3. Łysokanie, st. 4. Ogólna charakterystyka obiektów neolitycznych Table 3. Łysokanie site 4. General characteristic of Neolithic features Nr ob. / Feature no. Ar / Grid square number Rodzaj obiektu / Feature type Przekrój poziomy / Horizontal cross-section Dł. / Length Szer. / Width Głęb. / Depth Przekrój pionowy / Vertical cross-section Wypełnisko / Fill Ceramika neolityczna / Neolithic pottery Ceramika o innym datowaniu / Pottery from other periods Zabytki krzemienne / Flint artefacts Kamienie bez śladów obróbki / Stones with no traces of processing Polepa / Daub 2 210/200 jama kolisty trapezowaty wielowarstwowe, niejednorodne /190 jama owalny prostokątny wielowarstwowe, nieckowate /190 jama owalny trapezowaty wielowarstwowe, nieckowate /240 jama kolisty trapezowaty wielowarstwowe, nieckowate /230 jama kolisty trapezowaty wielowarstwowe /240 jama kolisty nieckowaty /190 jama owalny odwrotnie trapezowaty wielowarstwowe, nieckowate wielowarstwowe, nieckowate 21 8 POWR / jama owalny nieckowaty wielowarstwowe, nieckowate /210 jama owalny trapezowaty /220 jama owalny prostokątny /220 jama kolisty prostokątny /220 jama owalny prostokątny /220 jama owalny trapezowaty /220 jama kolisty prostokątny wielowarstwowe, nieckowate wielowarstwowe, nieckowate wielowarstwowe, nieckowate wielowarstwowe, poziome wielowarstwowe, nieckowate wielowarstwowe, nieckowate zaliczone do obiektów neolitycznych z uwagi na swoją lokalizację, a także cechy kształtu i charakteru wypełniska podobnie jak wzmiankowany powyżej obiekt 77, w którego przypadku pojedynczy zabytek krzemienny nie ma waloru dystynktywnego, pozwalającego na określenie kulturowej przynależności. Obiekty z okresu neolitu tworzą trzy skupiska w części środkowej przebadanego terenu (ryc. 1): I najmniej zwarte, zlokalizowane na arach / Składało się z trzech obiektów: dużej jamy nieckowatej nr 101, oraz dwóch małych obiektów trapezowatych (nr 77 i 92). II położone na arach / przy południowym skraju wykopu. Składało się z czterech małych jam o przekroju trapezowatym lub prostokątnym (nr 2, 22, 24 i 480). III największe i najbardziej zwarte, odkryte na obszarze arów / W jego skład wchodziła duża jama nr 617 oraz 6 mniejszych jam o regularnych, trapezowatych lub prostokątnych przekrojach pionowych (nr 645, 886, 911, 914, 931 i 935). Odległości pomiędzy tymi skupiskami były znaczne i wynosiły metrów. Zwraca uwagę niewielka liczba jam wchodzących w ich skład, a także podobny obszar stworzony przez każde z tych zgrupowań. Dochodzi do tego również podobieństwo pomiędzy obiektami z każdej z tych koncentracji. Można na tej podstawie odnieść wrażenie, że jest to zwarty chronologicznie fragment układu osadniczego, którego dalsza część mogła być zlokalizowana na południe od przebadanego obszaru, czyli w wyższej części lessowego wyniesienia. Można wyróżnić jedynie dwie kategorie obiektów. Pierwszą liczniejszą stanowią jamy gospodarcze o małej lub średniej wielkości, koliste lub owalne w rzucie poziomym (12 obiektów tabl. 1:A-D; 2:A; 19

4 PIOTR WŁODARCZAK 3:A, B; 7:C, D; 9:A, B; 12:A, B; 13:A, B; 14:A, B). W rzucie pionowym mają najczęściej kształt trapezowaty (6 przypadków, np. tabl. 22:B; 24:B; 25:B). Ich wypełnisko jest wyraźnie warstwowane, a jego częściowym składnikiem są zawsze bloki żółtego lessu, co stanowi efekt obwałów ścian. Analogiczny charakter wypełniska ma również obiekt 480, którego kształt w profilu określono jako odwrotnie trapezowaty (tabl. 7:D). Można przypuszczać, że jego wygląd w momencie odkrycia był efektem zawalenia się ścian z różnych stron jamy, co doprowadziło do kompletnej zmiany kształtu jamy (było to możliwe także z powodu relatywnie niewielkiej głębokości wkopu). Jamy o profilu prostokątnym (5 przypadków, np. tabl. 30:B) mają podobny warstwowany charakter wypełniska. Nie można w ich przypadku wykluczyć, że pierwotnie były to również jamy o zarysie trapezowatym w przekroju pionowym. Uwagę zwracają nieduże głębokości (maksymalnie do 130 cm; najczęściej poniżej 1 metra) oraz nieduże średnice (do 280 cm, lecz najczęściej cm) opisywanych powyżej jam (ryc. 2). Dobrą analogią są dla nich obiekty ze stanowiska kultury lubelsko- -wołyńskiej w Bronocicach znacząco mniejsze od jam gospodarczych z późniejszych okresów neolitu i epoki brązu (Kruk, Milisauskas 1985, 26-28). Odmienny charakter trzeba przypisać dwóm większym obiektom: nr 101 i 617 (tabl. 4:A-C; 8:A- C). Były to duże jamy o regularnych kształtach: kolistym o średnicy około 400 cm (obiekt 101) i owalnym o wymiarach około 400x280 cm (obiekt 617). Ich głębokości sięgały około 130 cm od obecnego poziomu gruntu. Stromo nachylone ścianki oraz płaskie dna nadają tym obiektom postać półziemianek. Szczególnie regularny jest zarys obiektu 617 (tabl. 8:B, C). W odróżnieniu od niego, w przypadku jamy 101 widoczny jest stopień prowadzący od strony SE do głębszej części NE (tabl. 4:B, C). Wypełniska wyszczególnionych tu obiektów też są podobne: wyraźnie warstwowane, stworzone przez warstwy brązowej ziemi i żółtego lessu w partiach przydennych i środkowych oraz jednorodną nieckę zapływową w części stropowej (tabl. 29:B) Zabytki ceramiczne W skład inwentarza wchodzą 332 fragmenty ceramiki naczyniowej, odkryte w obiektach neolitycznych (266 szt.), nawarstwieniach naturalnych (59 szt.) oraz w obrębie wypełnisk obiektów z młodszych okresów (7 szt.). Materiały spoza obiektów neolitycznych zostały znalezione w spągowej części warstw koluwialnych lub w obrębie pierwotnego humusu w nisko położonej, zachodniej części stanowiska. Tworzyły tam dwie koncentracje: na arach 30-50/ (22 szt.) oraz na arach / (6 szt.). Z większym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że zabytki te odkryto in situ, czyli w strefie, w której porzucili je mieszkańcy osady neolitycznej. Pozostałe ułamki znaleziono w sąsiedztwie jam neolitycznych wchodzących w skład skupisk II i III. W strefach tych pojedyncze ułamki odnotowano również w obiektach nr 499 i 522, datowanych na późny okres wpływów rzymskich. Z uwagi na swoje cechy technologiczne i stylistyczne, zabytki ceramiczne ze stanowiska 4 w Łysokaniach wydają się być jednorodne i reprezentować jedną fazę osadniczą. W związku z tym można zbiorczo zaprezentować ich charakterystykę. Zbiór neolitycznych fragmentów ceramiki cechował stan znacznego rozdrobnienia (ryc. 3), co jednak jest standardem w przypadku materiałów osadowych z omawianego regionu. Dominowały ułamki o wielkościach 3-6 cm. Pomimo tego rozdrobnienia, fragmenty ceramiki neolitycznej odznaczały się dość dobrym stanem zachowania powierzchni (ryc. 4). Naczynia neolityczne były sporządzane z ciasta schudzanego domieszką tłucznia ceramicznego (ryc. 5). Sporadycznie stosowano przy tym dodatek w postaci różnych rodzajów domieszki mineralnej (piasku i tłucznia kamiennego). Korzystano przy tym przede wszystkim z domieszki średnio- i gruboziarnistej, dodając jej małą lub średnią ilość (ryc. 6). Tego rodzaju receptura uwzględniając dane z całego omawianego regionu jest charakterystyczna dla materiałów odnoszonych do środkowej i późnej fazy rozwojowej grup włączanych do kręgu lendzielsko-polgarskiego. Naczynia neolityczne ze stanowiska 4 w Łysokaniach miały najczęściej równe i matowe powierzchnie zewnętrzne (ryc. 7). Przełamy naczyń były najczęściej jednobarwne, koloru szarego lub ciemnoszarego, warstewkowane. Nieobecne były przy tym przykłady chropowaceń i nierównych powierzchni, w tym formy zaliczane do tak zwanej ceramiki przemysłowej. Dominowały ułamki o brązowych i pomarańczowych powierzchniach zewnętrznych oraz brązowych lub szarych powierzchniach wewnętrznych. Pod względem tych cech analizowany zespół wykazuje jednak znaczne zróżnicowanie (ryc. 8). 20

