ZMIANY UŻYTKOWANIA ZIEMI NA PRZYKŁADZIE MIASTA PODGÓRZA I ZAMOŚCIA

Transkrypt

1 Wojciech Przegon ZMIANY UŻYTKOWANIA ZIEMI NA PRZYKŁADZIE MIASTA PODGÓRZA I ZAMOŚCIA w świetle materiałów kartograficznych Kraków 2011

2 Pracę recenzowała: Urszula Litwin Projekt okładki: Michał Uruszczak Opracowanie edytorskie: Halina Stachura Na froncie okładki: Podgórze na zdjęciu topograficznym józefińskim, wykonanym w l pod kierunkiem ppłk. Fryderyka von Miega. Skala oryginału 1:28800 (zb. A. Koniasa). Z tyłu okładki: zdjęcie topograficznie józefińskie Zamościa i jego okolic z l Skala oryginału 1 : (zb. W. Przegona). Copyright by Wojciech Przegon, 2011 Publikację finansowano ze środków Katedry Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii oraz Architektury Krajobrazu Studia Międzywydziałowe na Uniwersytecie Rolniczym im. Hugona Kołłątaja w Krakowie ISBN Wydawnictwo Naukowe Akapit, Kraków tel./fax (012) ; wn@akapit.krakow.pl Nakład: 300 egz.

3 SPIS TREŚCI Wstęp Uwagi wprowadzające Cel i teza pracy Zakres merytoryczny, terytorialny i czasowy pracy Metoda pracy Przegląd literatury, słowa kluczowe Cechy tożsamości miasta Podgórza i Zamościa Wolne Królewskie Miasto Podgórze Zamość Miastem Światowego Dziedzictwa Kultury Użytkowanie ziemi w mieście Podgórzu w świetle źródłowych materiałów pisanych i kartograficznych, historycznych i współczesnych Użytkowanie ziemi w gminie miejskiej Podgórze w świetle archiwalnych materiałów katastralnych i współczesnych ewidencyjnych Przemiany użytkowania ziemi w części nizinnej Podgórza na podstawie map i planów wielkoskalowych. Bilans użytków Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza Krajobraz kulturowy strefy rolniczej Użytkowanie ziemi w Zamościu w świetle źródłowych materiałów kartograficznych i współczesnych badań Potrzeba badań nad opracowaniami kartograficznymi dotyczącymi Zamościa

4 4.2. Archiwalne źródła kartograficzne i ikonograficzne nośnikiem informacji o środowisku naturalnym i antropogenicznym XVIII i XIX wiecznego Zamościa i Podgórza Analiza historycznych procesów urbanizacji krajobrazu XIX-wiecznego Zamościa we współczesnych opracowaniach kartograficznych Współczesne formy użytkowania ziemi w mieście Zamościu i na zamojskiej Starówce Krajobraz urbanistyczno-architektoniczny miasta Podgórza i Zamościa. Krajobraz kulturowy strefy zabudowanej Stare Podgórze w krzywej wrażeń Zamojska Starówka w krzywej wrażeń Niektóre obiekty strefy kulturowej Podgórza i Zamościa Stan własności nieruchomości Starego Podgórza i zamojskiej Starówki Analiza stanu własności nieruchomości Starego Podgórza Zmiany stanu nieruchomości zamojskiej Starówki w latach Czynniki rozwoju i funkcje miast Podgórza i Zamościa. Cykliczny rozwój form użytkowania Czynniki rozwojowe miasta Podgórza i Zamościa Funkcje miasta Podgórza i Zamościa. Cykliczny rozwój form użytkowania ziemi Generalne wnioski i postulaty Bibliografia Posłowie Abstract Spis ilustracji Spis tabel Wkładka kolorowych rycin

5 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 5 Wstęp Prezentowana praca jest wynikiem zrealizowanego projektu badawczego 1. Podjęcie niniejszego tematu wiązało się z badaniami autora, które terytorialnie skupiały się na przestrzeni byłego miasta Podgórza, czyli obecnie tzw. Starego Podgórza, stanowiącego centralną część XIII dzielnicy samorządowej Krakowa oraz obszaru historycznego centrum miasta Zamościa, tzw. Starego Miasta. Merytorycznie badania dotyczyły zagadnień urbanistyczno-architektonicznych, kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego, rozwoju gospodarczego i militarnego, kartografii historycznej, gospodarki przestrzennej, geodezji rolnej a w niej, badanie przyczyn zmian w użytkowaniu ziemi. Badania prowadzono na tle historiografii obu miast, gdyż za słuszne uznano stwierdzenie Franka Lloyda Wright a, który pisał: Ażeby pojąć współczesność, aby móc spojrzeć w przyszłość miast, trzeba sięgnąć wzrokiem w przeszłość, widzieć zarysowujące się procesy rozwojowe, rozpatrywać analizowane zagadnienia w ich ewolucji 2. Następnie należało zadać pytanie, czy można porównywać miasta powstałe w różnych okresach historycznych. Przyjęto, że w zakresie czynników rozwojowych i funkcji pełnionych przez Podgórze i Zamość można dokonać porównań syntetycznych. W trakcie realizacji projektu dwukrotnie zaprezentowano częściowe wyniki badań 3. Jednak brak funduszy uniemożliwił wydanie pracy w całości. Aktualnie postanowiono opublikować projekt w formie książkowej, ponieważ w ciągu minionych lat nie ukazało się żadne opracowanie, które prezentowałoby podobny temat i to odnośnie obu tych organizmów miejskich. Prowadzone przez autora dalsze badania 4 dowodzą, że wnioski podane w ówczesnym czasie nadal są aktualne. 1 Własny projekt badawczy nr 5T 12E00124 realizowany był w okresie 25.III III.2004 r. pod tytułem Zmiany użytkowania ziemi w procesie urbanizacji krajobrazu na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa. 2 Ostrowski W Urbanistyka współczesna. Arkady, Warszawa, s.7, za: Frank Wright The living city. Horizon Press, New York. 3 Przegon W Kartograficzne zamostiana, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych O/PAN w Krakowie, t. XLV/1, styczeń- czerwiec 2001 r., Wyd. Secesja, Kraków, s ; Przegon W Sieć hydrograficzna w krajobrazie miasta Podgórza, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury O/PAN w Krakowie, t. XXXV/2003, s Przegon W Planowanie Zamościa. Cz I, [w:] Przegląd Geodezyjny, nr 1, s , Cz II, [w:] Przegląd Geodezyjny nr 2, s ; Przegon W Plan zagospodarowania przestrzennego Zamościa i rewitalizacja starego miasta z udziałem środków unijnych, [w:] Czasopismo Techniczne, z. 12-A/2006, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, s ; Przegon W Gospodarowanie krajobrazem w historycznym centrum Zamościa, [w:] Czasopismo Techniczne Architektura, z. 7-A/2008, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, s

6 6 Wojciech Przegon Ponadto książka może być wykorzystana w procesie dydaktycznym na kierunkach studiów: Architektura Krajobrazu, Gospodarka Przestrzenna oraz Geodezja i Kartografia. *** Bardzo serdecznie dziękuję za pozwolenie publikacji map, fotografii i materiałów ikonograficznych, które znajdują się: W prywatnych zbiorach i kolekcjach: prof. Jana Władysława Rączki, prof. Andrzeja Koniasa, Zofii i Zbigniewa Russockich, Andrzeja Kubasiaka, Zbigniewa Ruszela i Krzysztofa Czubary. W opracowaniach naukowych i popularno-naukowych autorstwa Elżbiety i Kazimierza Koterbów, Andrzeja Cygnarowskiego, Magdaleny Swaryczewskiej, Barbary Skórzyńskiej - Terleckiej i Andrzeja Kędziory. W instytucjach państwowych: Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Państwowe w Zamościu, Muzeum Historyczne miasta Krakowa, Biblioteka Jagiellońska, Muzeum Zamojskie w Zamościu. *** Wydanie książki nie byłoby możliwe bez pomocy finansowej Katedry Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie. Dziękuję Pani prof. Urszuli Litwin, kierownikowi jednostki, za pomoc, a przede wszystkim za wykonanie recenzji. Również serdecznie dziękuję Panu dr hab. inż. Piotrowi Murasowi, prof. UR, kierownikowi kierunku studiów Architektura Krajobrazu Studia Międzywydziałowe za dofinansowanie opracowania.

7 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 7 1. Uwagi wprowadzające 1.1. Cel i teza pracy Celem naukowym pracy było zbadanie zmian użytkowania ziemi w procesie urbanizacji krajobrazu miasta Podgórza oraz miasta Zamościa w oparciu o analizę archiwalnych materiałów kartograficznych, ikonograficznych i źródeł pisanych oraz współczesne materiały ewidencyjne i planistyczne. Cel poznawczy pracy dotyczył określenia i poznania roli czynników, które wpływają na formowanie się funkcji terenu, struktury użytków gruntowych oraz elementów krajobrazu zurbanizowanego. W pracach naukowych dotyczących Podgórza i Zamościa dotychczas nie podjęto podobnego tematu. Cel utylitarny pracy stanowi możliwość wykorzystania wyników badań i wniosków końcowych w planowaniu strategii rozwoju Starego Podgórza i Zamościa. Uzasadnienie tej przesłanki jest następujące. Wszelkie badania dotyczące relacji człowiek-środowisko w mniejszym lub większym stopniu uwzględniają stan użytkowania ziemi. Badania nad użytkowaniem gruntów są podstawowym elementem tworzenia studiów i analiz zagospodarowania przestrzennego. Rezultatem tych badań jest poznanie struktury funkcjonalnej i przestrzennej badanego obszaru w celu określenia przyszłej strategii rozwoju. Natomiast wdrażana strategia rozwoju wiąże się prawie zawsze z procesem urbanizacji krajobrazu. Praca powinna być przydatna w takich instytucjach, jak: Biuro Rozwoju Krakowa; Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych w Krakowie; Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych w Lublinie Oddział w Zamościu; Wydział Architektury, Geodezji i Budownictwa Urzędu Miasta Krakowa, Wydział Planowania Przestrzennego i Budownictwa Urzędu Miasta Zamościa; Wydział Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska Urzędu Miasta w Krakowie i Zamościu; służby konserwatorskie i ochrony zabytków miasta Krakowa i Zamościa; placówkach oświatowych, dydaktycznych i naukowych oraz dla mieszkańców Krakowa i Zamościa, którzy interesują się historią swojego miasta. Za tezę główną pracy przyjmuje się: Użytkowanie ziemi i proces urbanizacji krajobrazu miasta Podgórza i Zamościa kształtował się pod wpływem czynników środowiskowych i działalności człowieka. W opracowaniu starano się także udowodnić tezę pomocniczą, że: zmiany form użytkowania ziemi pozostają w koincydencji z procesem urbanizacji krajobrazu, a decydujący wpływ na użytkowanie ziemi i proces urbanizacji krajobrazu mają takie czynniki, jak: warunki środowiska naturalnego, obronność i komunikacja, czynniki społeczno-gospodarcze i polityczne, czynniki obyczajowo-prawne i czynniki twórczo-

8 8 Wojciech Przegon kreatywne. Czynniki te pozostają bardzo czysto w związkach synergicznych i takie jest ich oddziaływanie na formy użytkowania ziemi, fizjonomię krajobrazu kulturowego i procesy urbanizacyjne Zakres merytoryczny, terytorialny i czasowy pracy W zakresie merytorycznym praca ogniskuje się wokół zagadnień związanych z użytkowaniem ziemi, procesem urbanizacji krajobrazu i historią miasta Podgórza i Zamościa. Szczegółowy zapis form użytkowania ziemi na różnego rodzaju materiałach kartograficznych, historycznych i współczesnych, i ikonograficznych jest nośnikiem szeregu informacji o charakterze środowiskowym, gospodarczym, społecznym, urbanistyczno-architektonicznym itd. Informacje te, powstałe w różnych przedziałach czasowych, ale obejmujące tę samą przestrzeń, mogą być porównywane. Wyniki badań oprócz aspektu poznawczego mogą służyć do formułowania wniosków o charakterze wytycznych planistycznych, projektowych i gospodarczych. Szczegółowy, merytoryczny zakres badań przedstawiają poszczególne rozdziały i podrozdziały pracy. W każdym podrozdziale omawia się inne zagadnienie, które jest elementem całości. Najpierw uzasadnia się celowość postawionego problemu, a potem przeprowadza analizy i przedstawia wyniki badań kameralnych lub terenowych. Rozważania kończą wnioski. Sądzę, że podsumowanie każdego podrozdziału jest metodą słuszną, pomocną zarówno we fragmentarycznym jak i szerszym studiowaniu pracy. Zakres terytorialny pracy obejmuje obszar dwóch miast. Byłego miasta Podgórza oraz Starego Miasta w Zamościu. Lokacja miasta Podgórza nie jest równoznaczna z lokacją in cruda radice. Uzyskanie przez Podgórze statusu miasta należy rozumieć jako formalne nadanie praw i przywilejów miejskich osadzie już istniejącej, która z przyczyn swojego położenia i funkcji posiadała charakter nie tylko rolniczy. Podniesione dekretem cesarza Józefa II z dnia 26 II 1784 r. do rangi miasta Podgórze miało być konkurencyjnym ośrodkiem dla Krakowa. W 1915 r. zostało połączone z Krakowem stając się XXII dzielnicą katastralną Wielkiego Krakowa. Aktualnie tzw. Stare Podgórze stanowi centrum XIII pomocniczej dzielnicy samorządowej Krakowa. Rycina 1 przedstawia przestrzeń, o której mówimy. Jest to obszar o pow. ok. 540 ha. Zamość, jako miasto rezydencjonalne został założony na mocy przywileju lokacyjnego wydanego 10 IV 1580 r. przez Jana Zamoyskiego ( ), kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, wybitnego męża stanu, mecenasa nauki i kultury. Miasto, w założeniu fundatora, miało być nowoczesną twierdzą, ośrodkiem nauki i życia religijnego oraz rezydencją rodu Zamoyskich. Stanowiło także centrum gospodarcze dla założonej w 1589 r. ordynacji zamojskiej. Układ przestrzenny miasta, fortyfikacje i główne budowle zaprojektował włoski budowniczy i architekt Bernardo Morando. Nadał on miastu plan nieregularnego geometrycznego siedmioboku, realizując teoretyczne koncepcje szesnastowiecznych urbanistów włoskich o mieście idealnym. Pomimo przekształceń, którym ulegał przez stulecia, zachował Zamość swoje uformowanie. Jest dziełem sztuki, stawianym w rzędzie największych osiągnięć

9 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 9 urbanistyki europejskiej. W 1992 r. zamojskie Stare Miasto zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Rycina 2 przedstawia obszar Starego Miasta zawartego w granicach renesansowych fortyfikacji. Wynosi on ha, a wraz z otuliną, czyli terenami XIX-wiecznych fortyfikacji ziemnych, ok. 150 ha. Ryc. 1. Fig. 1. Opis granic miasta Podgórza z 1845 r. z podziałem na sekcje mapy katastralnej (AP Kraków, operat katastralny, sygn. 108, dok. nr 1). Description of the boundaries of the town of Podgórze with the division into the sections of the cadastral map (AP Kraków, operat katastralny, sygn. 108, dok. nr 1). W przypadku obu miast, niektóre zagadnienia omawiane są szerzej, a nie tylko w odniesieniu do granic byłego miasta Podgórza i obecnego historycznego centrum Zamościa, zwanego także zamojską Starówką. Zakres czasowy rozważań nie dotyczy wyłącznie okresu inicjalnego powstania ośrodków miejskich. Historiografię obu miast autor przedstawił w osobnych pracach 5. Większość materiałów kartograficznych i ikonograficznych, które poddano analizie powstało w XVIII i XIX w. Badanie zmian w użytkowaniu ziemi i krajobrazie zurbanizowanym doprowadzono do czasów współczesnych. 5 Przegon W Fakty historyczne z dziejów powstania miasta Podgórza od okresu przedlokacyjnego do Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku, [w]: ZN AR w Krakowie nr 289, ser. Geodezja, z. 14, Kraków, s ; Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury. Akapit, Kraków.

10 10 Wojciech Przegon Ryc. 2. Zamość Stare Miasto, plan sytuacyjny (zb. K. Czubary). Fig. 2. Zamość the Old Town, a situational plan. (collection by K. Czubara).

11 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Metoda pracy Zakres merytoryczny, terytorialny i czasowy pracy zdeterminował wybór metody badawczej. Zastosowana metoda opierała się o analizy logiczne i chronologicznoporównawcze przy wykorzystaniu technik statystyczno-opisowych. Uzasadnienie przyjęcia takiej metody jest następujące. Na analizowanym obszarze, zmianom poszczególnych typów środowiskowokrajobrazowych towarzyszył zanik jednych, a wzrost znaczenia innych form użytkowania ziemi. Do podstawowych należy zaliczyć: użytki rolne, tereny komunikacyjne, tereny mieszkalne, obszary fortyfikacyjne i przemysłowe, tereny infrastruktury technicznej i obszary rekreacyjne urządzonej zieleni. Z kolei zmiany powierzchniowe struktury przestrzennej użytków gruntowych, pozostawały w koincydencji z nowo kształtującymi się formami krajobrazu kulturowego zurbanizowanego. Ponieważ powyższe procesy zachodziły cyklicznie, w długim okresie czasu i zależały od wielu czynników, dlatego do ich analizy przyjęto metodę chronologiczno-porównawczą. Wszystkie badania kameralne materiałów kartograficznych, ikonograficznych i literaturowych prowadzono w konwencji metody badawczej od ogółu do szczegółu. W badaniach szczegółowych, dotyczących na przykład pomiarów na archiwalnych mapach katastralnych, ze względu na ochronę zabytków kartograficznych, posłużono się prostymi metodami pomiaru. Natomiast pomiarów na współczesnych numerycznych mapach ewidencyjnych dokonywano przy pomocy programów komputerowych. Również obróbkę graficzną opracowań kartograficznych przeprowadzano za pomocą graficznych technik komputerowych. Tak wiec w badaniach szczegółowych wybierano konkretną metodę pracy w zależności od stanu materiałów archiwalnych oraz sposobu przedstawienia zjawisk przestrzennych na współczesnych mapach. Podstawę naukowego warsztatu badań stanowiły: archiwalne i współczesne źródła pisane, archiwalne materiały kartograficzne: mapy wielkoskalowe i plany sytuacyjne; katastralne (część kartograficzna i opisowa); ikonograficzne i fotograficzne, wojskowe zdjęcia topograficzne z XIX w., współczesne materiały ewidencyjne (kartograficzne i opisowe), własne studia terenowe z fotograficzną rejestracją aktualnych form użytkowania ziemi i krajobrazów urbanistyczno-architektonicznych, literatura przedmiotu badań, w tym własne prace naukowe, dotyczące miasta Podgórza i Zamościa Przegląd literatury, słowa kluczowe Zagadnienie użytkowania ziemi i urbanizacji krajobrazu rozważane jest w ramach takich dyscyplin naukowych, jak: geodezja rolna, gospodarka przestrzenna, planowanie przestrzenne, geografia osadnictwa, rurystyka, urbanistyka i architektura krajobra-

12 12 Wojciech Przegon zu. Literatura przedmiotu badań jest więc ogromna. Krótki przegląd dotychczasowego dorobku w dziedzinie badań nad użytkowaniem ziemi ograniczono do przedstawienia kilku pozycji podejmujących tę problematykę w miastach oraz na obszarach wiejskich. Są to jednocześnie pozycje, w których dość wyczerpująco przytoczono i omówiono literaturę przedmiotu badań. Nie ma więc potrzeby dokonania kolejnej kompilacji literatury dotyczącej użytkowania ziemi. Pierwsze mapy i studia z zakresu użytkowania ziemi powstały w Stanach Zjednoczonych jeszcze przed pierwszą wojną światową. W latach międzywojennych studia takie prowadzono głównie w związku z planowaniem regionalnym. Największy zasięg osiągnęły one jednak w Anglii. Za pionierską pracę o znaczącym potencjale naukowym w dziedzinie badań nad użytkowaniem ziemi w miastach uznawane jest dzieło L. D. Stampa z 1948 r. pt. The land of Britain its use and misuse 6. Profesor Stamp był inicjatorem i realizatorem badań przeprowadzonych w latach na terenie Anglii, Walii i Szkocji, których wynikiem była prezentacja określonej metody oraz wykonania zdjęcia użytkowania ziemi ukazującego rozmieszczenie głównych form użytkowania. W naszym kraju, pierwsze prace studialne nad użytkowaniem ziemi w miastach, sięgają początku dwudziestego wieku. Dla polskich uczonych pierwszymi wzorcami metodycznymi były opracowania geografów niemieckich i austriackich. Wymieńmy dwa podstawowe. W 1907 r. profesor Kurt Hassert z Kolonii opublikował książkę 7, która dała syntetyczny i systematyczny obraz stanu wiedzy z początku XX w. w zakresie geografii miast. Wychodząc z analizy pojęcia miasta autor omówił kolejno: genezę położenia miast; położenie wysokościowe osiedli; typy gospodarcze miast; związki osadnictwa ze szlakami komunikacyjnymi, a zwłaszcza miast z siecią kolejową; wzrost miasta i powstanie wielkich miast; układ przestrzenny miast (plan i fizjonomia); materiały budowlane miast oraz nazewnictwo ulic 8. Również Wiedeń w pierwszych latach XX w. stał się ważnym ośrodkiem rozwoju geografii osadnictwa. W 1909 r. E. Hanslick 9 opublikował pierwszą monografię geograficzną miasta opartą na badaniach fizjonomicznych. Kazimierz Dziewoński na temat tej pracy pisał: Dotyczy ona miasta położonego na ziemiach polskich - Białej Krakowskiej. Wychodząc z analizy położenia geograficznego miasta autor w części pierwszej omawia genezę miasta (elementy gospodarcze: przeobrażenie wsi w osadę i miasto przemysłowe, elementy polityczne: rozwój funkcji kulturalnych miasta), a w części drugiej analizuje funkcje i układ przestrzenny miasta w okresie prowadzenia badań Pracę profesora L. D. Stampa omawia: Kostrowicki J Uwagi o geografii rolnictwa w krajach anglosaskich, [w:] Przegląd Geograficzny", t XXIX, z. 1, s Hassert K Die Städte geographisch betrachtet (Aus Natur und Geisteswelt, 163), Leipzig, VI, s Dziewoński K Geografia osadnictwa i zaludnienia. Dorobek, podstawy teoretyczne i problemy badawcze, [w:] Przegląd Geograficzny", t. XXVIII, z. 4, s , (726). Hanslick E Biala eine deutsche Stad in Galizien, Geographische Untersuchung des Stadtproblems. Wien Teschen und Leipzig, XI, s Dziewoński K. 1956, op. cit, s. 727.

13 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 13 W 1926 r. Zofia Hołub-Pacewiczowa 11 wykonała barwną mapę gospodarczoosadniczą Tatr w skali 1: 75000, którą w pełni możemy określić mianem mapy użytkowania ziemi 12. Na szczególną uwagę zasługują prace Zdzisława Simchego z 1928 i 1930 roku 13. W pierwszej z nich dokonał przeglądu i systematyzacji dostępnych ówcześnie planów krajobrazowych, by później na ich tle przedstawić własną koncepcję takiego planu, który oprócz elementów fizjograficznych uwzględniałby także charakter prowadzonej gospodarki. Natomiast praca o Tarnowie, zawierająca również charakterystykę fizjonomiczną miasta, uważana jest do dzisiaj za jedną z najlepszych monografii tego typu 14. Po drugiej wojnie światowej prace nad polskim zdjęciem użytkowania ziemi zostały podjęte już w 1946 r. z inicjatywy ówczesnego dyrektora Biura Studiów Głównego Urzędu Planowania Przestrzennego Kazimierza Dziewońskiego. Metodę prac przygotował i przedstawił na zwołanej w tym celu konferencji Alfred Jahn 15. Projekt instrukcji zawierał propozycję sporządzenia jednolitą metodą, mapy użytkowania ziemi dla całego kraju. W wyniku wieloletnich prac prowadzonych przez wszystkie polskie uniwersyteckie ośrodki geograficzne powstała przeglądowa mapa użytkowania ziemi w skali 1: Jako podstawa do opracowania mapy posłużył podkład topograficzny z lat trzydziestych XX w. w skali 1: Była to pierwsza tego rodzaju mapa dająca pokrycie dla całego kraju. Później pomniejszono ją fotograficznie do skali 1: W 1957 r. opublikowano wyniki prac nad tym zbiorowym dziełem 16. Również w pierwszych latach powojennych przystąpiono do sporządzania ogólnych planów zagospodarowania miast wraz z najbliższą strefą podmiejską. Była więc potrzeba wykonania szczegółowych map użytkowania ziemi, które stanowiłyby materiał wyjściowy dla opracowywanych planów. W 1948 r. w Zakładzie Geografii Ekonomicznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod kierunkiem Karola Bromka, podjęto badania nad użytkowaniem ziemi w Krakowie i okolicy. Dwa lata później, była już gotowa mapa użytkowania ziemi obszaru miasta Krakowa. Wymogi praktyczne planu przestrzennego miasta podyktowały skalę opracowania 1:5000. W klasyfikacji form użytkowania ziemi wyróżniono 30 form a opraco Hołub-Pacewiczowa Z Mapa gospodarczo-osadnicza pasterstwa w Tatrach. Pamiętnik II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce w roku Kraków. Kostrowicki J. 1959a. Badania nad użytkowaniem ziemi w Polsce, [w:] Przegląd Geograficzny", T. 31, z. 3-4, PWN, Warszawa, s (s. 517, przyp. 3). Simche Z O typach planów krajobrazowych miast, [w:] Przegląd Geograficzny", t. VIII, s ; 1930, Tarnów i jego okolice. Tarnów. Grocholska J Czynniki wpływające na użytkowanie ziemi w Warszawie. Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, PAN, Studia, t XLVI. PWN, Warszawa, s. 11. Jahn A Studia nad użytkowaniem ziemi w Polsce. Stan dotychczasowych badań i projekt instrukcji. Mpis. powielany, GUUP. Uhorczak F Polska przeglądowa mapa użytkowania ziemi w skali 1: opracowana pod kierunkiem i redakcją dr Franciszka Uhorczaka. Warszawa, 22 arkusze.

14 14 Wojciech Przegon wanie kartograficzne nawiązywało do klucza znaków używanego w inwentaryzacji urbanistycznej 17. Publikacje Jerzego Kostrowickiego z 1959 r. 18 dokładnie opisują problematykę badań nad użytkowaniem ziemi w pierwszych latach powojennych w Polsce. W obu pracach autor przedstawia cel i koncepcję zdjęcia, jego zakres oraz techniki i metody badań, które prowadzą do wydzielenia poszczególnych typów gospodarki rolnej; cyt.: Polskie zdjęcie użytkowania ziemi próbuje godzić cel naukowy, poznania sposobów, kierunków i rezultatów użytkowania środowiska geograficznego z celem praktycznym określenia stopnia racjonalności tego użytkowania i wniosków co do zmian. Celem naukowym i praktycznym zdjęcia w zakresie rolnictwa jest także ponadto opracowanie typologii tego użytkowania, typologii geograficznej rolnictwa 19. Znaczącą pracą z badań nad użytkowaniem ziemi w miastach jest praca Julity Grocholskiej z 1974 r. pt. Czynniki wpływające na użytkowanie ziemi w Warszawie. Przedmiotem pracy było badanie terenów osiedleńczych Warszawy. We wstępie autorka pisze: Porównując użytkowanie osiedleńcze z innymi formami (działami gospodarki ludzkiej) stwierdzamy, że stopień wykorzystania i uzależnienia od środowiska jest dla różnych form różny. I tak na przykład, efektywność użytkowania rolnego, leśnego czy wodnego jest w dużej mierze uzależniona od warunków środowiska geograficznego, gdyż jest z nim bezpośrednio związana. Natomiast inne rodzaje użytkowania (np. przemysłowe, komunikacyjne czy osiedlowe) wykazują mniejszy stopień uzależnienia ( ). Definiując najbardziej ogólnie cel przyjętych badań należy stwierdzić, że była nim próba wykrycia czynników warunkujących występowanie różnych rodzajów użytkowania ziemi na obszarze Warszawy w 1965 r. 20. Należy podkreślić, że Julita Grocholska bardzo szczegółowo omówiła polską i zagraniczną literaturę badań nad użytkowaniem ziemi zaznaczając, że przedstawia przede wszystkim opracowania podejmujące tę problematykę w miastach ale również inne prace z uwagi na potencjał naukowy w nich zawarty, czy też pionierski charakter 21. Autorka biorąc pod uwagę sposób ujmowania zagadnień użytkowania ziemi dokonała podziału prac na prace o charakterze: monograficznym, historycznym, planistycznym oraz takie, których zasadniczym celem była analiza użytkowania ziemi. Na przykład do grupy opracowań o charakterze monograficznym zaliczyła studium o Trzebnicy Heleny Leonhard 22. W pracy tej, na tle przeprowadzonych analiz szczegółowych, dokonano próby syntezy krajobrazu miasta. Wynikiem jej był podział Trzebnicy Bromek K, Mydel R Uwagi metodyczne do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej [w:] Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. V, s , (s. 150); Kostrowicki J. 1959a, op. cit., s Kostrowicki J. 1959a, op. cit.; 1959b. Polskie zdjęcie użytkowania ziemi (Instrukcja szczegółowego zdjęcia użytkowania ziemi), [w:] Dokumentacja Geograficzna", z. 2, Instytut Geografii PAN, Warszawa. Kostrowicki J. 1959a, op. cit., s Grocholska J , op. cit, s. 6, 8. Grocholska J. 1974, op. cit., s. 9. Leonhard H. 1950/1951. Trzebnica, studium geograficzno-planistyczne, monografia użytkowania ziemi, [w:] Czasopismo Geograficzne", t. XXI/XXII, s

15 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 15 na jednostki funkcjonalne o jednakowej genezie historycznej, wspólnym przeznaczeniu i użytkowaniu terenów. Również jedno z opracowań Julity Grocholskiej można zaliczyć do grupy prac o charakterze monograficznym. W 1959 r., jeszcze pod nazwiskiem Rakowicz, opublikowała pracę pt. Miasto Mrągowo: środowisko geograficzne, rozwój i użytkowanie ziemi 23. Najpierw autorka przedstawiła charakterystykę położenia geograficznego i warunków naturalnych oraz historyczny rozwój Mrągowa. Następnie dokonała klasyfikacji i analizy współczesnego użytkowania ziemi w mieście. Szczegółowo omówiła poszczególne typy użytkowania ziemi oraz sporządziła bilans podziału terenów według charakteru użytkowania. Julita Grocholska problemy użytkowania ziemi postrzegała jako materialne odbicie działalności ludzkiej. Do prac o charakterze historycznym zalicza się opracowania, które odnosząc się do przeszłości danego miasta poruszają również zagadnienie użytkowania ziemi. Z autorów zagranicznych możemy wymienić prace M. R. C. Conzena 24 i A. E. Smailesa 25. M.R.C. Conzen analizował zmiany jakie zachodziły w strukturze przestrzennej Newcastle w ciągu 230 lat. Przeprowadzone badania pozwoliły mu wykryć pewien cykl rozwojowy i wskazać sukcesję form użytkowania ziemi. Wnioski wyciągnięte na podstawie analizy jednego miasta uogólnił na pozostałe miasta brytyjskie. Natomiast A. E. Smailes przedstawił ogólny proces zmian użytkowania ziemi, jakie miały miejsce na terenie Londynu od okresu romańskiego aż do lat 60. XX w. Autor naświetlił również historyczne procesy dokonujących się przeobrażeń 26. Prace o charakterze planistycznym opierają się zazwyczaj na bogatym materiale statystycznym, który daje możliwości porównań. Autorami tego typu prac są przede wszystkim specjaliści związani z planowaniem przestrzennym. Jako przykładowe możemy wymienić prace autorów amerykańskich. H. Bartholomew 27 przeprowadził studia porównawcze nad użytkowaniem ziemi w 97 miastach amerykańskich różnych wielkości. Stwierdził, że użytkowanie ziemi w danym mieście zależy przede wszystkim od liczby jego mieszkańców oraz od typu miasta, tj. czy miasto jest ośrodkiem centralnym czy satelitarnym. Inny planista amerykański F.S. Chapin 28 w pracy poświęconej problemom przeznaczenia terenów w miastach wypowiedział się na temat teorii wzrostu miast, jak i metod planowania użytkowania gruntów. Na podstawie analizy 22 miast sformułował Rakowicz J Miasto Mrągowo: środowisko geograficzne, rozwój i użytkowanie ziemi, [w:] Studia nad użytkowaniem ziemi w powiecie mrągowskim. Dokumentacja Geograficzna", z. 1, s Conzen M.R.C The plan analysis of an English city centre". Proceedings of the IGU Symposium in Urban Geography, Lund. "Studies in Geography, Ser. B., No. 24, s Smailes A. E The site, growth, and changing face of London. The geography of Greater London. George Philip and Son Limited, s Grocholska J. 1974, op. cit., s. 13. Bartholomew H Lans uses in American cities. Harvard University Press. Washington. Chapin F. Stuart Jr Urban land use planning. 2 ed. Urbana, Univ, of Illinois Press.