5 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tabela 4. Łysokanie, st. 4. Typy układu ścianek w części wylewowej naczyń neolitycznych (typologia wg Czerniak 1980, 63, ryc. 31) Table 4. Łysokanie site 4. Neolithic pottery - characteristic of vessel surfaces in rim parts (typology after Czerniak 1980, 63, fig. 31) Nr inwentarza / Inventory no. Obiekt / Feature Ścianka zewnętrzna / Outer surface Ścianka wewnętrzna / Inner surface Typ / Type Nr ryciny na tablicy / Number of figure within plate d 3: e 10: e 14: e 14: e 13: / k 18: 3 Tabela 5. Łysokanie, st. 4. Charakterystyka fragmentów den naczyń neolitycznych (typologia wg Czebreszuk 1987, 210, ryc. 5) Table 5. Łysokanie site 4. Neolithic pottery characteristic of base fragments (typology after Czebrzeszuk 1987, 210, fi g. 5) Nr inwentarza / Inventory no. Obiekt / Feature Ścianki / Surfaces Wyodrębnienie / Separation Typ / Type Gd/Gss bottom/wall thickness ratio Nr ryciny na tablicy / Number of figure within plate III A 3 Gd<Gs 5: III A 3 Gd<Gs 5: III A 3 Gd<Gs 17: I A 1 Gd=Gs 9: III B 9 Gd=Gs 9: I A 1 Gd=Gs 14: I??? /28 III A 3 Gd<Gs 18: 4 Wyodrębniono 15 elementów charakterystycznych, to znaczy: wylewów, den, uch oraz guzów. Te ostatnie stanowiły przy tym jedyny sposób ornamentyki naczyń. Lista fragmentów wylewowych (6 przypadków tab. 4) ukazuje obecność jedynie form prostych, bez okapów o łagodnie zaoblonych krawędziach. Dna naczyń neolitycznych były z reguły płaskie i niewyodrębnione (tab. 5). Tylko w przypadku małego naczynia z obiektu 617 zanotowano wyodrębnienie w postaci niskiej stopki (tabl. 9:5). W inwentarzu znalazło się również pięć przykładów uch. Miały one zróżnicowany charakter. Dwa z nich to fragmenty pionowo przekłutych uch rożkowatych, mocowanych prawdopodobnie na największej wydętości brzuśców amfor (tabl. 2:1; 17:1). Inne dwa egzemplarze to taśmowate, dość szerokie ucha, umieszczane na szyjce, z jednym zaczepem na wysokości krawędzi wylewu (tabl. 3:1; 10:4). Stanowiły uchwyty przysadzistych dzbanów o proporcjach garnkowatych. Odkryto również fragment naczynia dwustożkowego z małym uszkiem, umieszczonym na załomie brzuśca (tabl. 13:1). Obecność guzów stwierdzono w przypadku fragmentów czterech naczyń. Były to przy tym elementy plastyczne zróżnicowane pod względem kształtu, wielkości i miejsca umieszczenia. Poziomo wydłużone, masywne, lecz mało wydatne ( rozlane ) guzy (2 przypadki) były umieszczone na krawędzi wylewu oraz na załomach mis (tabl. 5:5). Z kolei na największej wydętości brzuśca dzbana zarejestrowano obecność dwóch typów guzów: kolistych, stożkowatych oraz pionowo wydłużonych, prostokątnych (tabl. 3:1). Ostatni przykład stanowi plastyczna aplikacja umieszczona na największej wydętości brzuśca naczynia garnkowatego (sądząc po grubości ścianki; ewentualnie amfory), mająca kształt stożka spłaszczonego od góry odciskiem palcowym (tabl. 14:1). Choć zbiór fragmentów ceramiki neolitycznej nie jest liczny, to prezentuje zróżnicowany asortyment form (tab. 6). W jego skład wchodzą dwa przysadziste dzbany o proporcjach garnkowatych, a w tym jedyne w całości zrekonstruowane naczynie z obiektu 92 (tabl. 3:1; 10:4). Forma ta była zdobiona różnymi formami guzów, co znajduje analogie w materiałach z obszaru nowohuckiego (np. Godłowska 1976, 110, tabl. X:12; 113, tabl. XIII:1). Obecność uch z zaczepem umieszczonym na krawędzi wylewu na naczyniach w rodzaju form z Łysokań jest typowa dla inwentarzy kręgu lendzielsko-polgarskiego począwszy od fazy pleszowskiej, choć ich frekwencja znacząco wzrasta w późniejszych okresach. 21

6 PIOTR WŁODARCZAK Tabela 6. Łysokanie, st. 4. Lista zdefiniowanych typów bazowych naczyń neolitycznych Table 6. Łysokanie site 4. List of defined basic types of Neolithic vessels Obiekt/warstwa Feature/layer Typ / Type Nr ryciny na tablicy / Number of figure within plate 24 Amfora /Amphora 2:1 92 Dzban / Jug 3:1 101 Misa / Bowl 5: Misa/czara / bowl/goblet Misa/czara / bowl/goblet Typowym znaleziskiem są pionowo przekłute ucha rożkowate, stanowiące uchwyty dużych amfor (tabl. 2:1; 17:1). Zabytki z omawianego tu stanowiska są uszkodzone i nie pozwalają na przedstawienie bardziej szczegółowych cech stylistycznych. W obiekcie 931 znaleziono natomiast fragment szerokootworowej amfory beczułkowatej, zaopatrzonej w poziomo przekłute ucho na załomie brzuśca (tabl. 13:1). Formy tego rodzaju są rzadkie, lecz znane ze stanowisk zachodniomałopolskich (np. Grabowska, Zastawny 2011, 165, tabl. IV:f). W skład analizowanego inwentarza weszły charakterystyczne fragmenty mis o ściankach profilowanych, łukowato rozchylających się w stronę wylewu (tabl. 5:5; 14:2, 3) Mogły to być zarówno formy proste, jak i podniesione na tak zwanej pustej nóżce. Fragmentami takich nóżek były zabytki odkryte w obiekcie 935 (wspólnie z wymienionymi wyżej fragmentami mis tabl. 14:4) oraz w warstwie 1676 (tabl. 18:4). 5:3 5:4 617 Naczynie miniaturowe / miniature vessel 9:4, Dzban / Jug 10:4 931 Amfora /Amphora 13:1 935 Garnek / Pot 14:1 935 Misa na nóżce / bowl on foot 14:4 935 Misa? / Bowl? 14:2 935 Misa? / Bowl? 14:3 935 Misa / Bowl 14:6 w. 710 Amfora /Amphora 17:1 w Misa / Bowl 18:3 w Misa na nóżce? / bowl on foot? 18:5 Interesującymi składnikami zbioru są: fragment misy w kształcie wycinka kuli (tabl. 18:3), a także małe ułamki pochodzące z naczyń czarkowatych (tabl. 5:3, 4). Naczynia tych rodzajów są obecne przede wszystkich w inwentarzach łączonych z późną fazą rozwojową kręgu lendzielsko-polgarskiego (por. np. Grabowska, Zastawny 2011, 165, tabl. IV:c; 167, tabl. VI:b; 169, tabl. VIII:a, d, f). Uzupełnieniem listy wyróżnionych typów naczyń są: znaleziony w obiekcie 935 mały ułamek naczynia garnkowatego (lub ew. amfory), zdobiony wydatnym, kolistym guzem na największej wydętości brzuśca (tabl. 14:1); pochodzące z obiektu 617 fragmenty naczyńka miniaturowego z ostro zaznaczonym załomem brzuśca, zlokalizowanym w partii przydennej (tabl. 9:4, 5) Zabytki krzemienne W prezentowanym materiale wydzielono jeden zabytek obsydianowy i 28 zabytków krzemiennych wiązanych z okresem neolitu. Były to przede wszystkim narzędzia (13 szt.), a także wióry (10 szt.), odłupki (5 szt.) i pojedynczy odłupek techniczny (forma korygująca kształt odłupni, znaleziona w obiekcie 617). Zwraca uwagę brak rdzeni i niewiele przykładów półsurowca i odpadków produkcyjnych (jedynie mało znaczącym uzupełnieniem powyższej statystyki mogą być odłupki umieszczone w grupie form o niesprecyzowanym datowaniu). Można stąd sądzić, że przebadana strefa osady neolitycznej znajdowała się w oddaleniu od miejsc, w których zajmowano się obróbką krzemienia. W skład inwentarza neolitycznego wchodzi 10 wiórów, a także 13 narzędzi wiórowych. Na ich podstawie można ocenić, że technika wiórowa była najważniejszym sposobem uzyskiwania półsurowca do wytwarzania narzędzi. Za jej pomocą otrzymywano formy proste lub słabo podgięte. Uzyskane wióry były często łamane, służąc do produkcji narzędzi segmentowych (w pierwszej kolejności: półtylczakowatych sierpaków). Charakterystycznym rodzajem półsurowca są również wióry stosunkowo krótkie (5-7 cm) i szerokie (ponad 15 mm) stanowiące dobry kompozyt sierpów (tabl. 9:1, 12:2), a być może także i litych wkładek noży (tabl. 15:1; 17:4). Zwraca przy tym uwagę znaczna szerokość wiórów (najczęściej mm zob. ryc. 9). Formą wyróżniającą się od reszty inwentarza jest fragment wiórowca wykonanego na makrowiórze z krzemienia czekoladowego 22

7 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tabela 7. Łysokanie, st. 4. Liczebności podstawowych kategorii narzędzi neolitycznych Table 7. Łysokanie site 4. Number of objects in basic categories of Neolithic fl int tools Rodzaj / Type Liczba / Number Wkładki półtylcowe / truncated insets 4 Rylce / Burins 2 Wiórowce i wióry retuszowane / retouched blades 6 Wiertniki / borers 1 Razem / Total 13 o szerokości 37 mm (tabl. 15:2). Trudno przesądzać, czy zabytek ten jest związany z pozostałymi omawianymi tu śladami osadnictwa neolitycznego. Rodzaj użytego surowca, w kontekście znacznego oddalenia od wychodni, przemawiałby jednak przeciw łączeniu tego zabytku z kulturą pucharów lejkowatych. Bardziej prawdopodobny jest zatem jego związek ze starszym osadnictwem, choć tak szerokie formy są dotąd notowane (i to sporadycznie) jedynie w materiałach kultury lubelsko-wołyńskiej (Zakościelna 1996, 49-51). Związek omawianego tu importowanego wiórowca z pozostałym inwentarzem krzemiennym poświadczałby zarazem zaawansowane już stadium procesu makrolityzacji przemysłu wiórowego (Balcer 1983, ). Pod względem cech morfometrycznych i technologicznych wióry z Łysokań można ponadto odnieść do charakterystyki ogólnej przedstawionej dla materiałów z Sąspowa (Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976, 118). Charakterystycznym elementem neolitycznego inwentarza narzędziowego (tab. 7) były wiórowe wkładki półtylcowe (4 szt. tabl. 10:1, 2; 12:1, 2), zrobione z wiórów o przedstawionej powyżej charakterystyce. Do wytworzenia tych narzędzi użyto dobrych odmian (kopalnianych?) jurajskiego krzemienia podkrakowskiego. Ich proste lub lekko wklęsłe półtylce były regularnie retuszowane stromo i przykrawędnie (ryc. 10:1-3). Wkładki żniwne o skośnych półtylcach są charakterystyczne dla kultur kręgu lendzielsko-polgarskiego. Stwierdzana jest ich obecność między innymi w materiałach kultury malickiej (Kaczanowska, Kozłowski 1971, 108), a następnie w większej liczbie w grupie pleszowskiej i w grupie modlnickiej (np. Cabalska 1963, ; Kozłowski 1969, 138). W omawianym tu zbiorze zwraca uwagę brak drapaczy, a zarazem obecność dwóch rylców wiórowych: jedynaka (tabl. 15:4) i węgłowego (tabl. 17:4). Ten ostatni wykonany został na nieregularnie załuskanej, wiórowej formie nożowatej i miał wklęsłe łuskowisko. Rylce są typowe dla środkowej i późnej fazy rozwojowej kręgu lendzielsko-polgarskiego (m.in. Balcer 1983, 108). Dominującą formę narzędzi na stanowisku w Łysokaniach stanowią formy nożowate: wiórowce i wióry retuszowane (6 szt.; tabl. 15:1, 2; 17:3; 18:6; 20:4; 21:5). Część z nich pełniła prawdopodobnie również funkcję wkładek segmentowych analogicznie jak opisane wyżej półtylczaki (tabl. 17:3; 21:5). Inne były prawdopodobnie litymi formami nożowatymi (tabl. 15:1, 2; 18:6). Odmienny typ prezentuje delikatny wiórek z obsydianu, odkryty na wtórnym złożu w obiekcie z późnego okresu wpływów rzymskich (tabl. 20:4). Z uwagi na odmienny rodzaj półsurowca, nie można włączać go z pewnością do fazy reprezentowanej przez pozostałe zabytki krzemienne (choć odmienność ta mogła być warunkowana względami surowcowymi). Wyrób ten może być znaleziskiem luźnym, związanym z wcześniejszymi fazami neolitu. W obiekcie 645 odkryto wiertnik tępy, wykonany na masywnym, częściowo korowym odłupku z krzemienia jurajskiego (tabl. 10:1). Narzędzia tego typu są rzadko spotykane w materiałach kręgu lendzielsko- -polgarskiego. Stanowią klasę charakterystyczną dla przemysłów kultury pucharów lejkowatych (Balcer 1983, 139, 142). Prosta forma narzędzia z Łysokań nie upoważnia jednak do wyciągania kulturowo- -chronologicznych wniosków. Ponadto, do kategorii narzędzi funkcjonalnych należy większość wiórów i odłupków zaliczonych do inwentarza neolitycznego. Wyroby te (przede wszystkim wióry) noszą ślady wyświeceń, wymiażdżeń i załuskań powstałych w wyniku pracy (np. tabl. 5:6; 20:3; 21:5). Znaczna ich część pełniła prawdopodobnie funkcję wkładek segmentowych. Trzy wióry z mikroretuszem, w tym jeden także z wyświeceniem żniwnym, znaleziono w obiekcie 914, w którym odkryto również dwa półtylczakowate sierpaki (tabl. 12:1, 2). Zaprezentowany tu zespół zabytków krzemiennych wskazuje wyraźnie na podomowy charakter inwentarza i związek z codziennymi zajęciami mieszkańców osady. Szczególnie widoczny udział mają w nim formy tnące, służące do ścinania zbóż. 23