16 16 Wojciech Przegon postulaty na temat wielkości obszaru, jaki powinien być objęty badaniem w związku z opracowaniem planu użytkowania gruntów. Do grupy prac, które jako główny cel swoich badań uznają studia nad użytkowaniem ziemi należy zaliczyć prace, które powstały w Zakładzie Geografii Ekonomicznej, a następnie w Zakładzie Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa, Uniwersytetu Jagiellońskiego 29. Do pierwszych prac należy zaliczyć prace Karola Bromka z 1955 i 1966 r. 30. W pracy z 1955 r., na podstawie analizy porównawczej, wyjaśnił kierunki i uwarunkowania zmian w użytkowaniu ziemi w Krakowie. Zauważył reakcję zwrotną jaka następuje pomiędzy wpływem środowiska geograficznego na aktywność danego użytkowania, a z drugiej strony, wpływ danego użytkowania na poszczególne elementy środowiska geograficznego. W drugiej pracy Karol Bromek omówił podstawowe typy użytkowania ziemi oraz zmiany jakie nastąpiły w ciągu ostatnich stu lat w Krakowie i na terenach przyległych do miasta. Dokonał podziału na strefy użytkowania ziemi, przyjmując za podstawę odległość od centrum miasta, gdyż wyniki badań ustaliły, że wywiera ona decydujący wpływ na wielkość podziału poszczególnych użytków w ogólnym areale. Dla uchwycenia skutków oddziaływania centrum wyrażającego się miejskością lub podmiejskością użytkowania autor ustalił kilka miar, które stały się podstawą dla wydzielania stref. Wspólną pracą Karola Bromka i Rajmunda Mydla na temat użytkowania ziemie są Uwagi metodyczne do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej z 1972 r. 31. Natomiast rok później Rajmund Mydel opublikował artykuł pt. Charakterystyka i ocena przydatności źródeł kartograficznych do badań przeobrażenia struktury użytkowania przestrzeni miejskiej Krakowa 32. Koncepcja prezentacji form szczegółowego zdjęcia użytkowania przestrzeni miejskiej została opracowana w Zakładzie Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa Instytutu Geografii UJ. W Atlasie miasta Krakowa z 1988 r. zamieszczono plansze na których przedstawiono użytkowanie przestrzeni miejskiej Krakowa oraz rozwój urbanistyczny jego stref Wieloletnim kierownikiem tej jednostki naukowej był prof. Karol Bromek. Współpracownikiem i kontynuatorem badań w zakresie między innymi użytkowania ziemi w Krakowie jest prof. Rajmund Mydel. Bromek K Opracowanie szczegółowej mapy użytkowania ziemi dla Krakowa, [w:] Przegląd Geograficzny", t. XXVII, z. 3/4, s ; Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego około 1960 roku, [w:] ZN UJ CXXVIII, Prace Geograficzne", nr 14. Bromek K., Mydel R. 1972, op. cit. Mydel R Charakterystyka i ocena przydatności źródeł kartograficznych do badań przeobrażenia struktury użytkowania przestrzeni miejskiej Krakowa, [w:] Folia Geographica, Series, Geographica-Oeconomica, vol. VI, s Atlas miasta Krakowa Pr. zbior. pod red. Kazimierza Trafasa. PPWK im. Eugeniusza Romera, Warszawa-Wrocław. Plansze nr 20, 21, 22 i 23 przedstawiają użytkowanie przestrzeni miejskiej Krakowa oraz samego Starego Miasta. Natomiast plansze 24 i 25 przedstawiają rozwój urbanistyczny Krakowa oraz jego stref.

17 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 17 Szereg opracowań dotyczących użytkowania ziemi na obszarach wiejskich opublikowali pracownicy Instytutu Gospodarki Przestrzennej Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie, obecnego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Andrzej Hopfer w pracy pt. Próba kompleksowego ujęcia oceny stanu wyjściowego i potrzeb przekształcenia użytkowania powierzchni ziemi 34 pisze o celowości kompleksowego ujęcia planowego przekształcenia obszarów wiejskich. Konstrukcja pracy jest bardzo logiczna i przejrzysta. Najpierw autor pisze o roli prac urządzenioworolnych w planowaniu rozwoju i przestrzennym zagospodarowaniu obszarów wiejskich. Następnie omawia modele stanów wyjściowych użytkowania powierzchni ziemi wymieniając siedem form użycia powierzchni ziemi na terenach miejskich, osiem dla zagospodarowanych terenów wiejskich i siedem dla obszarów przejściowych (stykowych) pomiędzy miastem a wsią. Podaje cechy charakteryzujące poszczególne formy użytkowania ziemi w modelu użytkowania miejskiego, wiejskiego i przejściowego. W kolejnym etapie wywodu, autor przy pomocy techniki grafów i ujęć matematycznych podaje sposoby określenia potencjalnej przydatności terenu, gdyż nie może ono odbywać się li tylko na stwierdzeniu aktualnego użytkowania ziemi ponieważ nie wszystkie z cech diagnostycznych są uwidaczniane na mapach, inne zaś nakładają się jedne na drugie dla tej samej jednostki powierzchniowej, a wyodrębnić i oznaczyć często trzeba nie tylko rodzaje, ale i stany cech diagnostycznych 35. W zakończeniu artykułu autor pisze o wdrożeniowych aspektach zaprezentowanej metody. Sabina Źróbek i Ryszard Źróbek w pracy z 1982 r. 36 przedstawili problem wyznaczania granic stref przejściowych między miastem a wsią na przykładzie Olsztyna. Autorzy za strefę przejściową uznali obszar otaczający tereny zainwestowania miejskiego, którego granicę z typowymi terenami wiejskimi można określić w oparciu o szczegółową analizę użytkowania ziemi. Za wyznaczniki występowania strefy przejściowej uznali takie formy użytkowania ziemi, jak: niskie budownictwo jednorodzinne i budownictwo mieszkaniowe rozproszone; tereny magazynów i składów; obszary eksploatacji surowców i ujęć wody; ogródki działkowe; tereny intensywnych upraw rolniczych (sady, ogrody, plantacje wieloletnie) oraz tereny trwałe wyłączone z produkcji rolniczej lub leśnej (nieużytki, odłogi, cmentarze, wysypiska śmieci). Za podstawę odnoszenia wyników pomiarów na mapach przyjęli kwadratowe pole podstawowe o boku 500 m. Analiza procentowego udziału wymienionych wyżej form użytkowania ziemi w polach podstawowych pozwoliła na wyznaczenie zasięgu strefy przejściowej między miastem a wsią. W konkluzji pracy autorzy stwierdzili, że zaproponowana metoda wyznaczania granic stref przejściowych między miastem a wsią odnosi się przede wszystkim do miast liczących około 100 tys. mieszkańców i średnim Hopfer A Próba kompleksowego ujęcia oceny stanu wyjściowego i potrzeb przekształcenia użytkowania powierzchni ziemi, [w:] ZN AGH nr 780, ser. Geodezja, z. 63, PWN, Warszawa- Kraków, s Hopfer A. 1981, op. cit., s Źróbek S., Źróbek R Wyznaczanie granic stref przejściowych między miastem a wsią dla celów planistycznych i urządzenioworolnych, [w:] Materiały IV Ogólnopolskiego Sympozjum Naukowego nt. Nowe tendencje w teorii i praktyce urządzania terenów wiejskich" AR w Krakowie, s

18 18 Wojciech Przegon poziomie rozwoju. Dla większych ośrodków miejskich autorzy sugerują prowadzenie badań metodą reprezentacyjną. Wspólną pracą Andrzeja Hopfera, Sabiny Źróbek i Ryszarda Źróbka jest podręcznik akademicki pt. Planistyczne i urządzenioworolne aspekty rozwoju miast. Autorzy dokonali przeglądu opracowań dotyczących badań nad użytkowaniem ziemi w miastach. Na przykład w jednej z tabel, przedstawili strefy intensywności użytkowania ziemi w miastach i kryteria ich wydzielania według różnych autorów. Natomiast w innej tabeli zestawili podział terenów w granicach administracyjnych również według różnych autorów 37. Zasadniczą część skryptu poświęcono problematyce zagospodarowania, działaniom ochronnym i gospodarce gruntami stref obrzeżnych miast oraz w szerszym rozumieniu - strefom przejściowym między miastem a wsią. Trafnym spostrzeżeniem autorów jest to, że: przejawem, a w pewnym stopniu miernikiem rozwoju miasta są zmiany ilościowe, jakościowe i strukturalne w użytkowaniu ziemi, zachodzące w określonym czasie i przestrzeni. Rozwojem tym kierują procesy przestrzennej dyfuzji sukcesji postępujące od centrum miasta w kierunku stref peryferyjnych. Przemiany te w literaturze przedmiotu określa się mianem transurbacji. Określenie to odnosi się do zjawisk i procesów urbanistyczno-osadniczych i inwestycyjnych występujących intensywnie w okolicy rozwijającego się miasta lub przenoszonych na inne obszary, najczęściej nowe regiony gospodarcze 38. Autorem prac o interesującym filozoficzno-matematycznym podejściu do problemu użytkowania ziemi jest Tomasz Bajerowski 39. W streszczeniu pracy z 1996 r. autor napisał: Praca ma charakter metodyczny. Dotyczy problematyki określania optymalnego użytkowania ziemi na obszarach wiejskich oraz wstępnego oszacowania ewentualnych korzyści wynikających ze zmiany użytkowania ziemi z aktualnie obserwowanego na optymalne. Praca składa się z dwóch części: opisu zmian użytkowania ziemi na podstawie teorii chaosu deterministycznego oraz procedury określania optymalnych stanów użytkowania obszaru. Rozważania teoretyczne przedstawiono w formie opisowej i graficznej. Wyniki rozważań teoretycznych upoważniły do opracowania praktycznej procedury - prezentowanej w drugiej części pracy - mającej na celu ułatwienie programowania przedsięwzięć planistycznych chroniących obszary wiejskie przed możliwością zmian nierozróżnialnych od chaotycznych. Proponowaną metodykę przetestowano na wybranym obiekcie badawczym. Uzyskane wyniki potwierdziły słuszność Hopfer A., Źróbek S., Źróbek R Planistyczne i urządzenioworolne aspekty rozwoju miast. Wyd. ART. Olsztyn, tab. 4, s ; tab. 5, s Hopfer A., Źróbek S., Źróbek R. 1987, op. cit., s. 5. Bajerowski T Metodyka wyboru optymalnego użytkowania ziemi na obszarach wiejskich, [w:] ZN ART w Olsztynie nr 535, Geodaesia et ruris regulatio, 26, Supplementum B. Wyd. ART; Przejawy chaosu deterministycznego w użytkowaniu ziemi, [w:] ZN AR we Wrocławiu nr 312, Konferencje XIV, s

19 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 19 stawianych hipotez 40. Swój wywód naukowy Tomasz Bajerowski oparł na teorii chaosu deterministycznego. 41 Również autor niniejszej pracy posiada w swoim dorobku szereg opracowań dotyczących problematyki użytkowania ziemi. Pierwsze z nich dotyczyły terenów górskich, szczególnie czułych krajobrazowo regionów Pienin i Gorców. Następnie obszar badań przeniesiono do Zamościa, gdzie oprócz zagadnień urbanistyczno-architektonicznych przeprowadzono analizę terenów zieleni. Ostatnio tematyka badań nad użytkowaniem ziemi w mieście koncentrowała się na terenie Starego Podgórza. Wykaz niektórych prac, w chronologicznym porządku ich powstania, podano w poniższym przypisie 42. W badaniach nad użytkowaniem ziemi istnieje możliwość łączenia elementów morfologicznych z funkcjonalnymi, gdyż jak podaje Kazimierz Dziewoński, w strukturze zawodowej ludności, urządzeniach trwałych oraz formach użytkowania ziemi znajduje swoje odbicie charakter funkcjonalny miasta czy osiedla. Dlatego cecha ta, badania nad użytkowaniem ziemi, pozwala zaliczyć do rzędu badań integrujących w ramach geografii osadnictwa 43. Przypomnijmy tylko dwa opracowania, które już w tytule informują, że ich tematyka dotyczy tej właśnie dziedziny wiedzy. Są to prace Kazimierza Dziewońskiego i Marii Kiełczewskiej-Zaleskiej. W Geografii osadnictwa i zaludnienia. Dorobek, podstawy teoretyczne i problemy badawcze z 1956 r. Kazimierz Dziewoński przeważającą część rozważań poświęcił krytycznej analizie najważniejszych opracowań: niemieckich, francuskich, amerykańskich, angielskich, radzieckich (chodzi o byłe państwo Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich przyp. W.P.) i polskich. Pozwoliło to na określenie podstawowych zagadnień badawczych, na zdefiniowanie przedmiotu i zadań metodologii i metodyki, stosunku do innych nauk oraz systematyki geografii osadnictwa. Dziewoński zwrócił 40 Bajerowski T , op. cit, s Oddzielne, semantyczne, rozumienie tych słów oznacza: chaos - bezład, zamieszanie, zamęt, rozgardiasz, mętlik, bałagan. Natomiast determinizm, (filozof.) to pogląd uznający zasadę prawidłowości, przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk (przyrody, rozwoju społeczeństw, ludzkiego działania), przyjmujący istnienie zależności miedzy nimi [Kopaliński W Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 91, 119]. 42 Przegon W Struktura użytkowania gruntów w osadach podpienińskich Sromowcach Niżnych i Wyżnych, [w:] ZN AR w Krakowie, ser. Geodezja, z. 10, Kraków, s ; Układ mikrokrain krajobrazowo-rolniczych i rozkład powierzchniowy łąk, pastwisk, gruntów ornych i lasów w Sromowcach Niżnych i Wyżnych, [w:] ZN AR w Krakowie, ser. Geodezja, z. 10, Kraków, s ; Proponowany kierunek użytkowania rolniczego gruntów i jego wpływ na poprawę jakości krajobrazu w osadach podpienińskich Sromowiec Niżnych i Wyżnych, [w:] ZN AR w Krakowie, ser. Geodezja, z. 10, Kraków, s ; Zieleń ciągów komunikacyjnych Zamościa. Akapit. Kraków; Użytkowanie ziemi w Starym Podgórzu w świetle austriackich wojskowych zdjęć topograficznych, [w:] Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa. Materiały Sesji Naukowej odbytej 17 kwietnia 1999 roku, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków, s ; Użytkowanie ziemi otoczenia pałacu Zamoyskich w Zamościu, [w:] Materiały V konferencji naukowej nt. Roślinność miast historycznych - ogrody i parki o strukturalnym znaczeniu dla układów urbanistycznych". Wyd. Instytut Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej, s ; Fortyfikacje Podgórza jako jedna z form użytkowania ziemi i znaczący element krajobrazu kulturowego, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. XXII. Wyd. PAN O/Kraków, s Dziewoński K Zagadnienie typologii morfologicznej miast w Polsce, [w:] Czasopismo Geograficzne", t. XXXIII, z. 4, s , (s. 443).

20 20 Wojciech Przegon szczególną uwagę na publikacje Meitzena, Christallera i Geddes a, gdyż przedstawione w nich teorie, na trwale wpisały się w historię rozwoju geografii osadnictwa. Duże znaczenie dla geografii historycznej osadnictwa miało wielkie dzieło Augusta Meitzena 44. Cechuje je dążenie do bezpośredniego powiązania historycznych układów osiedli wiejskich z kulturami poszczególnych ludów i narodów. W ten sposób Meitzen stał się w badaniach osadnictwa twórcą teorii determinizmu kulturalnego 45. Z kolei w 1934 r. Walter Christaller zaproponował nowe ujęcie problematyki struktury sieci osadniczej oraz metody badawczej 46. W tym celu sformułował tzw. czystą teorię osadnictwa, w której zagadnienie rozmieszczenia osiedli związane jest z wielkością ich zaplecza, przy czym istnieją określone typy osiedli o stałej wielkości zaplecza. Pomijając różne warianty interpretacyjne założeń przyjętych przez autora, generalnie można stwierdzić, że teoria ta opiera się na związkach produkcyjnych i usługowych istniejących pomiędzy osiedlem i jego zapleczem 47. Christaller dowodził, że przy takim założeniu, rozmieszczenie osiedli jest wynikiem praw geometrycznych. Schematy heksagonalnych pól pozwalały podzielić bez reszty cały obszar badań i stworzyć teorię hierarchii ośrodków centralnych związanych z hierarchią zapleczy. Model struktury sieci osadniczej heksagonalnej W. Christallera podaje i omawia również Maria Kiełczewska-Zaleska 48. Pisząc o badaniach Waltera Christallera, który właściwie zapoczątkował badania nad strukturami sieci osadniczych należy wymienić polską pracę Bolesława Malisza z 1966 r. W książce pt. Zarys teorii kształtowania układów osadniczych dążył do pełnego ujęcia poruszanej problematyki. Jak sam podkreślił, to zawarł w niej wyniki badań, projektów, doświadczeń i przemyśleń z wieloletniej praktyki w dziedzinie planowania przestrzennego 49. Trzecim naukowcem, którego prekursorskie prace dały początek nowemu kierunkowi badań w geografii osadnictwa był Patric Geddes, angielski biolog i socjolog. Jego praca pt. Cities in evolution, w której określił społeczne podstawy planowania miast i wsi, wywarła duży wpływ na nowoczesną urbanistykę. Zdzisław Pogodziński uważał go za twórcę planowania regionalnego 50. Geddes w swoich badaniach silnie akcentował problematykę rozwoju i ewolucji miast. Przy czym, za element wiodący w rozwoju, uznawał cywilizacje techniczną Meitzen A Siedelung und Agrarwesen der Westgermanen und Ostgermanen; der Kelten, Römer, Finnen und Slaven, Berlin I:XIX, s. 638; Bd: III, XV, s. 698; Bd: III, XXXIII, s. 617; Atlas: s. VIII -125 map. Dziewoński K. 1956, op. cit., s Słuszniejsze wydaje się określenie determinizmu kulturowego niż kulturalnego - przyp. WP. Christaller W Die Zentralen Orte In Süddeutschland. Eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen. Jena. Streszczenie pracy Christallera zamieszczone jest w Przeglądzie Zagranicznej Literatury Geograficznej, z. 1, 1963 r. pt. Ośrodki centralne w południowych Niemczech. Dziewoński K op. cit, s Kiełczewska-Zaleska M Geografia osadnictwa. PWN, Warszawa, s , ryc. 33. Malisz B Zarys teorii kształtowania układów osadniczych. Wyd. Arkady", Warszawa, s. 7. Geddes P Cities in evolution. Wyd. I. London, s. 409, Wyd. II: London, 1949; Pogodziński Z Planowanie przestrzenne terenów wiejskich. PWN, Warszawa, s. 66.

21 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 21 Miasto ujmował nie tylko historycznie. Analizował je również na tle regionu reprezentującego zarówno środowisko geograficzne, jak i społeczeństwo. Miasto było dla niego wynikiem i wyrazem rozwoju gospodarki regionalnej. Dlatego możemy powiedzieć, że Patric Geddes dokonał syntezy metody badań socjologicznych z metodą badań fizjonomicznych 51. Uważany jest też za twórcę podstawowego dla badań osadnictwa przemysłowego XIX i XX w. pojęcia konurbacji 52. Maria Kiełczewska-Zaleska jest autorką podręcznika pt. Geografia osadnictwa. Książka składa się z trzech części. W pierwszej dano krótki zarys rozwoju geografii osadnictwa, jej zakres i metody. W drugiej przedstawiono charakterystykę osadnictwa pierwotnego i wiejskiego. W trzeciej omówiono miasta. Praca Kiełczewskiej-Zaleskiej ze względu na jasny i syntetyczny wykład może być studiowana przez osoby interesujące się nie tylko geografią osadnictwa, ale także planowaniem przestrzennym, rurystyką i urbanistyką. Krótki przegląd literatury badań kończy prezentacja trzech książek autora. W 1995 r. ukazała się książka pt. Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury. Powstała ona z okazji wpisania Starego Miasta w Zamościu na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNECO, co nastąpiło 14 grudnia 1992 r. 53. Treść książki stanowią rozważania nad przemianami przestrzennymi, założeniami urbanistyczno-architektonicznymi i koncepcjami rozwoju na tle obecnego stanu miasta. Zagadnienia te komentowano uwzględniając historię, współczesność i trendy rozwojowe wybiegające w przyszłość miasta. W 1997 r. ukazała się praca pt. Krajobrazy XIX-wiecznego Zamościa w akwarelach i rysunkach Jana Pawła Lelewela 54. Impulsem napisania książki była możliwość publikacji po raz pierwszy oryginalnych akwarel i rysunków Jana Pawła Lelewela. Prace artystyczne tego inżyniera wojskowego delegowanego do pracy przy fortyfikowaniu Zamościa w pierwszych latach istnienia Królestwa Kongresowego, stanowią artystyczną dokumentację ówczesnych krajobrazów i obiektów architektury militarnej twierdzy zamojskiej. Jednym z celów książki była identyfikacja krajobrazów, obiektów i detali przedstawionych na rysunkach i akwarelach. Jeżeli dziś będziemy w Zamościu i staniemy tam, gdzie ustawiał sztalugi J.P Lelewel, to konfrontacja współczesnych krajobrazów z hi Dziewoński K. 1956, op. cit., s Według Marii Kiełczewskiej-Zaleskiej: Konurbacja jest to zespół kilku miast samodzielnych, z których każde ma własne niezależne funkcje miastotwórcze, wzajemnie się uzupełniające (...). Różne mogą być podstawy gospodarcze konurbacji, ale najczęściej u źródeł ich genezy tkwi wpływ elementu przyrodniczego, jak bogactwo naturalne, ujścia wielkich rzek itp., stąd najliczniej spotykane są konurbacje górniczo-przemysłowe i konurbacje portowe" [Kiełczewska-Zaleska M. 1969, op. cit., s. 132]. Natomiast Bolesław Malisz podaje, że termin konurbacja przyjął się głównie w Wielkiej Brytanii (nawet w oficjalnej statystyce), a powszechnie używany jest głównie dla podkreślenia zjawiska zrastania się sąsiednich miast. Z kolei termin aglomeracja" jest stosowany powszechnie dla form osadniczych złożonych z wielu jednostek [Malisz B. 1966, op. cit., s. 57, przyp. 9]. Przegon W Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury Akapit, Kraków, s. 7. Przegon W Krajobrazy XIX-wiecznego Zamościa w akwarelach i rysunkach Jana Pawła Lelewela. Akapit, Kraków.

22 22 Wojciech Przegon storycznym przekazem artystycznym może być pełna. Można przekonać się, jakim zmianom ulega krajobraz w ciągu 190 lat, oczywiście przy uwzględnieniu zmian środowiska naturalnego i postępu cywilizacyjnego. Nadmieńmy, że podobną analizę możemy prowadzić dla Podgórza, gdyż jesteśmy w stanie odszukać miejsca skąd w XVIII i XIX w. artyści rysowali panoramy i widoki Krakowa i Podgórza. W 1998 r. ukazała się książka pt. Zieleń ciągów komunikacyjnych Zamościa 55. Przyczyną jej powstania było to, że wśród starych i nowych opracowań naukowych i popularno-naukowych nie ma publikacji, która poruszałaby problematykę zieleni ciągów komunikacyjnych miasta w aspekcie historycznych przeobrażeń, współczesnego stanu i perspektyw rozwoju. A są to przecież (zieleń i komunikacja), dwa istotne elementy w procesie urbanizacji krajobrazu. Za słowa, kluczowe niniejszej publikacji przyjmuje się: użytkowanie ziemi, urbanizacja krajobrazu, kataster, opracowania kartograficzne, czynniki rozwoju i funkcje miast, Podgórze, Zamość. 55 Przegon W Zieleń ciągów komunikacyjnych Zamościa. Akapit, Kraków.

23 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Cechy tożsamości miasta Podgórza i Zamościa Przed przystąpieniem do merytorycznych rozważań określonych tematem pracy podajmy niezbędne informacje dotyczące obu miast na przykładzie których rozważany jest problem zmian użytkowania ziemi. Wiedza społeczeństwa polskiego o renesansowym Zamościu jest zdecydowanie większa niż o osiemnastowiecznym mieście Podgórzu, gdyż nawet nie wszyscy mieszkańcy Krakowa wiedzą, że w jego strukturze znajduje się byłe miasto Podgórze. Z tego też względu w pierwszym podrozdziale przedstawiono, według założonego schematu, publikacje dotyczące Podgórza oraz okres inicjalny tworzenia się organizmu miejskiego. Natomiast w podrozdziale drugim, przedstawiono fakty dotyczące powstania i rozwoju, szczególnie urbanistyczno-architektonicznego, miasta Zamościa. Informacje te powinny Czytelnika przygotować do krytycznego studiowania zagadnień omówionych w kolejnych rozdziałach Wolne Królewskie Miasto Podgórze Osiemnastowieczne miasto Podgórze znajdujące się w granicach średniowiecznego miasta Krakowa jest fenomen na skalę europejską. Historia rozwoju urbanistycznoarchitektonicznego i gospodarczo-społecznego obszaru podgórskich Krzemionek sprawiła, że na niewielkim obszarze powstał układ urbanistyczny o cechach miasta liniowego i cechach miasta-ogrodu. Poznanie literatury dotyczącej miasta Podgórza stanowiło punkt wyjścia dla rozpoczęcia badań. Były to opracowania naukowe, popularno-naukowe i prace studialne. Wśród nich można wyróżnić pozycje źródłowe dotyczące wyłącznie miasta Podgórza i te, w których o Podgórzu wspomina się marginalnie. W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich z 1887 r. w haśle Podgórze opisano położenie topograficzne miasta; liczbę mieszkańców z podziałem na płeć, wyznanie i narodowość; wymieniono zakłady przemysłowe i obiekty użyteczności publicznej; wspomniano o linii i stacjach kolejowych oraz zaznaczono, że centrum Podgórza było już oświetlane. Informacje o charakterze statystyczno-opisowym kończą się na 1884 r Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich T. VIII, Wyd. pod red Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Nakładem Władysława Walewskiego, druk Wieku, Warszawa hasło Podgórze, s

24 24 Wojciech Przegon Do opracowań źródłowych należy zaliczyć prace: Aleksandra Nowoleckiego, Franciszka Bardela, Floriana Nowackiego, Tadeusza Przeorskiego oraz Studia do sprawy przyłączenia gmin sąsiednich do miasta Krakowa. W 1880 r. Aleksander Nowolecki wydał pracę pt.: Wykaz ulic, placów, kościołów i domów miasta Krakowa i Podgórza ułożony na podstawie ksiąg hipotecznych i urzędowych źródeł, uzupełniony historycznymi objaśnieniami przez Aleksandra Nowoleckiego. Autor, na karcie tytułowej, zamieścił informację, że publikację wydrukowano tylko w 25 egzemplarzach, 57 a powodem edycji była wizyta Franciszka Józefa I w Krakowie w dniu 1 września 1880 r. Aleksander Nowolecki we wstępie pisał: W podawaniu nazwisk właścicieli, opieraliśmy się głównie na źródłach urzędowych, na wyciągach z ksiąg hipotecznych, i doprowadziliśmy wszelkie zmiany właścicieli realności aż do 10 maja r.b. (1878 przyp. W.P.). Wiele zmian jeszcze w księgach hipotecznych nie uregulowanych, podaliśmy na zasadzie wyciągów i wiadomości z wydziału budownictwa miejskiego i magistratu, a niektóre nawet podania urzędowe niejasne lub wątpliwe, sprawdzaliśmy osobiście na miejscu: słowem nie zaniedbaliśmy niczego, aby ci, którzy zechcą niniejszej książki używać jako podręcznika, znaleźli w niej informacje najdokładniejsze 58. Dla miasta Podgórza autor przedstawił spis alfabetyczny wszystkich właścicieli domów, ułożony na podstawie listy wyborczej. Następnie zamieścił tabelaryczny zestaw 240 realności, podając nazwiska ich właścicieli i lokalizację domów przy poszczególnych ulicach i placach miasta 59. Pracę Franciszka Bardela z 1901 r. pt. Miasto Podgórze, jego powstanie i pierwszych 50 lat istnienia należy zaliczyć do opracowania typu monograficznego i jedynego jak dotychczas. W rozdziale jedenastym autor wymienił osiem źródeł, z których korzystał: Na ilość nie imponują wyliczone tutaj źródła, mimo tego jednak jakość ich wystarczyła do określenia krótkiej monografii na tle historycznym. Do czasów następnych znaleźć się mogą obfitsze dane statystyczne, które spodziewać się trzeba, znajdą ochotnego pracownika 60. W cztery lata po pracy Franciszka Bardela, ukazało się źródłowe opracowanie Floriana Nowackiego. Burmistrz miasta Podgórza w latach opisał w nim własny życiorys na tle kroniki miasta obejmującej lata Praca Floriana Nowackiego, skierowana w formie petycji do Świetnej Rady miasta w Podgórzu 61 zawiera szereg informacji z życia społeczno-gospodarczego miasta, z drugiej połowy XIX w Praca Aleksandra Nowoleckiego jest przechowywana w pracowni mikrofilmów w Bibliotece Jagiellońskiej. Nowolecki A Wykaz ulic, placów, kościołów i domów miasta Krakowa i Podgórza ułożony na podstawie ksiąg hipotecznych i urzędowych źródeł, uzupełniony historycznymi objaśnieniami przez Aleksandra Nowoleckiego. Nakładem Heleny Nowoleckiej. Drukarnia W. Korneckiego, Kraków, s. VI. Nowolecki A. 1880, op. cit., s Bardel F Miasto Podgórze, jego powstanie i pierwszych 50 lat istnienia. Wyd. Nowa Reforma, Kraków, s. 67. Nowacki F Do Świetnej Rady miasta w Podgórzu. Mpis. w AP w Krakowie, s oraz jako druk ulotny nr 3410 w Bibliotece PAU. Przyczyną napisania petycji, w formie kronikarsko-

25 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa W 1905 r. ukazały się Studia do sprawy przyłączenia gmin sąsiednich do miasta Krakowa opracowane w Magistracie stołecznego królewskiego miasta Krakowa i wydane nakładem gminy miasta Krakowa. Elaborat ten zawiera trzy części. W części pierwszej przedstawiono powody uzasadniające potrzebę przyłączenia gmin sąsiednich do Krakowa. W części drugiej opisano stosunki demograficzne, gospodarcze i finansowe gmin. W części trzeciej przedstawiono projekt budżetu wydatków Wielkiego Krakowa oraz wykaz koniecznych inwestycji jakie powinny powstać w Krakowie w przypadku przyłączenia sąsiednich gmin. We wszystkich zestawieniach statystycznych ujęto gminę miejską Podgórze. Jest to więc cenne źródło informacji, mówiące o potencjale społeczno-gospodarczo-finansowym Podgórza wchodzącego w XX wiek. Drugim wielkim dziełem przedstawiającym ogrom problemów gospodarczych, finansowych i administracyjnych związanych z ideą Juliusza Leo utworzenia Wielkiego Krakowa jest studium pt. Kraków. Rozszerzenie granic wydane w 1931 r. z inicjatywy ówczesnego prezydenta Krakowa inżyniera Karola Rolle. We wstępie opracowania Karol Rolle pisał: Jako referent sprawy połączenia Podgórza z Krakowem mogę dziś wskazać, jak wielką wagę przywiązywał prezydent Leo do zgody tej gminy na przyłączenie. W tekście tej książki czytelnik znajdzie opis tych usiłowań (...). Ostatni burmistrz miasta Podgórza ś.p. Franciszek Maryewski raz zdeterminowany wejściem na drogę porozumienia wytrwale po niej kroczył, a pomocą w opracowaniu materiału był Tadeusz Przeorski, wówczas sekretarz Magistratu podgórskiego 62. Rozdział dwunasty noszący tytuł Połączenie ze stoł. król. miastem Krakowem król. wolnego miasta Podgórza opracowany właśnie przez Tadeusza Przeorskiego 63 stanowi nieocenione źródło informacji o mieście Podgórzu tamtego czasu. Do odrębnej grupy prac należy zaliczyć szereg artykułów naukowych zamieszczonych w specjalistycznych wydawnictwach naukowych. Andrzej Swaryczewski w Tece Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie w 1977 r. opublikował pracę pt. Historyczne zmiany układu przestrzennego Krzemionek krakowskich. Na początku artykułu przedstawił kalendarium obejmujące okres od X do XX wieku 64. Następnie problem postawiony w temacie pracy rozważył w poszczególnych okresach historycznych, a mianowicie: prehistoria i wczesne średniowiecze, średniowiecze, wiek XVI XVIII, wiek XIX i wiek XX. W tym samym wydawnictwie w 1986 r. Magdalena Swaryczewska i Jarosław Żółciak zamieścili pracę pt. Królewskie wolne miasto Podgórze kompozycja przestrzenna 65. Autorzy omawiają proces formowania się układu urbanistycznego na obwspomnieniowej, było wstrzymanie wypłaty w 1900 r. dożywotniej renty przyznanej byłemu burmistrzowi 8 czerwca 1891 r. Kraków. Rozszerzenie granic Pr. zbior. Wydał inż. Karol Rolle Prezydent miasta Krakowa. Nakładem gminy stoł. król. miasta Krakowa, s. IV. Przeorski T Połączenie ze stołecznym królewskim miastem Krakowem królewskiego wolnego miasta Podgórza, [w:] Kraków. Rozszerzenie granic Pr. zbior. Wydał inż. Karol Rolle Prezydent miasta Krakowa. Nakładem gminy stoł. król. miasta Krakowa, s Swaryczewski A Historyczne zmiany układu przestrzennego Krzemionek Krakowskich, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, Oddział PAN w Krakowie, t. XI, Kraków, s. 5-16, (s. 5-8). Swaryczewska M, Żółciak J Królewskie wolne miasto Podgórze kompozycja przestrzenna, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, Oddział PAN w Krakowie, t. XX, Kraków, s. 9+18