8 PIOTR WŁODARCZAK Tabela 8. Łysokanie, st. 4. Charakterystyka obiektów z wczesnej epoki brązu Table 8. Łysokanie site 4. Characteristic of Early Bronze Age features Nr obiektu / Feature no. Ar / Grid square number Rodzaj obiektu / Feature type Przekrój poziomy / Horizontal cross-section Długość / Length Szerokość / Width Głębokość / Depth Przekrój pionowy / Vertical cross-section Wypełnisko / Fill Ceramika / Pottery Zabytki krzemienne / Flint artefacts Kamienie bez śladów obróbki / Stones with no traces of processing /240 Jama kolisty trapezowaty wielowarstwowe /290 Jama kolisty prostokątny wielowarstwowe /260 Jama kolisty prostokątny wielowarstwowe /230 Jama owalny trapezowaty dwuwarstwowe Ogólna charakterystyka fazy osadniczej Z uwagi na niedużą liczbę ceramicznych elementów diagnostycznych precyzyjne ustalenie pozycji chronologicznej i przynależności kulturowej materiałów neolitycznych ze stanowiska 4 w Łysokaniach jest trudnym zadaniem. Z pewnością łączą się one ze środkową fazą kręgu lendzielsko-polgarskiego. Przedstawiona wyżej analiza obiektów nieruchomych, a przede wszystkim ocena zabytków ceramicznych i krzemiennych sugeruje związek wszystkich znalezisk z grupą modlnicką (Kamieńska, Kozłowski 1970; 1990, 52-56). Ich odróżnienie od inwentarzy grupy pleszowskiej z uwagi na płynność przemian stylistycznych nie jest łatwym zadaniem, a w niektórych ujęciach skutkuje stosowaniem terminu grupa pleszowsko-modlnicka (Kamieńska, Kozłowski 1990, 33 i n.; zob. też uwagi: Burchard, Valde-Nowak 2004, 55-64). Niezbyt bogaty zestaw źródeł ze stanowiska 4 w Łysokaniach nie pozwala na przeprowadzenie skomplikowanych badań porównawczych, choć z drugiej strony są one uniemożliwione przez brak bogatych zespołów wzorcowych (por. Burchard, Valde-Nowak 2004, 62). Symptomem późnej chronologii omawianych tu materiałów jest zestaw zarejestrowanych form naczyniowych (z dzbanami, kulistymi misami i czarkami), a także charakter towarzyszących mu materiałów krzemiennych. Zwraca uwagę podobieństwo zestawu źródeł z Łysokań do materiałów odkrytych ostatnio na stanowisku 5 w Modlnicy (Grabowska, Zastawny 2011). Ich przeważająca część została co prawda zaklasyfikowana do grupy wyciąsko-złotnickiej, jednak uzyskane datowania radiowęglowe wskazują na możliwość ich odniesienia także do wcześniejszych faz rozwojowych kręgu lendzielsko-polgarskiego (op. cit., 129, 130). Zestaw pochodzących stąd form naczyniowych znajduje wiele analogii w materiałach z Łysokań, co były podkreślane w podrozdziale Jest to jednak również zespół ubogi, nie mogący stać się wzorcem dla opisu cech inwentarzy ceramicznych z końca V tysiąclecia BC. W świetle obecnej wiedzy wiek materiałów z omawianego stanowiska należy odnieść generalnie do 2. połowy V tysiąclecia BC. Bardziej prawdopodobne wydaje się przy tym ich umieszczenie w późniejszych, aniżeli we wcześniejszych stuleciach tego okresu. Wzmiankowana tu często ubogość materiałów ceramicznych wynika z charakteru osadnictwa na opisywanych stanowiskach. Odkrywane są tam bowiem jedynie małe skupiska kilku jam stanowiących założenia bądź krótkotrwałe, bądź jednodworcze (Grabowska, Zastawny 2011, ). Taki model widoczny jest również w Łysokaniach (ryc. 11) oraz na sąsiednich stanowiskach, przebadanych ostatnio w trakcie wykopalisk autostradowych, m.in. w Targowisku (stanowisko 16; Włodarczak 2006) oraz w Brzeziu (stanowisko 36 Olejarczyk, Tyniec- -Kępińska 2006). Małe skupiska kilku jam są tam rejestrowane zarówno w przypadku znalezisk grupy modlnickiej, jak i grupy wyciąsko-złotnickiej. Układ jam, stwierdzony na stanowisku 4 w Łysokaniach wskazywać może jednak również na rozlokowanie w układzie rozproszonym trzech zagród. Odległości pomiędzy trzema zadokumentowanymi skupiskami jam (40-60 m) nie wykluczają możliwości jednoczasowości badanego założenia. Nieznany jest przy tym całkowity rozmiar strefy zajętej przez omawiany tu zespół osadniczy. 24

9 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu 4. Materiały z wczesnej epoki brązu 4.1. Obiekty nieruchome Z osadnictwem wczesnobrązowym na stanowisku w Łysokaniach łączy się obecność czterech obiektów wziemnych (nr 126, 311, 338 i 741 tab. 8). Były zlokalizowane w środkowej i południowej części przebadanego terenu, a więc na niższych partiach stoku opadającego ku dolinie Tusznicy. Taka lokalizacja jam jest cechą charakterystyczną w przypadku osad kultury mierzanowickiej w regionie wielicko- -bocheńskim. Zajmowały one nie tylko kulminacje, ale również i niżej położone części stoków. Często były to partie niższe niż strefy osadnicze ze starszych okresów pradziejowych. Sytuację taką stwierdzono m.in. na niedaleko położonych stanowiskach nr 17 w Brzeziu (Włodarczak, Włodarczak 2012b) i nr 16 w Targowisku (Kisiel, Włodarczak 2012). Na podstawie analizy ceramiki ustalono, że obiekty 126 i 741 są związane prawdopodobnie z fazą wczesną (ew. klasyczną), a jamy 311 i 338 z fazą późną rozwoju kultury mierzanowickiej. Obiekty z fazy wczesnej to zbliżone do siebie małe jamy owalne w rzucie poziomym i trapezowate w przekroju pionowym z wyraźnie rozszerzająca się częścią przydenną (tabl. 5:A, B; 11:A, B; 26:A, B; 30:A). Ich wypełniska miały charakter warstwowany, przy czym znaczną część sedymentu w obrębie stożka zasypiskowego w części przydennej stanowiła żółta ziemia o charakterze calcowego lessu (tabl. 26:B; 30:A). Jamy te miały głębokość około cm od obecnego poziomu gruntu, a ich średnice wynosiły 130 (obiekt 126) i 165 cm (obiekt 741). Zbliżone wielkości, lecz wyraźnie odmienne kształty miały obiekty 311 i 338 łączone z fazą późną kultury mierzanowickiej. Były to nieco większe wkopy o średnicy cm i głębokości 110 i 160 cm od obecnego poziomu gruntu, prostokątne w przekroju pionowym (tabl. 6:A, B; 7:A, B). Ich wypełniska były wielowarstwowe i składały się na nie poziomy brunatno-brązowej i szarobrązowej ziemi o humusowym charakterze oraz ziemi żółtej z przeważającym udziałem żółtego lessu (tabl. 27:A, B; 28:A, B). W obydwu przypadkach nie stwierdzono obecności stożka zasypiskowego, stanowiącego pierwszy etap naturalnego wypełniania się wkopu (Kadrow 1991, 29). Jego namiastką były jedynie cienkie smużki w częściach spągowych (tabl. 28:B). Przeważająca część wypełniska stanowiła natomiast niecka stropowa, sięgająca części przydennej (tabl. 27:B; 28:B). Charakter wypełniska wskazuje, że do zapełnienia się obiektów doszło w wyniku dwuetapowego procesu: niewielkich obwałów ścianek, a następnie szybkiej sedymentacji tworzącej nieckę stropową. Analogiczne, małe obiekty prostokątne stanowią mniejszość na okolicznych stanowiskach fazy późnej przy dominujących obiektach o większych rozmiarach. Większa ich liczba została odkryta na stanowisku 16 w Targowisku w części północno- -wschodniej strefy osadniczej grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej (Kisiel, Włodarczak 2012) Zabytki ceramiczne Zbiór ułamków ceramiki kultury mierzanowickiej liczy 184 sztuki. Składają się na niego materiały zaliczone do fazy późnej (122 szt.), fazy wczesnej (50 szt.) oraz zabytki pozostające bez bliższego określenia chronologicznego (12 szt.). Zdecydowana większość zabytków pochodzi z wypełnisk jam (169 szt.). Pozostałe odkryto w obrębie warstw naturalnych, w środkowej oraz w zachodniej części przebadanego terenu (ryc. 11). W analizowanym zbiorze widoczne jest zróżnicowanie w grubościach ścianek naczyń pomiędzy zabytkami z fazy wczesnej i z fazy późnej (ryc. 14). Odpowiada to zarazem prawidłowościom obserwowanym w przypadku materiałów kultury mierzanowickiej z regionu wielicko-bocheńskiego i z obszaru zachodniomałopolskiej wyżyny lessowej (Kadrow 1991). Naczynia z fazy późnej miały zestandaryzowaną grubość ścianek (6-8 mm). Podobną sytuację stwierdzono w przypadku dużo bogatszych zbiorów związanych zarówno z grupą pleszowską (Włodarczak, Krzywda 2012), jak i z grupą giebułtowską (Włodarczak, Włodarczak 2012b). Z kolei ścianki naczyń z fazy wczesnej były zróżnicowane pod względem grubości. Widoczna jest przy okazji grupa zabytków grubościennych (ponad 10 mm). Analogiczne wartości pomiarów uzyskano dla zbiorów z pobliskich stanowisk 17 i 25 w Brzeziu, na których odkryto ceramikę datowaną na fazę wczesną. Zarówno naczynia z fazy wczesnej, jak i z fazy późnej przygotowywane były z masy ceramicznej schudzanej przede wszystkim dodatkiem tłucznia kamiennego (ryc. 15). Bardzo często składnikiem domieszki tłucznia kamiennego była mika. Dodatkowo stosowano również inne elementy: piasek, żwir, a incydentalnie również i nieliczną domieszką tłucznia ceramicznego. 25