26 26 Wojciech Przegon szarach przyszłego miasta oraz analizują jego wnętrza krajobrazowe i panoramy obrzeży Podgórza. Rozważania dokumentują oryginalnymi rysunkami. Kolejne artykuły naukowe dotyczą konkretnych obiektów antropogenicznych, które od wielu wieków wpisane są w krajobraz Podgórza. Najnowszymi pracami poświęconymi kopcowi Krakusa, najstarszej budowli ziemnej nie tylko Podgórza ale i Krakowa, są artykuły Kazimierza Radwańskiego, wieloletniego dyrektora Muzeum Archeologicznego w Krakowie. W pracy pt. Raz jeszcze o wielkich kopcach krakowskich 66 przytacza szereg wcześniejszych publikacji poświęconych kopcowi Krakusa, tej domniemanej mogile legendarnego księcia Kraka. Pisze również o kopcu Wandy i Esterki. Opracowanie Radwańskiego jest cenne z tego względu, że swoich racji dowodzi w oparciu o liczne źródła archeologiczne. Drugi artykuł poświęca wyłącznie kopcowi Krakusa twierdząc, że był on znaczącym składnikiem wielkiego cmentarzyska kurhanowego na Krzemionkach krakowskich 67. O drugiej budowli antropogenicznej, ale już murowanej, pisali Wiktor Zin z Władysławem Grabskim oraz Jerzy Rajman. Chodzi tu o kościółek św. Benedykta, który miał stanowić konkurencję dla ośrodka kultu pogańskiego związanego z kopcem Krakusa. Architekci z Politechniki Krakowskiej w artykule pt. Wczesnośredniowieczne budowle Krakowa w świetle ostatnich badań zamieszczonym w Roczniku Krakowskim w 1966 r. 68, na podstawie własnych badań terenowych dowiedli, że rotunda św. Benedykta z apsydą i palatium powstały już w X w. Pierwsza przebudowa rotundy na jednonawowy kościółek nastąpiła w połowie XII w., a następna w 1598 r., z inicjatywy mansjona 69 kościoła Najświętszej Marii Panny w Krakowie Mikołaja Drozdowskiego 70. Ukształtowana w trakcie tamtej przebudowy bryła kościółka przetrwała do czasów współczesnych. Opracowanie Jerzego Rajmana z 1994 r. pt. Mons ante Cracoviam. Najdawniejsze dzieje kościoła św. Benedykta na Górze Lasoty 71 jest znakomitym studium naukowym, obejmującym wielowątkową tematykę związaną z kościółkiem św. Benedykta. Autor przytacza kilkadziesiąt prac historyków, archeologów i architektów, którzy pisali o kulcie św. Benedykta na ziemiach polskich, o sprawach przechodzenia własności Góry Lasoty i kościółka wybudowanego we wschodniej kulminacji góry oraz o przemianach architektonicznych samej budowli Radwański K. 2000c. Raz jeszcze o wielkich kopcach krakowskich, [w:] Acta Archeologica Carpathica, t. XXXV, Kraków, s Radwański K. 2000a. Kopiec Krakusa składnikiem wielkiego cmentarzyska kurhanowego na krakowskich Krzemionkach, [w:] 150 lat Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Oficyna Cracovia, Kraków, s Zin W, Grabski W Wczesnośredniowieczne budowle Krakowa w świetle ostatnich badań, [w:] Rocznik Krakowski, t. XXXVIII, s Mansja: mieszkanie i utrzymanie w klasztorze, patrz: [Kopaliński W Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa, s. 317]. Zin W., Grabski W. 1966, op. cit., s. 50, 53; Swaryczewski A. 1977, op. cit., s. 5, 6, 10, 12. Rajman J Mons ante Cracoviam. Najdawniejsze dzieje kościoła św. Benedykta na Górze Lasoty, [w:] Rocznik Krakowski, t. LX, s

27 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 27 Artykułami naukowymi podnoszącymi zagadnienia bardzo istotne dla historii i tożsamości miasta Podgórza są opracowania Jana Mariana Małeckiego, Jerzego Banacha i Janusza Bogdanowskiego. Jan Marian Małecki w pracy pt. Jeszcze o początkach Podgórza i jego nazwie 72 na podstawie źródłowych materiałów pisanych i kartograficznych rozważa problem funkcjonowania nazwy Podgórze i Josephstadt. Natomiast Jerzy Banach pisze o dwóch herbach miasta Podgórza 73 analizując okoliczności ich nadania oraz symbolikę zawartą w rysunku herbów. Janusz Bogdanowski w artykule pt. Twierdza Krzemionki zamieszczonym w czasopiśmie Ziemia 74 po raz pierwszy poruszył problem fortyfikacji Podgórza. Jest to praca prekursorska pod względem wybranego obszaru badań, a także tematyki fortyfikacyjnej, o której autor pisał: Wiedza o fortyfikacji jest u nas bardzo słabo rozpowszechniona. Leżąc na peryferiach zainteresowań: historii sztuki, architektury, wojskowości i inżynierii, nie znalazła w języku polskim, prócz paru prób, żadnego opracowania. Toteż nic dziwnego, ze obiekty tego typu (fortyfikacje Podgórza przyp. W.P.) na ogół nie znajdują się w sferze zainteresowań naukowców. Jeszcze umocnienia średniowieczne mają pewną popularność, ale od wieku XVI, gdy fortyfikacja stanęła na granicy architektury i inżynierii, historycy sztuki i architekci uznali ją za rzecz należącą do historii inżynierii, a inżynierowie za część historii sztuki wojskowej. Na skutek tego zagadnienie, zepchnięte w nieokreślone miejsce, znalazło się w zapomnieniu na peryferiach nauk historycznych. Nic też dziwnego, że twierdza krakowska w okresie od XVI do końca XIX w. nie ma żadnego opracowania, a jedyna próba podjęta przez Niemca Rodlera obejmuje koniec XVIII i pierwszą połowę XIX wieku. Niniejsze opracowanie nawiązuje do okresu budowy pierwszej twierdzy krakowskiej przez Austriaków, a więc do lat 1849/ Wymieńmy jeszcze najnowsze opracowania książkowe o charakterze naukowym i popularno-naukowym, których tematyka dotyczy ściśle miasta Podgórza. W 1972 r. ukazała się książka Romana Kiełkowskiego pt. Historie spod kopca Krakusa 76. O jej zakresie merytorycznym mówią poszczególne rozdziały o następujących tytułach: wzgórzami Krzemionek przez wieki; początki miasta Podgórza; w orbicie ruchów narodowo-wyzwoleńczych, Podgórzanie na przełomie dwu stuleci (XIX i XX w. przyp. W.P.); szkolnictwo i życie kulturalne Podgórza; o powrót w granice Krakowa; Podgórze w okresie międzywojennym oraz okres okupacji hitlerowskiej i wyzwolenie. W 1992 r. czytelnicy otrzymali nowatorskie opracowanie zatytułowane Cmentarze Podgórza. Jego autorka, Karolina Grodziska, podała kompendium wiedzy na temat nekropoli prawobrzeżnych terenów Krakowa. Metoda pracy opierała się na studiach literaturowych oraz osobistej penetracji miejsc pochówków. Karolina Grodziska dotarła do archiwalnych źródeł pisanych, kartograficznych i ikonograficznych. Najwięcej miej Małecki J. M Jeszcze o początkach Podgórza i jego nazwie, [w:] Rocznik Krakowski, t. XLIX, s Banach J O dwóch herbach miasta Podgórza, [w:] Rocznik Krakowski, t. LV, s Bogdanowski J Twierdza Krzemionki, [w:] Ziemia, nr 2, s Bogdanowski J. 1956, op. cit., s. 23. Kiełkowski R Historie spod kopca Krakusa. WL, Kraków.

28 28 Wojciech Przegon sca poświęciła opisowi historii powstania, rozwoju i zarządowi starego i nowego cmentarza, a następnie pozostałym cmentarzom dzielnicy Podgórze. Walorem książki są także liczne zestawienia statystyczne dotyczące pochówków. Autorka sporządziła je na podstawie ksiąg cmentarnych o których pisze: Księgi cmentarne stanowiły i stanowią źródło do dziejów miast, dając charakterystykę zdrowotności ich mieszkańców, odbicie przebiegu wojen i klęsk żywiołowych, wreszcie obrazując tendencje wzrostu i spadku liczby ludności 77. Inne zestawienia statystyczne dotyczą pomników i grobów zbiorowych a także osób szczególnie zasłużonych dla rozwoju gospodarczego i kulturalnego miasta Podgórza. W 1996 r. ukazała się zbiorowa praca pod redakcją Jarosława Żółciaka Wolne król. miasto Podgórze, Płaszów Rybitwy Przewóz, zarys przemian historycznych. We wstępie napisano, że Celem (...) wydawnictwa jest przypomnienie historii oraz wydarzeń, które miały miejsce w przeszłości, a w chwili obecnej są zapomniane lub przemilczane 78. Witold Niewola Staszkowski pisał o budowie geologicznej podgórskich Krzemionek, Andrzej Sułkowski o świecie roślin Krzemionek, a Emil Zaitz omówił relikty najstarszego osadnictwa. Jarosław Żółciak dał zarys przemian dziejowych miasta Podgórza oraz wsi Płaszów, Rybitwy i Przewóz jako historycznych miejscowości obecnej XIII dzielnicy samorządowej miasta Krakowa. W 2000 r. powstało zbiorowe opracowanie naukowe pt. Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa 79. Jest ono efektem sesji naukowej o takim właśnie tytule, która odbyła się 17 kwietnia 1999 r. w siedzibie Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Swoje prace zaprezentowało siedmiu autorów. Ewa Danowska pisała o początkach Podgórza. Jarosław Żółciak starł się obalić pięć mitów o Podgórzu, którymi według niego są: że było to miasto austriackie; że szybki rozwój gospodarczy zawdzięczało specjalnym ułatwieniom czynionym przez zaborcę; że stanowiło gospodarcze zagrożenie dla Krakowa, że stanowiło militarne zagrożenie dla Krakowa i że nazywało się Josephstadt. Jan Janczykowski omówił fortyfikacje Podgórza, a Karolina Grodziska podgórskie cmentarze. Genowefa Zań-Ograbek pisała o architekturze sakralnej Jana Sas-Zubrzyckiego, a Paweł Dettloff o neogotyckim wyposażeniu kościołów św. Józefa i OO Redemptorystów w Podgórzu. Wojciech Przegon omówił zagadnienie użytkowania ziemi w Starym Podgórzu w świetle austriackich wojskowych zdjęć topograficznych. Oprócz książek i artykułów naukowych poruszających szerokie spektrum zagadnień związanych z Podgórzem istnieje szereg prac studialno-projektowych dotyczących spraw urbanistyczno-architektonicznych i konserwatorskich Grodziska K Cmentarze Podgórza. Wydawnictwo i drukarnia Secesja, Kraków, s. 78. Wolne król. miasto Podgórze, Płaszów-Rybitwy-Przewóz, zarys przemian historycznych. 1996, pr. zbior. pod red. Jarosława Żółciaka. Wydana nakładem Rady Dzielnicy XIII, Kraków, s. 9. Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa Praca zbiorowa w ramach cyklu sesji naukowych nt. Kraków w dziejach narodu. Redaktor naukowy serii Jan Marian Małecki. Wyd. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków.

29 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 29 W opracowaniu studialnym z 1960 r. Kraków Stare Podgórze 80 Barbara Fischinger zestawiła źródła rękopiśmienne i drukowane oraz kartograficzne i ikonograficzne dotyczące Podgórza. Na podstawie ich analizy oraz własnych badań terenowych dokonała charakterystyki układu urbanistycznego w procesie rozwojowym. Autorka wyodrębniła szereg elementów przestrzennych z wczesnych okresów rozwoju miasta. W latach na zlecenie Zarządu Rewaloryzacji Zespołów Zabytkowych miasta Krakowa, w Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej Pracowni Konserwacji Zabytków w Krakowie, opracowano kartotekowy katalog obiektów architektury Starego Podgórza do lat 70 XX w. Opracowanie to stworzyło nowy zasób informacji w zakresie zabytkowej zabudowy 81. W 1976 r. Jadwiga Mańkowska-Jurczak wykonała pracę pt. Kraków Stare Podgórze. Studium analityczno-konserwatorskie zabytkowej zabudowy w układzie przestrzennym Starego Podgórza. We wstępie autorka pisała, że studium to jest kontynuacją badań Barbary Fischingerowej oraz opiera się na materiale archiwalnym i opisowo-fotograficznym zawartym w opracowaniu kartotekowym z lat Jadwiga Mańkowska-Jurczak podjęła próbę scharakteryzowania genezy i rozwoju struktury przestrzennej miasta Podgórza. Dążyła do określenia wartości zabudowy, głównie mieszkalnej. Przypomniała architektów, budowniczych i majstrów związanych swą działalnością z Podgórzem. Wnioski konserwatorskie przedstawiła w formie tekstowej i graficznej odnosząc je do poszczególnych obiektów architektonicznych Podgórza 82. W latach Stanisława Rusińska wykonała obszerne trzytomowe opracowanie pt. Kraków. Stare Podgórze. Studium historyczno-urbanistyczne. O swojej pracy tak pisała: Obecnie przygotowane studium historyczno-urbanistyczne zawiera kalendarium (s przyp. W.P.) uwzględniające wszystkie dotychczas zebrane wiadomości uzupełnione o niepublikowany materiał archiwalny. Dane o najstarszych dziejach ziem na których zlokalizowano Podgórze zaczerpnięto z literatury archeologicznej 83. Cenną rzeczą było zamieszczenie przez Stanisławę Rusińską fotografii panoram, ciągów komunikacyjnych i poszczególnych obiektów według stanu z 1977 r. Konfrontując ówczesne ujęcia ze stanem współczesnym możemy stwierdzić degradację, zacho Fischinger B Kraków Stare Podgórze. Studium historyczno-urbanistyczne. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ Kraków. Mpis. w Archiwum PKZ Kraków. Katalog został opracowany przez zespół autorów: M. Dayczak-Domanasiewicz, M. Dymek, J. Jurczak-Mańkowska, J. Krasnowolski i A. Sudacka przy konsultacjach i weryfikacji naukowej P. Krakowskiego z Instytutu Historii Sztuki w Krakowie. Katalog znajduje się w Archiwum PKZ Kraków. Mańkowska-Jurczak J Kraków Stare Podgórze. Studium analityczno-konserwatorskie zabytkowej zabudowy w układzie przestrzennym Starego Podgórza. Współpraca Zbigniew Beiersdorf. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ w Krakowie. Mpis. w Archiwum PKZ Kraków, s. 2. Rusińska S Kraków. Stare Podgórze. Studium historyczno-urbanistyczne. T. I tekst i opracowanie graficzne; T. II źródła kartograficzne i planistyczne; T. III źródła ikonograficzne i zdjęcia stanu aktualnego. Współpraca Zbigniew Beiersdorf, konsultacja i rzeczoznawstwo Janusz Bogdanowski. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ w Krakowie. Mpis. w Archiwum PKZ Kraków, s. 24.

30 30 Wojciech Przegon wanie lub polepszenie substancji budowlanej i walorów krajobrazowych Starego Podgórza. W 1985 r. Magdalena Swaryczewska z Jarosławem Żółciakiem wykonali pracę pt.: Sterowanie rozwojem przestrzennym dzielnicy na przykładzie Starego Podgórza w Krakowie. W opracowaniu operują pojęciem układu uformowanego, który definiują jako: Układ uformowany «uu» jest taką postacią wnętrza umownego lub zespołów wnętrz umownych, która uznana została za modelową z punktu widzenia historycznego i kompozycyjnego. W każdym przypadku jest to wzorzec idealny, który nie musiał nigdy istnieć w rzeczywistości, lub poszczególne jego elementy nie istniały równocześnie. Da się jednak opisać, gdyż znane są jego cechy, występujące faktycznie we wnętrzach tego samego typu o różnym stopniu uformowania mniej lub bardziej zbliżonych do układu modelowego 84. Dla Starego Podgórza autorzy studium wyodrębnili siedem modeli wnętrz umownych. W 1988 r. powstał projekt zagospodarowania Parku Rękawka 85 autorstwa Krystyny i Władysława Cukier. Studia i analizy wyjściowe składały się z części opisowej i rysunkowej. Projektanci zebrali dotychczasowe opracowania o podobnej tematyce, które dotyczyły projektowanego Parku Rękawka i jego otoczenia. W części rysunkowej przedstawili między innymi koncepcję waloryzacji wnętrz urbanistycznych i ogólną kompozycję obiektu. Należy dodać, że do chwili obecnej koncepcja rozszerzenia Parku im. Wojciecha Bednarskiego o Park Rękawka, w kierunku wschodnim wzgórza Krzemionek nie została zrealizowana. W 1989 r. powstały dwa projekty dotyczące Parku im. Wojciecha Bednarskiego. Najpierw Magdalena Swaryczewska, Jarosław Żółciak, Katarzyna Żółciak i Karolina Grodziska wykonali studium historyczno-kompozycyjne parku im. Wojciecha Bednarskiego 86, a następnie Magdalena Swaryczewska pracę pt. Kraków Podgórze. Park im. Wojciecha Bednarskiego. Zamierzone działania inwestycyjne w świetle wyników i wytycznych studium historyczno-kompozycyjnego. Warto zacytować pierwsze zdania z opracowania Magdaleny Swaryczewskiej, która pisała: W 1989 r. równolegle z opracowaniem studium historyczno-kompozycyjnego, przedstawiono do zaopiniowania 17 różnych dokumentacji projektowych powstałych w latach Dotyczą one zamierzonego sposobu zagospodarowania parku, obiektów architektonicznych, małej architektury, nawierzchni a także innych branż i obsługi przyszłego placu budowy w parku 87. Dowiadujemy się więc, że w ciągu 4 lat ( ) powstało 17 różnych opracowań zagospodarowania parku, tj. średnio 4 rocznie Swaryczewska M, Żółciak J Sterowanie rozwojem przestrzennym dzielnicy na przykładzie Starego Podgórza w Krakowie. Zakład Architektury Krajobrazu IUPP Politechniki Krakowskiej, Kraków. Mpis. w zbiorach M. Swaryczewskiej, cz. III, s Zagospodarowanie przestrzenne Parku Rękawka. Cz. I. Studia i analizy wyjściowe Miastoprojekt Kraków Biuro Projektów Budownictwa Ogólnego. Mpis. w pracowni projektanta i inwestora: WDDM Rejon Dróg Miejskich Zakład Zieleni. Swaryczewska M, Żółciak J, Żółciak K, Grodziska K Park im. Wojciecha Bednarskiego. Studium historyczno-kompozycyjne. Kraków-Podgórze. Mpis. W Wydziale Gospodarki Komunalnej UMK, oś. Zgody 2, Nowa Huta. Swaryczewska M Kraków-Podgórze. Park im. Wojciecha Bednarskiego. Zamierzone działania inwestycyjne w świetle wyników i wytycznych studium historyczno-kompozycyjnego. Zakład

31 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 31 W latach zespół w składzie: Magdalena Swaryczewska, Jarosław Żółciak, Katarzyna Żółciak i Karolina Grodziska przy konsultacji profesora Janusza Bogdanowskiego wykonał obszerne opracowanie pt. Rynek Podgórski. Studium historyczno-kompozycyjne zieleni z koncepcją projektową. Podstawę pracy stanowiło zlecenie Krakowskiej Dyrekcji Zieleni. Przedmiotem opracowania były przestrzenie w granicach urbanistycznego wnętrza umownego, rozumianego jako przestrzeń placu (wnętrze podstawowe) i przynależne do działki (wnętrza podporządkowane), czasowo od okresu przedlokacyjnego do lat 90. XX w. Merytorycznie opracowanie dotyczyło przede wszystkim elementów przyrodniczych Rynku w aspekcie historycznym i współczesnym wraz z koncepcją kształtowania zieleni i innych elementów wnętrza. Autorzy posłużyli się metodą jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych przedstawiając studia, waloryzację, wytyczne i koncepcję projektową 88. W 1993 r. Jarosław Żółciak na zlecenie Wydziału Ochrony Zabytków Urzędu stoł. król. Miasta Krakowa wykonał pracę pt. Krzemionki Podgórskie (Góra Lasoty). Studium ochrony konserwatorskiej wraz z koncepcją projektową. We wstępie autor pisał, że: opracowanie (...) miało za zadanie objąć Krzemionki jako całość przestrzenną w ujęciu historycznym i krajobrazowym, jednakże bez prowadzenia szerszych badań w podstawowych dziedzinach, przyjmując za punkt wyjścia istniejące ich wyniki w postaci dostępnych opracowań ( ). Wyniki opracowania posłużyły koncepcji projektowej będącej w znacznym stopniu efektem wcześniejszych refleksji autora, wynikających z częstego kontaktu z terenem i tamtejszymi mieszkańcami. Koncepcja jest materiałem głównie do dyskusji, lecz dając obraz całości wzgórz stanowi materiał na którego bezpośredniej podstawie można realizować pewien zakres zabiegów pielęgnacyjnych i działań ochronnych 89. Również w tym opracowaniu Jarosław Żółciak zamieszcza obszerne kalendarium obejmujące okres od 1254 r., czyli pierwszej wzmianki o kościółku św. Benedykta do końca lat 70. XX w. kiedy to dokonano rozbiórki domu pod Benedyktem 90. W 1995 r. powstały kolejne dwie prace projektowe dotyczące parku im. Wojciecha Bednarskiego. Magdalena Swaryczewska opracowała koncepcję wyposażenia i małej architektury 91. W projekcie zaproponowała aranżację wnętrza kamieniołomu z estradą; otoczenia pomnika Wojciecha Bednarskiego i wnętrza głównego z altaną i placem Architektury Krajobrazu IUPP Politechniki Krakowskiej, Kraków. Mpis. w zbiorach M. Swaryczewskiej. Swaryczewska M, Żółciak J, Żółciak K, Grodziska K, konsult. prof. Janusz Bogdanowski Rynek Podgórski. Studium historyczno-kompozycyjne zieleni z koncepcją projektową. Kraków. Mpis. w zbiorach M. Swaryczewskiej, s. 1. Żółciak J Krzemionki Podgórskie (Góra Lasoty). Studium ochrony konserwatorskiej wraz z koncepcją projektową. T. I. Część tekstowa. Aneksy. Materiały archiwalne, T. II. Fotografie stanu istniejącego, T. III. Teczka z planszami. Mpis. w Referacie Ochrony Zabytków UMK Żółciak J. 1993, op. cit., s Swaryczewska M Kraków. Park im. Wojciecha Bednarskiego w Podgórzu. Koncepcja wyposażenia i małej architektury. Kraków. Mpis. w zbiorach M. Swaryczewskiej.

32 32 Wojciech Przegon zabaw. Natomiast Jarosław Żółciak i Katarzyna Żółciak wykonali projekt studialny wyposażenia parku w związku ze stuleciem jego założenia 92. Kończąc omawianie niektórych opracowań studialno-projektowych powstałych w ostatnich latach należy przypomnieć jakie dokumenty planistyczne obowiązują obecnie. W 2003 r. przyjęto Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Krakowa, a w 2005 r. Strategię Rozwoju Miasta Krakowa 93. W 2011 r. w Krakowie obowiązuje 78 planów zagospodarowania przestrzennego, które pokrywają 31.4 % powierzchni miasta. Trwają prace nad kolejnymi 34 planami, które obejmą dodatkowo 22% powierzchni Krakowa. Niestety, dla obszaru Starego Podgórza nie przewidziano sporządzenia planu w najbliższych czterech latach 94. Przedstawmy teraz zagadnienie kształtowania się podgórskiego organizmu miejskiego w strefie między Zakazimierką a Krzemionkami. Druga połowa XVIII w. to okres przemian politycznych, które wpływają na formowanie się nowych stosunków gospodarczych terenów Podgórza. Przełomową datą w dziejach całej Rzeczypospolitej był 1772 r. Wtedy to tereny położone po prawej stronie Wisły, na mocy traktatu rozbiorowego, znalazły się pod administracją Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Austriacy interpretując na swoją korzyść postanowienia traktatowe z 18 IX 1773 r. ustalili granicę międzypaństwową na korycie Starej Wisły 95. W ten sposób zaanektowali miasto Kazimierz. Od razu umieścili tam urząd komisarza cyrkułowego, biuro werbunkowe i urząd pocztowy. Od razu też administracja austriacka zaczęła popierać zaludnienie prawobrzeżnych terenów Zakazimierki. Już w 1775 r. wydano patent cesarski, nakazujący dwustronnym poddanym, tj. posiadającym grunty czy inny majątek po obu stronach Wisły, albo zamieszkanie stałe na terenach przyszłego Podgórza albo do sześciu lat, wyzbycie się majątku i przeniesienie na lewą stronę Wisły. Próbą obejścia tych przepisów było budowanie w Podgórzu domów i składów, i okresowe zamieszkiwanie po obu stronach granicy 96. Okupacja Kazimierza trwała do 1776 r., kiedy to dzięki dyplomatycznym interwencjom polskiego rządu i podpisanej konwencji granicznej 97 Austriacy wycofali się za Zakazimierkę. W tymże roku, komisarz cyrkułowy przeniósł siedzibę z Kazimierza do dworu w Ludwinowie, gdzie zaczęła działać komora Żółciak J, Żółciak K Park im. Wojciecha Bednarskiego w Podgórzu. Projekt studialny wyposażenia w 100-lecie (105-lecie) istnienia parku. Kraków-Podgórze. Mpis. w zbiorach Jarosława Żółciaka. Odpowiednio są to: uchwała Rady Miasta Krakowa Nr XII/87/03 z dnia 16 kwietnia 2003 r. oraz uchwała Rady Miasta Krakowa Nr LXXV/742/05 z dnia 13 kwietnia 2005 r. Zaplanują Kraków bez konfliktów? [w:] Dziennik Polski z 24.II.2011, s. B2. W traktacie, północną granicę zaboru austriackiego ustalono na Wiśle nie precyzując czy chodzi o koryto Starej Wisły, czy koryto Zakazimierki, którym już wtedy płynął główny nurt rzeki. Wawel-Louis J Urywki z dziejów i życia mieszkańców Krakowa. Wyd. J. Bieniarzówna i W. Bieńkowski. Biblioteka Krakowska, nr 117, Kraków, s. 53. Okupacja miasta Kazimierza trwała do 9 II 1776 r., kiedy to specjalna komisja polsko-austriacka podpisała konwencję graniczną, której czwarty artykuł brzmiał: Miasto Kazimierz położone naprzeciw Krakowa na wyspie tworzącej prawy brzeg Starej Wisły zostaje odstąpiony na mocy niniejszej konwencji Najjaśniejszemu Królowi i Rzeczypospolitej Polskiej [Traktaty, konwencje handlowe i graniczne, wszelkie publiczne umowy między Rzeczpospolitą Polską i obcymi państwami Warszawa, s. 7].

33 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 33 celna. Franciszek Bardel przyjmuje, że od tego czasu nastąpił rozwój i wzrost znaczenia Podgórza 98. Z tym stwierdzeniem należy się zgodzić, dodając, że o ambitnych planach zagospodarowania i rozwoju Podgórza i sąsiedniego Ludwinowa świadczą przede wszystkim akty państwowo-administracyjne oraz dokumenty planistyczne. Monarcha światłego absolutyzmu, jakim był cesarz Józef II, starał się doprowadzić do szybkiego zaludnienia ziem zabranych Rzeczypospolitej. Popierano wszelkie formy osadnictwa. Akcję kolonizacyjną w Galicji, a więc także na interesujących nas terenach Podgórza, zapoczątkował patent osiedleńczy z 1.X.1774 r., skierowany do kupców i rzemieślników 99. Z kolei dekret z 1776 r. dotyczył prawa swobodnego wyboru siedziby przez fabrykantów. W 1778 r. uchwalono ordynację cechową galicyjską charakteryzującą się o wiele mniej rygorystycznymi prawami cechowymi niż te, które obowiązywały w Krakowie 100. Z 17 IX 1781 r. pochodzi patent osiedleńczy dotyczący ludności wiejskiej, która osiedlając się w miastach korzystała między innymi z wolnizny od pogłównego i danin oraz zwolnienia z opłat za otrzymane obywatelstwo miejskie. Wszystkie powyższe patenty, dekrety i ordynacje zachęcały bogatą szlachtę, kupców, rzemieślników, przemysłowców i chłopów pochodzących z Krakowa, Kazimierza, okolicznych miejscowości a także dalszych okolic monarchii habsburskiej do osiedlania się na obszarach ludwinowsko-podgórskich. Atrakcyjność miejsca potęgowało doskonałe położenie graniczno-militarne naprzeciwko Kazimierza i Krakowa. Na terytorium Podgórza schodziły się wielowiekowe trakty kupieckie, wielicki i śląski oraz budapesztański. Podążający nimi kupcy nie zatrzymywali się już w Krakowie, gdyż w ten sposób omijali urząd pobierający wysokie cła. Bliskość żup solnych Wieliczki, to kolejny atut dla stałych mieszkańców Podgórza, którzy mogli pracować w magazynach soli i porcie rzecznym przeznaczonym głównie dla jej spławiania. Także przyjezdni zaopatrywali się w ten cenny produkt. Kamieniołomy Krzemionek dostarczały materiał dla miejscowego budownictwa, więc przemysłowcy i rzemieślnicy mogli budować solidne murowane fabryki i warsztaty. Istotnym czynnikiem rozwoju budownictwa w wąskim pasie między Wisłą a górą Lasoty było zniesienie fortyfikacji przyczółka mostowego. Wszystkie te gospodarcze i naturalne uwarunkowania, wsparte odpowiednimi aktami prawnymi sprawiały, że uboga osada, która w 1776 r. nie miała odpowiedniego pomieszczenia dla komisarza cyrkułowego opuszczającego Kazimierz stawała przed szansą szybkiego rozwoju. Szansę taką dostrzegł inżynier Karol de Hoefern, który w 1779 r. sporządził Plan Krakowa, Kazimierza, Ludwinowa i Podgórza z projektem utworzenia nowego miasta na Ludwinowie oraz zmianami w rozplanowaniu zabudowy Podgórza. Tytuł planu wyjaśnia cel jego powstania, natomiast sam rysunek jest bardzo interesujący ze Bardel F Miasto Podgórze, jego powstanie i pierwszych 50 lat istnienia. Wyd. Nowa Reforma, Kraków, s Danowska E Nowe miasteczko zaraz za mostem cesarscy stawiają. O początkach Podgórza, [w:] Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa, Materiały Sesji Naukowej odbytej 17 kwietnia 1999 r. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków, s. 7-28, (s. 12). Saryusz-Zaleski W Dzieje przemysłu w b. Galicji, Kraków, s.6.