10 PIOTR WŁODARCZAK Tabela 9. Łysokanie, st. 4. Typy układu ścianek w części wylewowej naczyń kultury mierzanowickiej (typologia wg Czerniak 1980, 63, ryc. 31) Table 9. Łysokanie site 4. Mierzanowice culture pottery characteristic of vessel surfaces in rim parts (typology after Czerniak 1980, 63, fi g. 31) Nr inwentarza / Inventory no. Obiekt / Feature Ścianka zewnętrzna / Outer surface Ścianka wewnętrzna / Inner surface Typ / Type Nr ryciny na tablicy / Number of figure within plate k e 6: e e 11: 1 W przypadku naczyń fazy późnej stosowano domieszkę średnio- i drobnoziarnistą, równo rozprowadzoną w cieście ceramicznym. Natomiast ceramika z fazy wcześniejszej zawierała tłuczeń średnio- i gruboziarnisty, rozprowadzony nierówno. W obydwu fazach przeważał tłuczeń barwy białej. Czasem był on współobecny z tłuczniem barwy różowej (ryc. 16). Powierzchnie naczyń były najczęściej równe i matowe, choć zaznacza się również udział fragmentów z powierzchniami nierównymi (ryc. 17). Te ostatnie wiązały się przede wszystkim z zabytkami datowanymi na fazę starszą. W obydwu fazach przeważały ułamki o jasnobrązowej lub brązowej barwie powierzchni zewnętrznej i szarej barwie strony wewnętrznej (ryc. 18). Lista ułamków diagnostycznych, służących do opisu cech mikromorfologicznych naczyń jest krótka i ogranicza się do czterech fragmentów części wylewowych naczyń (tab. 9). Dwa z nich to fragmenty naczyń z fazy późnej, odkryte w jamie 311. Pozostałe datowane są na etap wcześniejszy. Wszystkie krawędzie wylewów mają prosty charakter są pozbawione okapów. W przypadku fragmentu znalezionego w warstwie 4 (nr inw. 261), widoczne jest poziome ścięcie krawędzi (odmiana k) notowane w przypadku naczyń z fazy wczesnej i klasycznej kultury mierzanowickiej. Na fragmencie naczynia z obiektu 741 obecny jest wydatny guz umieszczony poniżej krawędzi wylewu (tabl. 11:1). Jego forma odpowiada typowi 9 (Kadrow 1991, 44, ryc. 26). W zbiorze ceramiki kultury mierzanowickiej znalazły się wyłącznie fragmenty naczyń garnkowatych. Częściowo można odtworzyć tylko dwie formy: zabytek z fazy wczesnej z obiektu 741 (tabl. 11:1) oraz naczynie z fazy późnej, odkryte w obiekcie 311 (tabl. 6:1). Garnek z obiektu 741 to forma o krótkiej, lejkowatej, wyraźnie wydzielonej szyjce i prawdopodobnie dwustożkowym brzuścu. Tak ukształtowane garnki są obecne także w innych materiałach datowanych na wczesny okres rozwoju kultury mierzanowickiej (np. Górski 2001, 193, tabl. IV:2) Zabytki krzemienne Przy znikomej liczbie obiektów nieruchomych oraz zabytków ceramicznych kultury mierzanowickiej, liczący 24 sztuki zbiór zabytków krzemiennych łączonych z wczesną epoką brązu należy uznać za relatywnie bogaty. W jego skład wchodzi aż 17 narzędzi, co jest efektem włączenia do niego charakterystycznych form odkrytych w warstwach naturalnych i w wypełniskach obiektów z młodszych okresów. W jamach kultury mierzanowickiej znaleziono bowiem jedynie 3 zabytki (wszystkie w obiekcie 126, w tym niepoliczony w zestawieniu zabytków wczesnobrązowych regularny wiórek neolityczny tabl. 5:6). Pozostałe krzemienie odkryto na złożu wtórnym w obiektach z późnego okresu wpływów rzymskich i z okresu nowożytnego oraz w nawarstwieniach naturalnych. Interesującym faktem jest ich obecność w strefach odległych od lokalizacji obiektów kultury mierzanowickiej (ryc. 12). Są to jednocześnie obszary położone poza miejscami, w których zlokalizowane były obiekty neolityczne. Poza dominującymi narzędziami, do inwentarza wczesnobrązowego włączono łuszczeń, cztery odłupki i dwa odpadki. Obecne były przede wszystkim zabytki różnych wariantów podkrakowskich krzemieni jurajskich (20 szt.), przy czym przeważały formy odpowiadające odmianie B (Kaczanowska, Kozłowski 1976, 206), a więc surowcowi barwy brązowej lub szarej, słabo przejrzystemu, często matowemu. Poza nimi znaleziono pojedyncze zabytki z krzemienia kredowego K, surowca narzutowego bałtyckiego oraz krzemienia kredowego o nieustalonej proweniencji. 26

11 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tabela 10. Łysokanie, st. 4. Liczebności podstawowych kategorii narzędzi krzemiennych kultury mierzanowickiej Table 10. Number of objects in basic categories of Mierzanowice culture fl int tools Rodzaj / Type Liczba / Number Noże tylcowe / Backed knives 6 Wkładki tylcowe / Backed inserts 2 Skrobacze / Endscrapers 2 Zgrzebła / Sidescrapers 1 Przekłuwacze / Perforators 1 Odłupki i okruchy retuszowane / Flakes and retouched chunks 5 Razem / Total 17 W skład zestawu narzędziowego (tab. 10) wchodzą formy uważane za przewodnie dla krzemieniarstwa wczesnobrązowego (Kopacz 1976, 99, 101; Schild et al. 1977, 91-96; Valde-Nowak 2000, 312, 313). W pierwszej kolejności wymienić tu należy nożowate formy tylcowe (6 szt.: tabl. 17:5; 18:2; 19:1; 20:1, 6; 21:1). Narzędzia z Łysokań nie są formami wyrafinowanymi. Prezentują wyselekcjonowane odpowiednio kształty dużych odłupków lub okruchów. Być może do kategorii tej należałoby również zaliczyć odłupek retuszowany z naturalnym, częściowym tylcem, odkryty na arze 50/240 (tabl. 16:3). Do form tylcowych zaliczono również narzędzie na masywnym odłupku z krzemienia kredowego typu K. Jak stwierdzono na innych stanowiskach wczesnobrązowych, surowiec ten był wykorzystywany przede wszystkim do produkcji dwuściennych siekier. Pojedyncze narzędzia nożowate wykonywane z dużych odłupków, powstałych przy wytwarzaniu narzędzi rdzeniowych z krzemienia typu K, są spotykane na licznych stanowiskach w regionie wielicko-bocheńskim. W wypełnisku nowożytnego rowu naturalnego (obiektu 928) znaleziono tylcową wkładkę, formowaną retuszem łuszczniowym (tabl. 19:4). Inne, zbliżone narzędzie, wykonane na łuszczce, korygowanej następnie za pomocą łuszczenia, odkryto na wtórnym złożu w obiekcie 180 (tabl. 20:5). Podobne, małe wkładki zostały odkryte licznie na stanowisku 16 w Targowisku (Mikulski 2012). Stanowią standardowy komponent wczesnobrązowych inwentarzy zarówno kultury mierzanowickiej, jak i kultury trzcinieckiej (Budziszewski 1998, 312). Odkryty w obrębie warstwy 1676 przekłuwacz rdzeniowy (tabl. 16:1) to również forma charakterystyczna dla krzemieniarstwa kultury mierzanowickiej (Kopacz 1976, 95, 96; Valde-Nowak 2000, 314; Kopacz 2010, 94). Miał masywne, tępe żądło. Do jego wykonania posłużył odpadek z amorficznej formy rdzeniowej. Znaleziono również jedną formę zgrzebłowatą (tabl. 15:5). Choć formy takie są uważane za wyznacznik przemysłu wczesnobrązowego (Balcer 1977, 199; Schild et al. 1977, 92), to w materiałach podkrakowskich pojawiają się rzadko. Narzędzie z Łysokań było retuszowane regularnie, płasko i półstromo, na całej długości dwóch równoległych do siebie boków. Obecnością stromego retuszu charakteryzują się natomiast dwa okazy zaliczone do grupy skrobaczy (tabl. 19:2; 20:2). Były to formy masywne, wykonane na odłupku i okruchu. W obiekcie 126 odkryto mały łuszczeń klinowaty (Budziszewski 1998, 312) z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego (tabl. 5:7). Z uwagi na jego nieduże rozmiary można przypuszczać, że pełnił raczej funkcję narzędzia (w typie nacinaka o krótkim ostrzu), aniżeli rdzenia. Opisany tu zestaw wczesnobrązowych zabytków krzemiennych nie tworzy zwartego zespołu. Wchodzące w jego skład zabytki pochodzą z różnych stref stosunkowo rozległego obszaru. Trudno przy tym precyzyjnie ocenić chronologię datowanych materiałów. Uwagę zwraca jedynie niski udział form wykonanych za pomocą techniki łuszczniowej. Fakt ten może sugerować związek większości z prezentowanych zabytków ze starszym etapem wczesnej epoki brązu, a zatem z materiałami określonymi tu na fazę wczesną rozwoju kultury mierzanowickiej. Nie jest to jednak silny wniosek zważywszy na małą liczebność analizowanego zbioru, a także ciągle jeszcze ubogą bazę porównawczą. W przypadku regionu wielicko-bocheńskiego brakuje nam bowiem odpowiednio dystynktywnych materiałów osadowych pewnie odnoszonych do wczesnych faz rozwoju kultury mierzanowickiej Ogólna charakterystyka fazy osadniczej Zbiór materiałów kultury mierzanowickiej ze stanowiska 4 w Łysokaniach, pomimo niewielkiego rozmiaru, jest zróżnicowany pod względem chronologicznym. Tworzą go cztery jamy zlokalizowane w środkowej i północnej części wykopu oraz 27

12 PIOTR WŁODARCZAK znaleziska luźne znajdowane w różnych strefach stanowiska. Te ostatnie nie formują wyraźnych skupisk. Są prawdopodobnie świadectwem codziennej aktywności mieszkańców osady wczesnobrązowej. Ze starszym etapem funkcjonowania osiedla kultury mierzanowickiej są związane podobne do siebie jamy 126 i 741, położone w części centralnej przebadanego terenu (ryc. 1). Diagnostycznym elementem, pozwalającym na pewne ich datowanie jest fragment garnka z obiektu 741. Była to forma z dość wyraźnie wyodrębnioną, lejkowatą szyjką, zaopatrzona w wydatny, wydłużony poziomo guz typu 9 (Kadrow 1991, 44, ryc. 26). Cechy stylistyczne oraz technologiczne pozwalają na odniesienie tego znaleziska do wczesnej fazy rozwoju kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, 29 i n.). Materiały osadowe, łączone z fazą wczesną w regionie wielicko-bocheńskim są spotykane często podobnie jak zespoły wiązane z późnym etapem rozwojowym (grupą pleszowską lub grupą giebułtowską). W okolicy Łysokań znaleziska z tego czasu zidentyfikowano na stanowiskach 17 i 25 w Brzeziu (Krzywda, Włodarczak 2012; Włodarczak, Włodarczak 2012), stanowiskach 1-2 i 28 w Zakrzowie (Czapkiewicz 1936; Włodarczak 2012). Rzadziej obecne są materiały z fazy klasycznej np. na stanowisku w Targowisku (Górski 2011a), stanowisku 28 w Zakrzowie (Włodarczak 2012) oraz stanowiskach 1 i 17 w Brzeziu (Bielenin 1957; Godłowska 1969; Włodarczak, Włodarczak 2012). Materiały osadowe z omawianego tu stanowiska mogą być częścią rozległej strefy osadniczej istniejącej we wczesnej fazie kultury mierzanowickiej, której elementem było również cmentarzysko, zlokalizowane na sąsiadującym z nim bezpośrednio od strony wschodniej stanowisku 8 w Łysokaniach (Józwiak, Domaradzka 2011). Jedynym charakterystycznym elementem zbioru zabytków ceramicznych datowanych na fazę późną są ułamki garnka, znalezione w obiekcie 311 (tabl. 6:1). Miał on formę niezbyt typową dla naczyń związanych z późnym okresem rozwoju kultury mierzanowickiej w regionie wielicko-bocheńskim. Jej cechą była słabo wyodrębniona, wysoka i zwężająca się w stronę krawędzi wylewu szyjka. Nieliczne podobne naczynia są obecne w materiałach grupy pleszowskiej (Madej 1998, tabl. VII:7, 9, IX:5, XI:5, XII:14, XIII:5; Górski 2011, tabl. 8:1, 9:5; Włodarczak, Krzywda 2012, ryc. 3:G1). Seria form będących najlepszymi analogiami dla naczynia z Łysokań smukłych, o jajowatych brzuścach i wysokich szyjkach pochodzi natomiast ze stanowiska 10 w Wierzchosławicach, położonego w regionie tarnowskim (grupa pleszowska; Krzywda 2012). Na podstawie tych analogii, racjonalnym posunięciem wydaje się włączenie znalezisk ze stanowiska 4 w Łysokaniach do pleszowskiego wariantu kultury mierzanowickiej, czyli do fazy późnej, datowanej na lata około BC (Kadrow, Machnik 1997, ). Stanowiska związane z tym ugrupowaniem pochodzą z położonych niedaleko od Łysokań lessowych wzgórz w Szarowie (stanowisko 12; Józwiak, Domaradzka 2012), Targowisku (stanowiska i 16; Górski 2011a; Włodarczak 2012), Chełmie i Łężkowicach (Machnik 1967). Z kolei na zachód od omawianego tu punktu osadniczego są zlokalizowane osady grupy giebułtowskiej (np. na stanowisku 17 w Brzeziu), choć materiały grupy pleszowskiej są również rejestrowane (np. Zakrzów, stanowisko 1; Podłęże, stanowisko 17). W perspektywie odkryć na stanowisku 4 w Łysokaniach, a także na pobliskich stanowiskach nr 17, 28 i 33 w Brzeziu, zwraca uwagę model osadnictwa kultury mierzanowickiej, polegający na zasiedleniu zarówno wysokich stref krajobrazu (kulminacji wysoczyzn np. Brzezie, stanowisko 1), jak i wyraźnie od nich wydzielonych i dużo niżej zlokalizowanych miejsc położonych na wypłaszczeniach stoków bezpośrednio ponad dnami dolin. Przebieg autostrady umożliwił przebadanie całej serii stanowisk związanych z tą drugą strefą. 5. Materiały prahistoryczne o bliżej nieustalonym datowaniu Na stanowisku 4 w Łysokaniach odkryto ponadto 13 obiektów, których kształt i rodzaj wypełniska pozwala na ich pewne łączenie z osadnictwem prahistorycznym (tab. 11). Biorąc pod uwagę specyfikę innych zarejestrowanych materiałów można sądzić, że wiążą się one bądź ze środkowym neolitem, bądź z wczesną epoką brązu. Uściślenie ich datowania nie jest jednak możliwe z uwagi na brak przesłanek w postaci materiałów zabytkowych lub oznaczeń wieku absolutnego. Jedynie kilka sugestii można poczynić na podstawie lokalizacji ich rozmieszczenia względem innych datowanych materiałów. Na arze 220/290 odkryto obiekt 672 wkopany pomiędzy dwa doły posłupowe, stanowiące element konstrukcji z późnego okresu wpływów rzymskich (tabl. 35:A-C). Jest to jednak jama o trapezowatym przekroju pionowym, pod względem charakteru wypełniska 28

13 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tabela 11. Łysokanie, st. 4. Obiekty prahistoryczne o bliżej nieustalonym datowaniu Table 11. Łysokanie site 4. Prehistoric features of undetermined chronology Nr obiektu / Feature no. Ar / Grid square number Przekrój poziomy / Horizontal cross-section Długość [cm] / Lenght [cm] Szerokość [cm] / Width [cm] Głębokość [cm] / Depth [cm] Przekrój pionowy / Vertical cross-section Wypełnisko / Fill 7 170/220 owalny trapezowaty wielowarstwowe, niejednorodne / owalny nieckowaty jednowarstwowe, jednorodne /210 owalny nieckowaty dwuwarstwowe, nieckowate /290 owalny trapezowaty wielowarstwowe, poziome /270 owalny nieckowaty jednowarstwowe, jednorodne /270 kolisty odwrotnie trapezowaty dwuwarstwowe, nieckowate /290 kolisty nieckowaty dwuwarstwowe, nieckowate /250 owalny nieckowaty wielowarstwowe, nieckowate /260 owalny nieckowaty jednowarstwowe, jednorodne /260 owalny prostokątny wielowarstwowe, nieckowate /240 owalny nieckowaty wielowarstwowe, nieckowate /240 prostokątny nieckowaty wielowarstwowe, nieckowate /320 kolisty? trapezowaty wielowarstwowe analogiczna do obiektów z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu. Z uwagi na swoje parametry nie odbiega od niedaleko odkrytych jam nr 11 i 338 (ryc. 18), związanych z późną fazą kultury mierzanowickiej. Można zatem przypuszczać, że także obiekt 672 łączy się z wczesnobrązowym epizodem osadniczym. Obiekt 7 to również jama o trapezowatym przekroju pionowym (tabl. 31:A, B; 34:A). Była zlokalizowana około 10 m na S od jamy 92, łączonej z grupą modlnicką (ryc. 19). Pod względem swoich rozmiarów oraz charakteru wypełniska znajdowała analogię w obiekcie 77, wchodzącym w skład ugrupowania jam neolitycznych w środkowej części stanowiska (tabl. 2: C, D). Można zatem w tym przypadku przypuszczać, że także obiekt 7 łączy się z tym skupiskiem i jest datowany na okres neolitu. W sąsiedztwie skupiska jam w południowej części wykopu odkryto jamy 488 i 574 (ryc. 19). Były to płytkie, nieckowate zagłębienia o charakterze trudnym do zdefiniowania (tabl. 31:C, D, E, F). Ich datowania z okresem neolitu nie możemy wykluczyć, choć nie są to obiekty o dystynktywnym charakterze, podobne do innych struktur z wyszczególnionego tu odcinka pradziejów. Tabela 12. Łysokanie, st. 4. Ogólna struktura inwentarza zabytków krzemiennych o bliżej nieokreślonym datowaniu Table 12. Łysokanie site 4. General structure of fl int inventory from features of undetermined chronology Rodzaj / Type Liczba / Number Odłupki i ich fragmenty / 21 Flakes and their fragments Odpadki / Waste 16 Łuszczki / Scaled pieces 2 Łuski / Chips 1 Narzędzia / Tools 2 Razem / Total 42 W północno-zachodniej części stanowiska, na skraju badanego obszaru odkryto fragment jamy trapezowatej w przekroju pionowym (obiekt 1143). Z uwagi na oddalenie od innych obiektów prahistorycznych nie można zasugerować precyzyjniejszego datowania tej jamy. Pozostałe jamy były zlokalizowane w części zachodniej stanowiska (ryc. 19). W ich sąsiedztwie natrafiono również na materiały ceramiczne 29

14 PIOTR WŁODARCZAK i krzemienne łączone z kulturą mierzanowicką, a przede wszystkim z okresem neolitu (zob. ryc. 11, 12). Kształty tych jam są zróżnicowane, co jednoznacznie przemawia za ich różnorodnym charakterem. W najdalej na zachód, nisko położonej części stanowiska odkryto obiekt 1137 regularną, prostokątną jamę o wymiarach 200x160 cm, zorientowaną wzdłuż osi NE-SW. Był to głęboki wkop o stromych ścianach i lekko nachylonym dnie (tabl. 36). Z uwagi na kształt i rozmiary, nie można w tym przypadku wykluczyć jego grobowego charakteru. Sprecyzowanie datowania nie jest jednak w tym przypadku możliwe. Z kolei obiekt 1111 to rozległa jama o charakterze glinianki, nieregularna w przekroju pionowym z wyraźnym przegłębieniem w części N (tabl. 33:A- C). W tym przypadku można łączyć jego powstanie z neolityczną fazą osadniczą zbliżony charakter miała jama 101, łączona z grupą modlnicką (tabl. 4:A-C). Pozostałe obiekty (jamy 855, 946, 1101, 1124, 1125 i 1136) nie mają cech pozwalających na zaproponowanie ich przybliżonego datowania. Zwraca wśród nich uwagę wydłużona, wąska jama o warstwowanym wypełnisku - obiekt 1125 (tabl. 32:F, G). Jest to przykład obiektu szczelinowego (Dzięgielewski 2011), o wielkości nieco mniejszej od standardowych jam tego rodzaju łączonych z epoką brązu i z wczesną epoką żelaza. Zbliżony do niego pod względem parametrów wielkościowych jest także obiekt 855 (180x40 cm tabl. 31:G). Zachowana miąższość jego wypełniska wynosi jedynie 20 cm, przez co trudno określić jego pierwotną funkcję. W skład inwentarza wchodzi również zbiór 42 zabytków krzemiennych o bliżej nieokreślonym datowaniu (tab. 12). Stanowią go przede wszystkim odłupki i odpadki odkryte w nawarstwieniach naturalnych oraz w obiektach z okresu późnorzymskiego i nowożytnego. Bez bliższych określeń chronologiczno- -kulturowych pozostawiono również dwa narzędzia: regularny tłuk sferyczny z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego, o średnicy 55 cm. Zabytek ten może być związany zarówno z fazą neolityczną, jak i wczesnobrązową; wachlarzowaty drapacz, wykonany na częściowo korowym odłupku (tabl. 21:3) znaleziony w wypełnisku obiektu 878 (nowożytnego rowu erozyjnego). Uzupełnieniem inwentarza krzemiennego jest znaleziona na hałdzie, nieco atypowa skałka karabinowa wykonana na odłupku z dobrej jakości krzemienia jurajskiego podkrakowskiego barwy jasnej czekoladowobrązowej. Na jednej z jej bocznych krawędzi widoczne są wyraźne zmiażdżenia, a na drugiej załuskania na stronę pozytywową. Wymiary: 31x25x7 mm (tabl. 18:7). Zabytek ten jest jedynym artefaktem krzemiennym datowanym na okres nowożytny. Literatura: Balcer B Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem polskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Łódź. Bielenin K Sprawozdanie z badań prowadzonych w 1955 roku na terenie osady kultury promienistej w Brzeziu w pow. Bochnia, Sprawozdania Archeologiczne, t. 4, Budziszewski J Krzemieniarstwo ludności Wyżyny Środkowomałopolskiej we wczesnej epoce brązu, (w:) red. J. Gurba, Schyłek neolitu i epoka brązu w Polsce Środkowowschodniej (materiały z konferencji), Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. 6, Lublin, Krzemieniarstwo społeczności kultury trzcinieckiej z Wyżyny Środkowomałopolskiej, (w:) red. A. Kośko, J. Czebreszuk J., Trzciniec system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, Burchard B., Valde-Nowak P Osada grupy modlnickiej kultury lendzielskiej w Zagaju Stradowskim, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 24, Cabalska M Materiały kamienne z przydomowej pracowni krzemieniarskiej z jamy 1 na stanowisku II w Nowej Hucie- -Pleszowie, Przegląd Archeologiczny, t. 16, Czebreszuk J Osada z połowy II tys. p.n.e. w Goszczewie, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. włocławskie, stan. 14. Z badań nad rozwojem kulturowym społeczeństw Kujaw na przełomie epok neolitu i brązu, Folia Praehistorica Posnaniensia, t. 2, Czerniak L Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach, Poznań. Dzieduszycka-Machnikowa A., Lech J Neolityczne zespoły pracowniane z kopalni krzemienia w Sąspowie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Dzięgielewski K Moczydła do lnu? Nowa hipoteza dotycząca funkcji jam szczelinowych (Schlitzgruben) z epoki brązu 30