34 34 Wojciech Przegon względu na treść i wykonanie graficzne 101. Rozważmy elementy dotyczące terenu Podgórza. Karol de Hoefern zaproponował ciekawe rozwiązanie techniczne wprowadzając ruchomą klapkę (patrz dalej: ryc. 38 wkładka kolorowych rycin i ryc. 7). Kiedy klapka jest zwinięta to pod nią widać projekt regulacji przestrzennej Podgórza. Z kolei na wierzchu rozprostowanej klapki, znakami graficznymi i kolorami, przedstawiono ówczesną topografię i elementy układu przestrzennego osady. Rzeźbę terenu Krzemionek, góry Lasoty i kopca Krakusa podkreślono intensywną szrafurą. Zaznaczono kierunek przepływu i miejsce ujścia młynówki do Zakazimierki. Dokładnie wrysowano drogi prowadzące do Niepołomic, Wieliczki, Woli Duchackiej i Swoszowic, Myślenic i Skawiny. Zabudowę na projekcie przedstawiono blokowo, natomiast zabudowę istniejącą z wyodrębnieniem ważniejszych budowli. Kolorem czerwonym oznaczono zabudowę murowaną, a popielatym drewnianą. U podnóża Krzemionek oznaczono kilka cegielni a nad brzegiem Wisły zabudowania portu i magazyny soli. Z użytków rolnych zaznaczono: grunty orne, łąki, ogrody, nieużytki a także zarośla i piaski nad rzeką. W kompleksach gruntów wkreślono granice parcel, przez co możemy zorientować się o ich wielkości, kształcie, podziale, kierunku uprawy, wystawie terenu itd. W opisie planu wymieniono właścicieli nieruchomości. Jako dwóch gospodarzy osiadłych podano Teodora Gadowskiego i Michała Kalkensteina. Właścicielami zajazdów byli: Anton Majewski, Laurentius Szimainski (Szymański), Kasimir Brohowski (Bossowski), Anton Baschista (Basista)i Thomas Szeszig (Szeliga). Kupcami osiadłymi na stałe byli: Franz Buchmuller, Joseph Mathias Bertsch, Franz Lewinski, Johan Heinrich Klugesicz, Andreas Haller, Kompania Mayer i Kotzal oraz firma Laskowicz Wittib i Synowie 102. Jak inżynier Karol de Hoefern rozplanował zabudowę Podgórza? Projektem objął tylko centralną część osady. Szachownicowy układ ulic dzielił obszar na kwartały, które jednak ze względu na konfigurację terenu były różnej wielkości i kształtu. Na parcelach przylegających do zaprojektowanego rynku planowano wzniesienie: ratusza, szkoły realnej, siedziby urzędu okręgowego, odwachu, kościoła i klasztoru. Miasto miało mieć ujęcie wody pitnej, wodociągi i zbiornik przeciwpożarowy. Plan Karola de Hoefern a z 1779 r. dokumentował ówczesny przebieg szlaków komunikacyjnych, układy gruntowe i substancje budowlaną. Jednocześnie proponował nowy, sztywny, szachownicowy układ ulic przecięty ważnym i uczęszczanym ciągiem komunikacyjnym odpowiadającym dzisiejszej ulicy Józefińskiej. Umiejscawiał także Plan obejmuje Kraków, Kazimierz, Stradom, Ludwinów, Dębniki, Podgórze z Krzemionkami, Zakrzówek ze Skałkami Twardowskiego. Na planie rozrysowano projekt sytuacyjny przebudowy Podgórza i szachownicowej zabudowy Ludwinowa. W sieci komunikacyjnej Krakowa i Kazimierza wykazano istniejące ulice i place, a dla Podgórza istniejące i projektowane oraz dla Ludwinowa projektowane. Objaśnienia oznaczeń na planie są w języku niemieckim, dla Krakowa i Podgórza oznaczenia cyfrowe, a dla Kazimierza i Ludwinowa literowe. Plan Karola de Hoeferna przedstawiono na rycinach 7 i 8, które zamieszczono w podrozdziale 2 rozdziału 3. Franciszek Bardel podaje lokalizację nieruchomości, których właścicielami są wymienione osoby [Bardel F. 1901, op. cit., s ]. Nazwiska informują nas o narodowości osadników. Świadczą też o procesie asymilacji i polonizacji przybyszów z ludnością autochtoniczną.

35 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 35 ważniejsze gmachy użyteczności publicznej, które należało wybudować. Projektów budowlanych na Ludwinowie nie zrealizowano, co było głównym zamierzeniem planu Karola de Hoeferna, natomiast wysiłki osadnicze skoncentrowano u podnóża góry Lasoty. Klemens Bąkowski tak ocenił pracę inżyniera: Plan ten powstał na papierze, a tylko osada na miejscu Woli Janowej z 15 osadników (głów rodzin) złożona, Podgórzem zwana, rozwinęła się bez żadnego planu z góry narzuconego, lecz siłą rozwoju stosunków. Grunta które miał tu Kazimierz i które jeszcze jako jego własność w planie Josephstadu zaznaczono, z powodu niedopilnowania przez właścicieli i trudności granicznych, przeszły na własność Podgórza 103. W 1783 r. Podgórze było osadą, chociaż Wacław Tokarz wymienia je jako jedno z trzynastu miast galicyjskich 104. W każdym razie, już w 1782 r. czyniono starania aby osadę podnieść do rangi miasta. Świadczą o tym fakty zanotowane w ankiecie urzędowej z 1783 r Podano w niej między innymi, że 14 marca 1782 r. przydzielono Podgórzu 1/9 mili kwadratowej powierzchni, którego to obszaru jeszcze w rok później nie wymierzono. Określono także specjalne przywileje dla budujących się. Dyrekcji dóbr kameralnych niepołomickich polecono wydać budulec za zaliczką równą 1/3 kosztu materiału. Resztę mieli spłacać osadnicy w ciągu 10 lat. Okazało się jednak, że trudności w pracy kolonizacyjnej powodowała rywalizacja między władzami politycznymi i gospodarczymi (kameralnymi). Ponieważ sprawa kolonizacji Podgórza leżała w gestii władz politycznych więc instytucja gospodarcza pod różnymi pretekstami odmawiała wydawania budulca. W ankiecie donoszono, że gdyby nie opieszałość kierownictwa kamery niepołomickiej, to w 1783 r. można by wybudować 40 domów, a tak postawiono 18, z czego 6 murowanych. Także koloniści ponosili pełne koszty zakupów materiałów, a więc niezgodnie z obowiązującymi zaleceniami. W 1782 r. Podgórze zostało przyłączone do cyrkuł myślenickiego, w którego strukturach pozostawało do końca 1783 r. W 1784 r. przyłączono je do cyrkułu bocheńskiego, pozostawiając sąsiedni Ludwinów, Zakrzówek, Kapelankę i Łagiewniki w cyrkule myślenickim 106. Rok 1784 okazał się przełomowy dla Podgórza pod względem prawnym i organizacyjnym. 26 lutego 1784 r. cesarz Józef II wydał w Wiedniu patent, składający Bąkowski K Dawne kierunki rzek pod Krakowem, [w:] Rocznik Krakowski, t. V, s , s Skorygujmy tę opinię Bąkowskiego, która odnosi się do 1779 roku. Otóż, już trzy lata wcześniej, bo w 1776 r, po długich pertraktacjach i uzyskaniu przez miasto Kazimierz zgody króla Stanisława Augusta na sprzedaż gruntów miejskich położonych w Galicji, w tym również sub Monte Lasotino, Skarb austriacki za zł. kupił grunty Podgórza [Kiełkowski R Historie spod kopca Krakusa. WL, Kraków, s. 75]. Czyli kiedy w 1779 r. Karol de Hoefern sporządzał projekt, to grunty ludwinowskie i podgórskie należały do Austrii. Tokarz W Galicya na początku ery józefińskiej w świetle ankiety rządowej w roku AU w Krakowie. Nakładem Funduszu Nestora Bucewicza, s W 1783 r. radca dworu Jan Wacław v. Mergelik przedstawił kancelarii cesarskiej memoriał sporządzony na podstawie własnych obserwacji z podróży po Galicji oraz ankiet wypełnianych przez starostów. Kiełkowski R. 1972, op. cit., s. 65.

36 36 Wojciech Przegon się z 16 artykułów 107, nadający Podgórzu prawa Wolnego Miasta Królewskiego. Uniwersał, jak zwykle w tego typu aktach, stosował szereg zachęt i ulg dla wszystkich, którzy chcieli na stałe osiedlić się w Podgórzu, ale również tworzył bariery. Na przykład preferowanie budownictwa murowanego o określonych wysokich parametrach jakościowych eliminowało mniej zasobnych inwestorów 108. Inne restrykcyjne zarządzenie o politycznym charakterze zostało wydane w 1785 r. Postanowiono, że mieszkający na terenie Rzeczypospolitej właściciele dóbr znajdujących się po stronie podgórskiej muszą podjąć decyzję o przeniesieniu się lub sprzedaży majątków. Niezależnie od tego zarządzenia Austriacy przyjęli taktykę wykupu gruntów i nieruchomości miasta Kazimierza położonych na prawym brzegu Zakazimierki. Już w 1787 r. Podgórze powiększyło swoje terytorium, gdyż Rada miasta Kazimierza sprzedała skarbowi J.C.K. Mości wszystkie dobra kazimierskie, a więc folwark Beszcz z polami, cegielnią, kamieniołomy, kopalnie gipsu oraz wszystkie pozostałe pola, folwarki i wsie 109. Dzięki dokumentowi sporządzonemu 24 VII 1787 r. z polecenia władz cyrkułu bocheńskiego dowiadujemy się o przebiegu granic Podgórza: Dominium Podgórze graniczy z wsiami, jako to: na wschód słońca z wsią Płaszowem, na południe z Wolą Duchacką i Łagiewnikami, na zachód z Borkiem i Kapelańskim, na północ z Ludwinowem, Stawiskami i rzeką Wisłą od Kazimierza 110. Z kolei w dokumencie z dn. 26 VIII 1787 r. 111 zanotowano ilość i wielkość nieruchomości pozostających w granicach miasta. Wyszczególniono nazwiska ówczesnych właścicieli gruntów i ich roczne dochody. W mieście było 108 domów oraz 1000 mieszkańców 112. Całkowitą powierzchnię użytków rolnych tworzyło 457 morgów i 580 sążni kwadratowych ról uprawnych oraz 240 morgów i 779 sążni kwadratowych łąk. Własność gminy stanowiły tzw. Góry Kamienne o obszarze 125 morgów i 1279 sążni kwa Artykuły te podają: [Bardel F. 1901, op. cit., s , w języku polskim oraz Przeorski T Połączenie ze stołecznym królewskim miastem Krakowem królewskiego wolnego miasta Podgórza, [w:] Kraków, Rozszerzenie granic , pr. zbior. wydał inż. Karol Rolle Prezydent miasta Krakowa. Nakładem gminy stoł. król. miasta Krakowa, s , (s ) w języku polskim i niemieckim. Zalecano budowę domów wyłącznie na fundamentach z kamienia lub palonej cegły. Grubość murów miała umożliwiać dobudowanie piętra. Domy stawiane przy rynku i głównych ulicach powinny mieć co najmniej 8 sążni długości (tj. ponad 15 m) a przy innych ciągach komunikacyjnych nie mniej niż 5 sążni (tj. około 9,5 m). Rozpoczęcie budowy musiało poprzedzać wykonanie i zatwierdzenie projektu. Ulgę budowlaną stanowiło zwolnienie od płacenia czynszu gruntowego przez okres 10 lat oraz zwolnienie od wszystkich innych podatków na okres 30 lat. Przegon W Fakty historyczne z dziejów powstania miasta Podgórza od okresu przedlokacyjnego do kongresu wiedeńskiego 1815 roku, [w:] ZN AR w Krakowie nr 289, ser. Geodezja, z. 14, s , (s. 137). AP w Krakowie, Akta m. Podgórza, fasc. P 1, s AP w Krakowie, Akta m. Podgórza, fasc. P 331, s SPR. Dokument ten omawiali: Bardel F. 1901, op. cit., s ; Kiełkowski R. 1972, op. cit., s ; Przegon W. 1994, op. cit. s Liczbę 1000 mieszkańców sugeruje Roman Kiełkowski [Kiełkowski R. 1972, op. cit., s. 77]. Kwestionuje ją Jarosław Żółciak [Żółciak J Zarys przemian dziejowych miasta Podgórza oraz wsi Płaszów, Rybitwy, Przewóz historycznych miejscowości Dzielnicy XIII, [w:] Wolne Król. miasto Podgórze, Płaszów Rybitwy Przewóz. Zarys przemian historycznych, pr. zbior. pod red. Jarosława Żółciaka. Nakładem Rady Dzielnicy XIII. Kraków, s , (s. 75, przyp. 44)].

37 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 37 dratowych i Stawisko o obszarze 34 morgów i 113 sążni kwadratowych roli oraz 13 morgów i 974 sążni kwadratowych łąk. Reszta zagospodarowanego obszaru stanowiła własność prywatną. Do najbogatszych należało jedenastu gospodarzy na czele z Andrzejem Wolfem, właścicielem z górą 49 morgów roli i ponad 23 morgów łąk (41,43 ha ogółem, przyp. WP) i Tomaszem Końskim, właścicielem ponad 34 morgów roli i z górą 9 morgów łąk (18,99 ha ogółem, przyp. WP). Dziewięciu dalszych gospodarzy: Sebastian Basista, Jan Józef Haller, Michał Kalkenstein. Szymon Zieliński, Jakub Koński, Michał Kędzierski, Mikołaj Nowak, Tomasz Chmurowicz i Piotr Cygan było właścicielami od 10 do 25 morgów. Pozostali w liczbie 97 gospodarowali na obszarach od jednego do niespełna 10 morgów (5,75 ha, przyp. WP). Wśród nich, posiadaczami użytków rolnych w Podgórzu byli także obywatele kazimierscy Jan i Wawrzyniec Kudasowie oraz gospodarze z Płaszowa: Wojciechowski, Szafraniec, Szczur. Przytłaczająca większość mieszkańców Podgórza składała się ze średniaków i ludzi niezamożnych, którzy uprawiając swoje pola dorabiali rybołówstwem, rzemiosłem i handlem. Podkreślmy, że nazwiska Podgórzan świadczą o polskim pochodzeniu prawie wszystkich mieszkańców. Zauważmy również, że w omawianym 1787 r., członkowie Rady gminnej byli przede wszystkim rolnikami i posiadanie władzy zawdzięczali nie nauce i wiedzy tylko majątkowi. Ówcześni członkowie Rady gminnej z wójtem na czele, nie umieli pisać 113. Dopiero w 20 lat później na ich miejscach zasiadła starszyzna ujęta w najdoskonalszy system biurokratyczny 114. W magistracie, zamiast dawnego wójta, urzędował burmistrz, (o nazwisku Komornicki), a raczej prezydent, bo ówczesne księgi łacińskie zapisały go jako praeses 115. Byli też urzędnicy: sekretarz, oficjał, kasjer, protokolista, djurnista, syndyk i lekarz. Przekazanie władzy dokonało się bezkonfliktowo 116. W memoriale z 1789 r. mówi się, że w Podgórzu osiadło już kilkadziesiąt rodzin krakowskich, tak że kupcy krakowscy skarżyli się, że tam różne i coraz większe handle, fabryki i manufaktury krzewią się a z Krakowa obywatele wynoszą się 117. Musiała to być prawda skoro w 51 rodzinach rzemieślniczych wykonywano 25 różnych zawodów. Była to ludność miejska, ale dorabiała rolnictwem i rybołówstwem. W latach wytyczono w Podgórzu nowy układ głównych ulic. Wiązało się to niewątpliwie z wywłaszczeniami i regulacją granic działek oraz rozbiórką niektórych budynków. Kanwę układu komunikacyjnego stanowił Szlak Solny i Trakt Izdebnicki. Aktualnie jest to ciąg ulic: Wielickiej Limanowskiego Kalwaryjskiej Wadowickiej W spisie właścicieli gruntów z potwierdzonym tytułem własności z 1787 roku znajduje się 108 nazwisk. Pełnym nazwiskiem podpisało się tylko dwóch Polaków: Jakub Dylowski, przysiężny gminy i Tomasz Chmurowicz oraz dwóch Niemców: Michał Kalkenstein i Franciszek Grossfend. Pozostali podpisali się krzyżykami [Kiełkowski R. 1972, op. cit., s. 76]. Bardel F. 1901, op. cit., s. 50. Przeorski T. 1931, op. cit., s Fakt ten godny jest podkreślenia, gdyż nastąpiło przekazanie władzy pomiędzy Polakami o różnym statusie społecznym i ekonomicznym. Nastąpiło to bezkonfliktowo, gdyż kontrolę sprawowali Austriacy i oni mieli ostateczny głos w sprawie obsady stanowisk w magistracie. Rederowa D Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego ( Część II: Zagadnienia ustrojowe i ekonomiczno-społeczne, [w:] Rocznik Krakowski, t. XXXVI, z. 1, Wrocław Kraków, s. 3 48, (s. 45, przyp. 7).