15 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu i żelaza, (w:) red. K. Dzięgielewski, Ł. Oleszczak, Po drugiej stronie. Raporty przyjaciół-archeologów dla Wojtka Cholewy Jonesa, Pękowice, Godłowska M Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach w Brzeziu, pow. Bochnia, Materiały Archeologiczne, t. 10, Próba rekonstrukcji rozwoju osadnictwa neolitycznego w rejonie Nowej Huty, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 5, Górski J Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku 2 w Opatkowicach, Materiały Archeologiczne, t. 32, a Kompleks osad kultury mierzanowickiej na stanowisku 10 i 11 w Targowisku, gm. Kłaj, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. 2011b Kompleks osad kultury mierzanowickiej w Modlnicy, st. 5, pow. krakowski, (w:) red. J. Kruk J., A. Zastawny, Modlnica, st. 5. Od neolitu środkowego do wczesnej epoki brązu. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, Grabowska B., Zastawny A Materiały kręgu lendzielsko-polgarskiego ze st. 5 w Modlnicy, (w:) red. J. Kruk, A. Zastawny, Modlnica, st. 5. Od neolitu do wczesnej epoki brązu. Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, Józwiak B., Domaradzka S Cmentarzysko ludności kultury mierzanowickiej na stanowisku 8 w Łysokaniach, (w:) red. L. Czerniak, Łysokanie, gm. Kłaj, woj. małopolskie, stanowisko 8 (AUT 189), maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Kaczanowska M., Kozłowski J. K Materiały kamienne z osady neolitycznej i eneolitycznej w Nowej Hucie Mogile (stan. 48), Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 4, Studia nad surowcami krzemiennymi południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Acta Archaeologica Carpathica, t. 16, Kadrow S Iwanowice, stanowisko Babia Góra, część I, Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków. Kadrow S., Machnik J Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksonomia i rozwój przestrzenny, Kraków. Kamieńska J., Kozłowski J. K The Lengyel and Tisza cultures, (w:) red. W. Hensel, Neolithic in Poland, Wrocław, Entwicklung und Gliederung der Lengyel- und Polgar- -Kulturgruppen in Polen, Zeszyty Naukowe UJ. Prace Archeologiczne 46, Kraków. Kisiel P., Włodarczak P Obiekty nieruchome, (w:) red. P. Włodarczak, Targowisko, gm. Kłaj, st. 16. Osada kultury mierzanowickiej, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Kopacz J Wstępna charakterystyka technologiczno-typologiczna wczesnobrązowego przemysłu krzemiennego z Iwanowic, woj. Kraków, Archeologia Polski, t. 21/1, Kopacz K Próba rekonstrukcji przemysłu kamiennego kultury mierzanowickiej na podstawie materiałów osadowych z terenu Nowej Huty, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 25, Kozłowski J. K Neolityczne i wczesnoeneolityczne materiały krzemienne ze stanowisk Nowa Huta-Pleszów, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 2, Kruk J., Milisauskas S Bronocice. Osiedle obronne ludności kultury lubelsko-wołyńskiej ( lat p.n.e.), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Krzywda A Osada kultury mierzanowickiej na stan. 10 w Wierzchosławicach, gm. Wierzchosławicach, (w:) red. B. Konieczny, A. Krzywda, R. Naglik, Wyniki badań wykopaliskowych na wielokulturowym stan. 10 w Wierzchosławicach, gm. Wierzchosławice (AZP /46), maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespółu do Badań Autostrad. Machnik J Stosunki kulturowe na przełomie neolitu i epoki brązu w Małopolsce, (w:) red. W. Hensel, Materiały do prahistorii ziem polskich, t. III/1, Warszawa. Madej P Inwentarz ceramiczny grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej, ze stanowiska w Krakowie-Pleszowie IV/20, Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 21, Olejarczyk P., Tyniec-Kępińska A Sprawozdanie z badań na stanowiskach 20 i 36 w Brzeziu, gm. Kłaj, (w:) red. Z. Bukowski, M. Gierlach, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefi e budowy autostrad w Polsce za lata Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), Seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa,

16 PIOTR WŁODARCZAK Sachse-Kozłowska E Późnopaleolityczne inwentarze stanowisk z Kobierzyna i Borku Fałęckiego jako przykład krzyżówki kulturowej madleńsko-świderskiej, Światowit, t. 33, Schild R., Królik H., Mościbrodzka J Kopalnia krzemienia czekoladowego z przełomu neolitu i epoki brązu w Polanach Koloniach, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Włodarczak E., Włodarczak P. 2012a Stanisławice, gm. Bochnia, woj. małopolskie, stanowisko 13. Ratownicze badania autostradowe w dolinie Raby, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. 2012b Brzezie 17, gm. Kłaj, woj. małopolskie. Osada kultury mierzanowickiej, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Włodarczak P Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach na stanowisku 16 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. Małopolskie, (w:) red. Z. Bukowski, M. Gierlach, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefi e budowy autostrad w Polsce za lata Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), Seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, Materiały neolityczne i z wczesnej epoki brązu, (w:) red. P. Włodarczak, Zakrzów 28. Ratownicze badania autostradowe na krawędzi doliny Wisły, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Włodarczak P., Krzywda A Zabytki ceramiczne, (w:) red. P. Włodarczak, Targowisko, gm. Kłaj, st. 16. Osada kultury mierzanowickiej, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Zakościelna A Krzemieniarstwo kultury lubelsko-wołyńskiej ceramiki malowanej, Lublin. Piotr Włodarczak Materials dated to the Stone and Early Bronze Age The excavations on site 4 at Łysokanie resulted in the discovery of a single artefact of Late Palaeolithic provenance, as well as settlement traces dated to the Neolithic and Early Bronze Age. The finds concentrated in the central part of the investigated area, which is in lower sections of the gentle slope that runs down to the valley of the Tusznica in the north. In the case of the Neolithic features (14 pits) it can be assumed that they mark only the northern margin of a larger settlement. The four features of the Early Bronze Age chronology did not form any cluster and it is difficult to state whether they were part of a broader settlement zone or not. Late Palaeolithic A tanged, willow-leaf point made of chocolate flint was discovered in the ceiling part of colluvial deposits (Plate 16:2). The form is typical of the Masovian industry. In terms of proportions it corresponds to numerous willow-leaf points known from the Kraków region, although tanged forms from this area are usually smaller and less elongated. However, among the materials from nearby sites situated on sands one can find several close analogies, such as the artefacts from Kraków-Kobierzyn and Stanisławice site 13. In the loess area of the Wieliczka-Gdów Upland the artefact from Łysokanie is a unique find. Late Palaeolithic materials are more abundant in the nearby sandy hills dominating the large valleys of the Wisła and Raba rivers. Neolithic At site 4 at Łysokanie there were 14 features discovered that date to the Neolithic (Table 3). They formed three clusters (fig. 1), approximately metres from each other. Most likely, they are all a chronologically homogenous part of a larger settlement complex whose further elements may be expected to the south of the investigated area, i.e. in the upper section of the loess hill. Spatial distribution of the discovered pits suggests there were three separate households. The area covered by the discussed settlement complex cannot be determined. 32

17 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu The discovered features can be divided into two categories. Domestic pits, circular or oval in plan and trapezium-shaped (7) or rectangular (5) in cross-section were a dominant group. It is worth noting their small depths (maximum 130 cm, and usually less than 100 cm) and diameters (up to 280 cm, but usually cm fig. 2). The second category is represented by two large, regular pits, circular (feature 101) or oval (feature 617) in plan, having diameters of 400 cm and the depths of ca 130 cm from the present day ground. Steep walls and flat bottoms make these features resemble semi-sunken floor houses. The discovered collection of pottery comprises 332 fragments, of which 266 come from Neolithic features, 59 from natural deposits, and 7 were discovered in the fills of features dated to later periods. The materials from outside Neolithic features were uncovered in the bottom part of colluvial deposits or in the layer of primary humus, in the low-lying, western zone of the site. Ceramic artefacts discovered at Łysokanie are homogenous in terms of technology and style. They represent a single settlement phase, linked with the middle phase of the Lengyel-Polgar complex development. Although the collection is not particularly numerous, it comprises a wide variety of forms. There are two squat jugs whose proportions make them similar to pots, including the only fully reconstructed vessel from feature 92 (plate 3:1; 10:4). Typical finds include vertically pierced horn-like handles of large amphorae (plate 2:1 and 17:1), and feature 931 produced a fragment of a wide-mouth barrel-like amphora provided with a horizontally pierced handle on the shoulder (plate 13:1). Moreover, characteristic fragments of carinated bowls were discovered, which could belong to either simple forms or those of the set with a so-called hollow foot (plate 5:5, 14:2, 3). Fragments of such feet were found, among other places, in feature 935 (plate 14:4). Interesting elements in the discussed collection are a fragment of a spherical bowl (plate 18:3) and tiny shards of goblet-like vessels (plate 5:3, 4), which means forms typical mainly of the late phase of the Lengyel-Polgar complex development. There was one obsidian and 28 flint artefacts identified that relate to the Neolithic. These were tools (13 pcs), blades (10 pcs), flakes (5 pcs) and a single technical flake. It is worth noting the absence of cores and waste, and adding flakes classed as objects of undetermined chronology changes little in the above statistics. Therefore, it can be concluded that the investigated zone of the settlement was situated far from places where flint was processed. The Neolithic inventory includes 10 blades and 13 blade tools, which suggests that the blade technique was the basic method of obtaining blanks for tool production. Its application allowed for obtaining straight or slightly bent forms, which were often subsequently broken and used in the manufacture of composite tools (first of all: truncated sickle blades). Another distinct type of blanks are relatively short (5-7 cm) and wide (over 15 mm) blades, which could easily be used as elements of sickles (plate 9:1, 12:2) and perhaps also knives (plate 15:1 and 17:4). It is worth noting here the considerable width of these blades, which most often vary between 15 and 25 mm (see fig. 9). A form that stands out among the rest of the inventory is the fragment of a retouched blade made from a chocolate flint macroblade 37 mm wide (plate 15:2). A characteristic element of the Neolithic tool inventory were truncated blade inserts (4 pieces plate 10:1, 10:2 and 12:1, 2). One should note the absence of endscrapers and at the same time the discovery of two burins i.e. the tools typical for the late phase of the Lengyel-Polgar complex development. The collection of flint artefacts clearly points to the domestic character of the inventory and its connection with the everyday tasks performed by people inhabiting the settlement. The cutting tools used for harvesting crops are particularly well represented. The above analysis of non-portable features and the evaluation of ceramic and flint artefacts suggest attributing all the Neolithic finds to the Modlnica group (Kamieńska, Kozłowski 1970; 1990, 52-56). The differences between the latter and the inventories of the Pleszów group are difficult to identify due to the fluent pattern of stylistic transformations, which sometimes results in introducing the term of Pleszów-Modlnica group (Kamieńska, Kozłowski 1990, 33f). The symptoms of late chronology of the discussed materials can be seen in the set of identified vessel forms (with jugs, spherical bowls, and goblets) and the nature of the accompanying lithic materials. It is worth emphasising in this context the similarity between the materials from Łysokanie and those discovered recently on site 5 at Modlnica (Grabowska, Zastawny 2011). Although the vast part of the latter were classed as belonging to the Wyciąże-Złotniki group, radiocarbon dates suggest linking them with the earlier stages of the Lengyel-Polgar complex development as well. 33

18 PIOTR WŁODARCZAK The results of the analysis indicate that the materials uncovered at Łysokanie should generally be dated to the 2 nd half of the 5 th millennium BC, and probably in the later centuries rather than in the beginning of this period. The modest set of finds reflects the character of occupation on site 4 at Łysokanie. As in several other sites nearby, small clusters of a few pits were discovered, each of which corresponds to short-term occupation or a single household. Such a character of settlements seems typical for the times when the Modlnica and the Wyciąże-Złotniki groups developed (although larger settlements of that period have also been documented). Early Bronze Age The Early Bronze Age occupation at Łysokanie is evidenced by four pits (no 126, 311, 338 and 741). They were discovered in the central and southern parts of the explored area, which is in the lower sections of the slope running down to the Tusznica valley. Such a localisation is typical feature of the Mierzanowice culture settlements in the Wieliczka-Bochnia region, which occupied not only the culminations, but also the lower parts of slopes. The analysis of pottery allowed us to conclude that features 126 and 741 are connected with the early (or perhaps classic) phase, while features 311 and 338 should be linked with the late phase of the Mierzanowice culture development. The features from the early phase are two similar small pits, oval in plan and trapezium-shaped in cross-section, widening distinctly in their bottom parts. The two features attributed to the late phase were only slightly larger. They were rectangular in cross-section and their fills consisted of many layers, which makes them similar to pits known from nearby large settlements from the late phase of the Mierzanowice culture. The collection of the Mierzanowice culture ceramics comprises 184 sherds. It consists of late phase materials (122 pcs), early phase materials (50 fragments), and artefacts whose chronology could not be precisely determined (12 pcs). The vast majority of sherds were retrieved from the pits (169 pcs), and the remaining fragments come from natural deposits in the central and western part of the explored area (fig. 11). The difference can be observed in the width of vessel walls between the artefacts representing the early and the late phase (fig. 14). This corresponds with the general patterns recorded for the Mierzanowice culture materials from the Wieliczka-Bochnia region and from the Western Małopolska Loess Upland (Kadrow 1991). Both in the early and the late phase, the vessels were made from clay mass tempered first of all with crushed stone (fig. 15), with mica being a common addition to the temper. Furthermore, other components were also used, including sand, gravel, and occasionally also small amounts of chamotte. As for the vessels from the late phase, the temper was medium- and fine-grained, and was evenly distributed in the clay mass. In the early phase, vessels were tempered with medium- and thick-grained crushed stone, unevenly distributed in the mass. The white colour of the crushed stone temper was predominant in both phases, sometimes co-occurring with grains of pink colour (fig. 16). The vessel walls most often had even and matt surfaces, although the fragments with uneven surfaces were also recorded (fig. 17). The latter were connected mostly with vessels dated to the older phase. The collection of the Mierzanowice culture pottery comprised only fragments of pot-like vessels. Only two forms can be partially reconstructed, namely the vessel from the early phase found in feature 741 (plate 11:1) and the vessel from the late phase, unearthed in feature 311 (plate 6:1). Given the very modest number of non-portable features and the ceramic artefacts attributed to the Mierzanowice culture, the set of 24 flint artefacts linked with the Early Bronze Age should be regarded as relatively abundant. It comprises as many as 17 tools, which results from including characteristic forms discovered in natural deposits and in the fills of features dated to the younger periods. The Mierzanowice culture pits yielded only 3 flint artefacts (all of them come from feature 126, including a regular Neolithic bladelet which was excluded from the list of Early Bronze Age artefacts). The remaining flint objects were found in secondary contexts in Late Roman Period and modern period features, and in natural deposits. Interestingly, some of them were found far from the zone where the Neolithic features were situated. Apart from the tools, to the Early Bronze Age inventory were included a splintered piece, four flakes, and two chips. With respect to the raw material, most of the artefacts represented different variants of Jurassic Kraków flint (20 pcs). There also were single artefacts made from Cretaceous flint of the K type, erratic Baltic flint, and Cretaceous flint of undetermined provenance. 34

19 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu The set of tools include the artefacts regarded as leading forms of the Early Bronze Age flint working, such as backed knives (6 pcs), a backed insert, a bifacially shaped perforator, a sidescraper, and scrapers (2 pcs). Flint artefacts linked with the Early Bronze Age do not form a homogenous assemblage. Particular pieces were discovered in different parts of the relatively vast area. One should note the low percentage of artefacts made using splinter technique. This may suggest that most of the discussed artefacts should be linked with the older segment of the Early Bronze Age, and thus with the early phase of the Mierzanowice culture. However, this conclusion is not the strongest one given the small size of the analysed collection and the still very modest comparative base. In light of the discoveries made on site 4 at Łysokanie and on nearby sites 17, 28 and 33 at Brzezie it is worth noticing the pattern of the Mierzanowice culture settlement, which includes the occupation of high landscape zones (hilltops e.g. the well-known site 1 at Brzezie) as well as much lower areas situated immediately above the valley bottoms, at the foot of the slopes. The construction of the motorway provided an opportunity to investigate a number of sites in this latter zone. Among the features without cultural-chronological attribution, one should draw attention to an elongated, narrow pit with a stratified fill (feature 1125; plate 32:F, G). It is an example of a so-called slit-pit ( Schlitzgrube cf. Dzięgielewski 2011), and its dimensions are slightly smaller than standard pits of that kind linked with the Bronze and Early Iron Age. Another feature of similar size is feature 855 (180x40 cm plate 31:G). Its preserved thickness does not exceed 20 cm, which hampers attempts to identify its original function. The inventory also includes the collection of 42 flint artefacts of unknown chronology (table 12). It includes two tools, as well as flakes and chips recovered from natural deposits and from features dated to the Late Roman Period and modern period. A flintlock made from a flake of Jurassic Kraków flint of good quality and chocolate-brown in colour was discovered in a secondary context (plate 18:7). It is the only flint artefact dated to the modern period. Prehistoric materials of closer undetermined chronology There were 12 features discovered on site 4 at Łysokanie whose shape and fill characteristics allow for linking them undoubtedly with prehistoric settlement (table 11). Taking into account the material they yielded it can be assumed that they should be attributed either to the Middle Neolithic or to the Early Bronze Age. However, there are no sufficient grounds to determine their chronology with more precision. 35

20 PIOTR WŁODARCZAK Ryc. 1. Lokalizacja obiektów neolitycznych i z wczesnej epoki brązu Fig. 1. Łysokanie site 4. Distribution of Neolithic and Early Bronze Age features 36

21 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Ryc. 2. Łysokanie, st. 4. Wielkość neolitycznych jam o przekroju pionowym trapezowatym i prostokątnym Fig. 2 Łysokanie site 4. Sizes of Neolithic pits having trapezium-shaped or rectangular cross-section Ryc. 3. Łysokanie, st. 4. Wielkość (maksymalna cięciwa) fragmentów ceramiki neolitycznej. W przypadku ułamków pochodzących z tych samych rozbitych naczyń (zlokalizowanych w obrębie zwartej koncentracji) pod uwagę wzięto tylko największy z fragmentów Fig. 3. Łysokanie site 4. Size distribution (maximum chord length) of Neolithic pottery fragments. For shards originating from the same vessel (discovered within a compact cluster), only the largest of the fragments was measured 37

22 PIOTR WŁODARCZAK powierzchnia wewnętrzna zniszczona 06:59 obie powierzchnie zniszczone 33:29 powierzchnia zewnętrzna zniszczona 33:29 obie powierzchnie zachowane 46:03 Ryc. 4. Łysokanie, st. 4. Stan zachowania powierzchni ceramiki neolitycznej Fig. 4. Łysokanie site 4. Neolithic pottery state of preservation of surfaces Ryc. 5. Łysokanie, st. 4. Frekwencje poszczególnych rodzajów domieszek zaobserwowanych we fragmentach ceramiki neolitycznej. D1 piasek + tłuczeń kamienny + tłuczeń ceramiczny, D2 tłuczeń kamienny + tłuczeń ceramiczny, D3 piasek + tłuczeń ceramiczny, D4 tłuczeń ceramiczny Fig. 5. Łysokanie site 4. Frequency of particular temper types recorded in Neolithic shards. D1 sand + crushed stone+chamotte, D2 crushed stone + chamotte, D3 sand + chamotte, D4 - chamotte Ryc. 6. Łysokanie, st. 4. Frekwencje fragmentów ceramiki neolitycznej z poszczególnymi rodzajami domieszki tłucznia ceramicznego Fig. 6. Łysokanie site 4. Frequency of Neolithic pottery fragments with particular types and amounts of chamotte temper Ryc. 7. Łysokanie, st. 4. Charakter powierzchni fragmentów naczyń neolitycznych Fig. 7. Łysokanie site 4. Neolithic pottery types of surfaces 38

23 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Ryc. 8. Łysokanie, st. 4. Barwy powierzchni zarejestrowane na fragmentach naczyń neolitycznych Fig. 8. Łysokanie site 4. Neolithic pottery colours of surfaces Ryc. 9. Łysokanie, st. 4. Szerokość wiórów neolitycznych Fig. 9. Łysokanie site 4. Neolithic blades in particular width categories 39

24 PIOTR WŁODARCZAK Ryc. 10. Łysokanie st. 4. Charakterystyczne elementy inwentarza narzędziowego: 1-3 półtylczaki (sierpaki), 4, 7 rylce, 5, 6, 8 wiórowce Fig. 10. Łysokanie site 4. Distinctive elements of tool inventory: 1-3 truncated blades (sickle blades), 4, 7 burins, 5, 6, 8 retouched blades 40

25 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Ryc. 11. Rozrzut zabytków ceramicznych i krzemiennych datowanych na okres neolitu Fig. 11. Łysokanie site 4. Distribution of ceramic and fl int artefacts dated to the Neolithic 41

26 PIOTR WŁODARCZAK Ryc. 12. Rozrzut zabytków krzemiennych i ceramicznych z wczesnej epoki brązu Fig. 12. Łysokanie site 4. Distribution of ceramic and fl int artefacts 42

27 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu 5 4 Ryc. 13. Łysokanie, st. 4. Wielkości (maksymalne cięciwy) fragmentów ceramiki kultury mierzanowickiej. W przypadku ułamków pochodzących z tych samych rozbitych naczyń (zlokalizowanych w obrębie zwartej koncentracji) pod uwagę wzięto tylko największy z fragmentów Fig. 13. Łysokanie site 4. Size distribution (maximum chord length) of pottery fragments attributed to the Mierzanowice culture. For shards originating from the same vessel (discovered within a compact cluster), only the largest of the fragments was measured Ryc. 14. Łysokanie, st. 4. Grubości ścianek fragmentów ceramiki kultury mierzanowickiej (w faza wczesna, p faza późna,? faza nieokreślona) Fig. 14. Łysokanie site 4. Vessel wall thickness in Mierzanowice culture pottery (w early phase, p late phase,? undetermined phase) Ryc. 15. Łysokanie, st. 4. Frekwencje poszczególnych rodzajów domieszek zaobserwowanych we fragmentach ceramiki kultury mierzanowickiej. D1 tłuczeń kamienny, D2 tłuczeń kamienny + mika, D3 piasek + żwir, D4 tłuczeń kamienny + piasek + żwir, D5 tłuczeń kamienny + mika + piasek + żwir, D6 tłuczeń kamienny + piasek + żwir + tłuczeń ceramiczny Fig. 15. Łysokanie site 4. Frequency of particular temper types recorded in Mierzanowce culture shards. D1 crushed stone, D2 crushed stone + mica, D3 sand + gravel, D4 crushed stone+ sand + gravel, D5 crushed stone + mica + sand + gravel, D6 - crushed stone+ sand + gravel+chamotte Ryc. 16. Łysokanie, st. 4. Frekwencje ceramiki kultury mierzanowickiej z poszczególnymi rodzajami domieszki tłucznia kamiennego Fig. 16. Łysokanie site 4. Frequency of Mierzanowice culture pottery fragments with particular types and amounts of crushed stone temper 43

28 PIOTR WŁODARCZAK Ryc. 17. Łysokanie, st. 4. Charakter powierzchni naczyń kultury mierzanowickiej Fig. 17. Łysokanie site 4. Mierzanowice culture pottery types of surfaces Ryc. 18. Łysokanie, st. 4. Barwy powierzchni fragmentów ceramiki kultury mierzanowickiej Fig. 18. Łysokanie site 4. Mierzanowice culture pottery colours of surfaces 44

29 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Ryc. 19. Lokalizacja obiektów prahistorycznych o nieustalonym datowaniu Fig. 19. Łysokanie site 4. Distribution of prehistoric features of undetermined chronology 45

30 PIOTR WŁODARCZAK 46

31 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 1. Obiekty 2 (A, B) i 22 (C, D) Plate 1. Features 2 (A, B) and 22 (C, D) 47

32 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 2. Obiekty 24 (A, B, 1, 2) i 77 (C, D) Plate 2. Features 24 (A, B, 1, 2) and 77 (C, D) 48

33 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 3. Obiekt 92 (A, B, 1) Plate 3. Feature 92 (A, B, 1) 49

34 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 4. Obiekt 101 (A-C) Plate 4. Feature 101 (A-C) 50

35 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 5. Obiekty 101 (1-5) i 126 (A, B, 6-8) Plate 5. Features 101 (1-5) and 126 (A, B, 6-8) 51

36 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 6. Obiekt 311 (A, B, 1) Plate 6. Feature 311 (A, B, 1) 52

37 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 7. Obiekty 338 (A, B) i 480 (C, D) Plate 7. Features 338 (A, B) and 480 (C, D) 53

38 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 8. Obiekt 617 (A-C) Plate 8. Feature 617 (A-C) 54

39 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 9. Obiekty 617 (1-5) i 638 (A, B) Plate 9. Features 617 (1, 2), 637 (A) and 638 (B) 55

40 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 10. Obiekt 645 (1-3) Plate 10. Feature 645 (1-3) 56

41 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 11. Obiekty 645 ( A, B) i 741 (C, D, 1) Plate 11. Feature 645 (A, B) and 741 (C, D, 1) 57

42 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 12. Obiekty 886 (A, B) i 914 (A, B, 1, 2) Plate 12. Features 886 (A, B) and 914 (A, B, 1, 2) 58

43 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 13. Obiekty 911 (A, B) i 931 (A, B, 1) Plate 13. Features 911 (A, B) and 931 (A, B, 1) 59

44 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 14. Obiekt 935 (A, B, 1-6) Plate 14. Feature 935 (A, B, 1-6) 60

45 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 15. Zabytki krzemienne odkryte w warstwie humusu Plate 15. Flint artefacts discovered in topsoil 61

46 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 16. Zabytki krzemienne odkryte w humusie (2, 3) oraz w warstwie 1676 (1) Plate 16. Flint artefacts discovered in topsoil (2, 3) and in layer 1676 (1) 62

47 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 17. Zabytki ceramiczne (1, 2) i krzemienne (3-5) odkryte w warstwie 710 Plate 17. Ceramic (1, 2) and fl int (3-5) artefacts discovered in layer

48 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 18. Zabytki ceramiczne (3-5) i krzemienne (1, 2, 6, 7) odkryte w warstwach 4 (1), 489 (2), 1365 (3), 1676 (4, 5), 1266 (6) oraz na hałdzie (7) Plate 18. Ceramic (3-5) and fl int (1, 2, 6, 7) artefacts discovered in layers 4 (1), 489 (2), 1365 (3), 1676 (4, 5), 1266 (6) and in spoil (7) 64

49 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 19. Redepozyty zabytków krzemiennych kultury mierzanowickiej w obiektach z młodszych okresów. 1 - obiekt 113, 2, 4 - obiekt 928, 3 - obiekt 878 Plate 19. Mierzanowice culture fl int artefacts discovered in secondary context in features from later periods. 1 - feature 113, 2, 4 - feature 928, 3 - feature

50 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 20. Redepozyty zabytków krzemiennych kultury mierzanowickiej (1, 2, 5, 6) i neolitycznych (3, 4) w obiektach z młodszych okresów. 1 - obiekt 814; 2, 5, 6 - obiekt 180; 3 - obiekt 171; 4 - obiekt 38 Plate 20. Mierzanowice culture (1, 2, 5, 6) and Neolithic (3, 4) flint artefacts discovered in secondary context in features from later periods. 1 - feature 814; 2, 5, 6 - feature 180; 3 - feature 171; 4 - feature 38 66

51 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 21. Redepozyty zabytków krzemiennych kultury mierzanowickiej (1) i neolitycznych (2-5) w jamach z młodszych okresów. 1 obiekt 298, 3 obiekt 269, 4 obiekt 878, 5 obiekt 267, 4 obiekt 284 Plate 21. Mierzanowice culture (1) and Neolithic (2-5) fl int artefacts discovered in secondary context in features from later periods. 1 feature 298, 3 feature 269, 4 feature 878, 5 feature 267, 4 feature

52 Tablica 22. Obiekt 2 (A, B) Plate 22. Feature 2 (A, B) Tablica 23. Obiekt 22 (A, B) Plate 23. Feature 22 (A, B) PIOTR WŁODARCZAK 68

53 Tablica 24. Obiekt 24 (A, B) Plate 24. Feature 24 (A, B) Tablica 25. Obiekt 92 (A, B) Plate 25. Feature 92 (A, B) Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu 69

54 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 26. Obiekt 126 (A, B) Plate 26. Feature 126 (A, B) 70

55 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 27. Obiekt 311 (A, B) Plate 27. Feature 311 (A, B) Tablica 28. Obiekt 338 (A, B) Plate 28. Feature 338 (A, B) 71

56 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 29. Obiekt 617 (A, B) Plate 29. Feature 617 (A, B) Tablica 30. Obiekty 741 (A) i 935 (B) Plate 30. Features 741 (A) and 935 (B) 72

57 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 31. Obiekty prahistoryczne o bliżej nieustalonym datowaniu. A, B - obiekt 7, C, D - obiekt 488, E, F - obiekt 574, G - obiekt 855 Plate 31. Prehistoric features of undetermined chronology. A, B - feature 7, C, D - feature 488, E, F - feature 574, G - feature

58 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 32. Obiekty prahistoryczne o bliżej nieustalonym datowaniu. A, B - obiekt 946, C - obiekt 1101, D, E - obiekt 1124, F, G obiekt 1125 Plate 32. Prehistoric features of undetermined chronology. A, B - feature 946, C - feature 1101, D, E - feature 1124, F, G - feature

59 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 33. Obiekty prahistoryczne o bliżej nieustalonym datowaniu. A-D - obiekt 1111 Plate 33. Prehistoric features of undetermined chronology. A-D - feature

60 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 34. Obiekty prahistoryczne o bliżej nieustalonym datowaniu. A - obiekt 7, B - obiekt 1125 Plate 34. Prehistoric features of undetermined chronology. A - feature 7, B - feature

61 Materiały z epoki kamienia i z wczesnej epoki brązu Tablica 35. Obiekt prahistoryczny o bliżej nieustalonym datowaniu. A -C - obiekt 672 Plate 35. Prehistoric feature of undetermined chronology. A -C - feature

62 PIOTR WŁODARCZAK Tablica 36. Obiekt prahistoryczny o bliżej nieustalonym datowaniu. A, B - obiekt 1137 Plate 36. Prehistoric feature of undetermined chronology. A, B - feature