38 38 Wojciech Przegon oraz ulica Lwowska prowadząca ówcześnie do składu soli nad Wisłą. W 1796 r. kapitanowie armii austriackiej Mosano i Chavanne opracowali na podstawie pomiarów terenowych dokładny, wieloarkuszowy plan Krakowa z przedmieściami. Przedstawiono na nim także centralną część Podgórza. Na planie wkartowano, wyżej opisany, ciąg komunikacyjny oraz wrysowano bloki zabudowy, linie regulacyjne i poszczególne budowle. Magdalena Swaryczewska i Jarosław Żółciak charakteryzując wytyczoną w latach kanwę komunikacyjną miasta oraz plan Mosano i Chavanne a piszą: Tak więc oglądany dziś przez nas zarys miasta ukształtował się w ostatnim dziesięcioleciu XVIII w. ( ). Dostosowując nowy układ do morfologii doliny i jej brzegów oraz do tradycyjnych powiązań zewnętrznych, respektowano istniejące elementy. Barokowa w swojej istocie kompozycja adaptuje istniejącą sieć drożną, jej przebieg zgodny z formami terenowymi i charakterystyczne rozplecenia. Powstał w ten sposób układ regularny, a jednak swobodny i miękki. Czy zaważyła tu intuicja planisty, czy też nadrzędny czynnik formujący, jaki stanowią warunki przyrodnicze? 118. Zakończenie pierwszego okresu regulacji przestrzennej miasta wiąże się także z tragicznym wydarzeniem politycznym jakim był trzeci rozbiór Polski. W jego wyniku dnia 5 stycznia 1796 r. Kraków został zajęty przez Austrie. Podgórze choć pozostało odrębnym miastem, to pełniło raczej funkcje przedmieścia Krakowa. Z okresu stagnacji społeczno-gospodarczej zaczęło wydobywać się w drugiej połowie XIX w. Krytyczna analiza archiwalnych dokumentów pisanych, projektów planistycznych oraz panujących ówcześnie stosunków społeczno-ekonomicznych pozwala na sformułowanie następujących wniosków: 1. Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. diametralnie zmienił sytuację terenów położonych po prawej stronie Zakazimierki, które dostały się pod panowanie zaborczej Austrii. Zmiany społeczno-gospodarcze oraz rozwoju przestrzennego dotknęły także Podgórze. Najpierw Podgórze było samodzielną osadą ( ), potem przyjęło znamiona małego miasteczka ( ) aby od 1784 r. szczycić się mianem Wolnego Królewskiego Miasta. Do tej periodyzacji rangi i znaczenia miejscowości upoważniają takie elementy, jak: wzmożony ruch osiedleńczy, wzrost funkcji handlowo-usługowej i rolniczej obszaru oraz formowanie się zabudowy według określonego planu i zasad. 2. Lata pomiędzy otrzymaniem statusu miasta w 1784 r., a planem Mosano i Chavanne a z 1796 r. określane są jako okres pierwszej zrealizowanej regulacji przestrzennej miasta. Analiza koncepcji projektowych dowodzi, że było to możliwe dzięki czynnikom naturalnym terenu i przy uwzględnieniu istniejących już wcześniej elementów antropogenicznych jak drogi i zabudowa. Stworzono warunki do tego, aby krajobraz Podgórza ulegał powolnej acz systematycznej urbanizacji. 3. Dokumenty archiwalne są źródłem wiedzy na temat formowania się zasad życia społeczno-gospodarczego w okresie inicjalnym miasta. Poznajemy właścicieli nieruchomości, ich stan posiadania, a nawet rodzaj i ilość użytków rolnych. Poznaje- 118 Swaryczewska M, Żółciak J Królewskie Wolne Miasto Podgórze kompozycja przestrzenna, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddział PAN w Krakowie, t. XX, s. 9 18, (s. 11, 12).

39 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 39 my też mechanizmy działań politycznych i administracyjnych władz okupacyjnych, które były regulowane patentami, ustawami i zarządzeniami. Podkreślmy, że władzą ustawodawczą była zaborcza Austria, ale władzę wykonawczą sprawował polski wójt, prezydent, rada gminy. W mieście nie było konfliktów społecznych. 4. W dziejach ustroju Podgórza można wyróżnić trzy okresy. Okres pierwszy, od 9 czerwca 1776 r., daty ustąpienia Austriaków z Kazimierza, do 26 lutego 1784 r., kiedy to ogłoszono uniwersał Józefa II podnoszący Podgórze do rangi miasta królewskiego. W okresie tym, obszarem przyszłego miasta, rządził komisariat cyrkułowy, zwany także stacją. Został on przeniesiony z tymczasowej siedziby w Ludwinowie do Podgórza. Był to organ wyłącznie rządowy, kierowany przez komisarza, podległy cyrkułowi myślenickiemu a następnie bocheńskiemu. Okres drugi, od 1784 r. do 1866 r., kiedy to wydano ustawy o samorządzie, charakteryzuje się dominowaniem magistratu, który po zniesieniu obieralności staje się organem administracji państwowej. Na okres ten przypadają lata wolności od 1809 do 1815 r., kiedy Podgórze przyłączone do Krakowa, jako czwarta dzielnica, znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego. Trzeci okres zamyka się w latach Są to czasy samorządu gmin miejskich i wiejskich, wprowadzonego ustawą państwową z 1862 i krajową z 1866 r. Okres ten kończy się zniesieniem odrębności miejskiej Podgórza w wyniku połączenia się z Krakowem Zamość Miastem Światowego Dziedzictwa Kultury Zamość należy do grupy miast XVI w. zwanych idealnymi jak: Sabbioneta (1550), La Valetta (1559), Nove Zamky (1562), Palmanuova (1593), Charleville (1606), w których treści ideowe i artystyczne uwidaczniają się w koncepcji urbanistycznej. Gdybyśmy pokusili się o przypisanie założeń ideowych i artystycznych konkretnym osobom, to ideowo-funkcjonalne zawdzięcza Zamość swojemu fundatorowi Janowi Zamoyskiemu 119 a artystyczne inżynierowi i architektowi włoskiemu Bernardo Morando. Oczywiście podział ten może być wyłącznie teoretyczny 120. Omówmy krótko zagadnienie geopolitycznego położenia Zamościa, lokacji miasta i założeń urbanistycznoarchitektonicznych Różnie bywa postrzegany kanclerz wielki Królestwa Polskiego i hetman (taki tytuł widnieje na Starej Bramie Lubelskiej zapisany w inskrypcji łacińskiej) Jan Zamoyski przez historyków i znawców epoki. Sądy te bywają czasem skrajne. Od postaci spiżowej wybitnego męża stanu do zafascynowanego własną karierą polityka i zajętego wyłącznie pomnażaniem własnego majątku ordynacji egocentryka. Jednak jedna opinia jest niezmienna. A mianowicie ta, że Jana Zamoyskiego możemy określać we współczesnych kategoriach jako wybitnego humanistę, mecenasa sztuki i człowieka o ponadprzeciętnym intelekcie. Znane są głębokie w treści powiedzenia kanclerza: Gdy lud w ciemności, walą się królestwa oraz Zawsze takie będą Rzeczypospolite jakie ich młodzieży chowanie. Przegon W Dlaczego Zamość?, [w]: Aura, nr 12, s

40 40 Wojciech Przegon Zamość powstał w centrum dawnej Rzeczypospolitej, na styku ziem polskich i ruskich. Na najtrwalszej historycznie granicy kulturowej oddzielającej Europę łacińską od bizantyjskiej zbudowano miasto według modelu włoskiego. Zamość został założony na skrzyżowaniu dwóch ważnych traktów komunikacyjnych: lwowskiego wiodącego ze Lwowa przez Rawę Ruską, Łabunie, Krasnystaw i Lublin do Warszawy oraz ruskiego z Kijowa przez Uściług, Szczebrzeszyn, Zawichost do Krakowa i Pragi. Autorzy piszący o idealnym mieście Zamościu, poszukując pierwowzoru planu miasta w Sabbionetcie i Padwie, zawsze podkreślali jego odrębność. Koncepcje miasta idealnego teoretyków włoskich w ogóle nie dopuszczały możliwości istnienia miasta wielonarodowościowego czy wielowyznaniowego. W momencie lokacji w 1580 r. miało to być miasto jednowyznaniowe, rzymskokatolickie 121. Jednakże prawie natychmiast, za przyczyną fundatora, zmieniła się koncepcja ideologiczna. Przywileje Jana Zamoyskiego dopuszczały już w 1585 r. osiedlanie się Ormian, w 1588 r. Żydów, a w 1589 r. Greków. W jednym organiźmie miejskim żyli Polacy, Ormianie, sefardyjscy Żydzi, Grecy. Chętnie osiedlali się tutaj Anglicy, Szkoci, Niemcy, Włosi, Holendrzy, Hiszpanie, Węgrzy, a nawet Turcy i Persowie. Sąsiadami byli więc katolicy, prawosławni, unici, izraelici, muzułmanie i protestanci. Bez wątpienia na decyzji kanclerza zaważyły sprawy gospodarcze, gdyż cel ekonomiczny wzbogacenia miasta i ordynacji utworzonej w 1589 r. był najważniejszy. Niemniej była to rodzima, polska koncepcja, wynik nie tylko ówczesnych skomplikowanych stosunków polityczno-społecznych, ale i specyfiki kultury polskiego, tolerancyjnego odrodzenia. Historyczne reminiscencje geopolitycznego położenia Zamościa mają wymiar współczesny. Otóż w 2004 r., Zamość jako stolica regionu zamojskiego, znalazł się w nadgranicznym położeniu państw Unii Europejskiej. Powinien to być podstawowy atut w rozwoju cywilizacyjno-gospodarczym tej części Polski 122. W czasie lokacji miasta istniały już dawno okoliczne wsie, położone przy drogach biegnących wzdłuż brzegów terenów zalewowych Łabuńki i Topornicy. Zamość został więc założony w istniejącym, średniowiecznym układzie osadniczym i komunikacyjnym. Miasto rozplanowano na płaskim wzniesieniu, otoczonym od południa i zachodu terenami zalewowymi, w widłach schodzących się w tym miejscu rzek. Położenie, na brzegu mokradeł, stwarzało dogodne warunki obronne. Uregulowano system wodny budując groble. Wykorzystywano je jako istotny element sieci komunikacyjnej. Wytyczały one drogi z Zamościa do Szczebrzeszyna i Żdanowa oraz ze Żdanowa do Płoskiego przez Mokre. Jak doszło do wyboru miejsca lokalizacji miasta? Jan Zamoyski zostając w 1578 r. kanclerzem wielkim koronnym postanowił zbudować nową rezydencję w miejsce starego zamku w Skokówce. Wybór padł na okolice wsi Żdanów, która wraz z Pniowem Kalinowski W Zamość idealne miasto renesansu, [w:] Czterysta lat Zamościa, pr. zbior, pod red. Jerzego Kowalczyka. PAN, Wrocław, s Przegon W Region zamojski wobec integracji z Unią Europejską, [w:] Materiały międzynarodowej konferencji naukowej nt.: Konkurencyjność miast i regionów jako problem planowania przestrzennego w perspektywie integracji z Unią Europejską. Instytut Projektowania Miast i Regionów Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, Kraków, s

41 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 41 i Kalinowicami stanowiła jego własność, l lipca 1578 r. we Lwowie zawarł z włoskim architektem Bernardo Morando umowę na budowę rezydencji 123. Po wizji lokalnej miejsca budowy, architekt zakwestionował wybór kanclerza. Po rozpoznaniu układu topograficznego dóbr magnata, Bernardo Morando zaproponował nowe miejsce wysoką terasę nadzalewową na prawym brzegu Kalinowicy (tak zwano wówczas Łabuńkę), naprzeciwko położonego na wyspie zameczku Skokówka. Po akceptacji Zamoyskiego, Morando, w 1579 r. rozmierzył przyszłe Przedmieście Lwowskie. Stanowiło ono punkt wyjścia do budowy Zamościa. Ogłoszenie dokumentu lokacyjnego nastąpiło w niedzielę, 10 kwietnia 1580 r., w należącym do Zamoyskiego folwarku Jarosławiec 124. Wybór niedzieli przewodniej wiążącej się ze św. Tomaszem apostołem był celowy. Tomasza obrano za patrona Zamościa, planowanego kościoła i rodu Zamoyskich. W dokumencie lokacyjnym fundator omawiał wszystkie podstawowe problemy wiążące się z organizacją ośrodka, a więc: obiecywał w ciągu 8 tygodni przedstawić wystawiony dokument królowi do akceptacji, proponował odbywanie targów cotygodniowych we środę oraz trzech jarmarków w roku, znakomicie powiązanych czasowo z dorocznymi spotkaniami kupców w Chełmie, Jarosławcu, Lublinie i Lwowie, obiecywał 25-letni okres wolnizny dla nowych mieszkańców, nadał ośrodkowi miejskie prawa magdeburskie, które miały stać się podstawą ustroju wewnętrznego oraz struktury organizacyjnej, podobnej do urządzeń municypalnych Lwowa. Podczas pobytu w Wilnie króla Stefana Batorego, 12 czerwca 1580 r. kancelaria królewska wystawiła odpowiednie dokumenty. Jeden potwierdzał przywilej lokacyjny Zamościa wydany przez fundatora. Drugi przychylał się do wyżej wymienionych zasad organizacyjnych nowego ośrodka. Ogłoszenie przywileju lokacyjnego zakończyło fazę przygotowawczą i projektową. Nastąpił okres lokalizacji przestrzennej nowego miasta. W 1581 r. rozpoczęto budowę. Zamość budowano na planie szachownicy opartej na dwóch prostopadłych osiach. Pierwsza, łącząca pałac z głównym bastionem, miała 600 m długości. Druga, poprzeczna, na 400 m długa, wiązała trzy rynki. Trzy place rynkowe: środkowy Wielki, południowy Wodny i północny Solny, były miejscem życia handlowo-rzemieślniczego. Kwadratowy Rynek Wielki ukształtowany regularnie na wzór placów włoskich pozostał salonem miasta i nadal pełni funkcje centrum życia kulturalnego i towarzyskiego zamościan. Jest jednym z najwspanialszych XVIwiecznych placów w Europie. W okresie lokacji przestrzennej miasta szeroko były prowadzone prace ziemne. Napotkały one na olbrzymie trudności związane ze skomplikowanym układem hydrograficznym. Po 1592 r. rozpoczęto prace przy fortyfikacjach bastionowych. Około 1618 r. plan miasta został zamknięty siedmiobokiem kurtyn z bastionami systemu no Herbst S Przeszłość Zamościa, gospodarka i kultura, [w:l Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pr. zbior. pod red. Kazimierza Myślińskiego. Zamość s Przywilej lokacyjny Zamościa z 1580 r Opracował Ryszard Szczygieł.

42 42 Wojciech Przegon wowłoskiego 125. Dostępu do hetmańskiego grodu broniły, zachowane do dziś, trzy bramy: Lwowska od wschodu, Lubelska od północy i Szczebrzeska od południa, a ponadto od południa duży staw, od zachodu podmokłe łąki, a od północy i wschodu szeroka fosa. Z murów twierdzy można było prowadzić w kierunku nieprzyjaciela flankujący ogień z kartaczy o zasięgu 200 m. To właśnie kryterium, związane z nośnością ówczesnych armat, wyznaczało zasadniczą kompozycję twierdzy, mającej charakter siedmiobocznej fortyfikacji. Monumentalne gmachy miasta, jak: rezydencja, arsenał, kolegiata, akademia, ratusz, trybunał dla miast państwa zamoyskiego, wzorcowe kamienice, były dziełem Bernarda Morando. Gmachy publiczne podnosiły splendor miasta i służyły celom, o których informowały umieszczone na ich fasadach łacińskie inskrypcje. Reprezentacyjne budowle sytuowano u wylotu ulic biegnących równoleżnikowo. Jednocześnie zaplanowano je tak, aby tworzyły strefy życia duchowego i umysłowego oddzielone od funkcji handlowo-rzemieślniczej. Życie duchowe i naukowe skupione było w kolegiacie i akademii zamoyskiej, zaś administracyjno-prawne w ratuszu i trybunale. Wspaniałym dziełem w polskiej architekturze nowożytnej jest kolegiata, zbudowana w latach przez włoskiego mistrza, symbolizująca Civitas-Dei (Miasta Boga). Choć dopiero od 1992 r. pełni funkcję katedry, to budowano ją z takim właśnie przeznaczeniem. Świadczy o tym usytuowanie ambony po prawej stronie nawy głównej. Bogaty wystrój architektoniczny katedry podporządkowany jest symbolice ideowej i liturgicznej 126 Kolegiata była w Ordynacji Zamoyskiej tym, czym katedra wawelska w Królestwie Polskim. Tu kolejni ordynaci składali przysięgę, tu witano ich po długiej nieobecności, tu w podziemiach spoczywają dostojnicy rodu Zamoyskich. Warto przypomnieć, że zamierzeniem kanclerza Jana Zamoyskiego było utworzenie w Zamościu siedziby biskupa. Jego pragnienia urzeczywistniły się w 1992 r., kiedy powstała diecezja Zamojsko-Lubaczowska, a kolegiata została podniesiona do rangi Katedry przez Jana Pawła II. Zamość od samego początku znalazł się na mapie kultury Europy, nie tylko dzięki idealnej urbanistyce, ale także jako miasto uniwersyteckie. Był tu, czynny prawie dwa wieki, jeden z trzech uniwersytetów Rzeczypospolitej, założony w 1594 r. przez fundatora miasta Jana Zamoyskiego, niegdyś rektora studentów prawa Uniwersytetu w Padwie. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego w obawie przed nowym rywalem nazywali go szkołą. Podkreślali w ten sposób, że tylko krakowska uczelnia godna jest nazwy akademii. Tymczasem Akademia Zamoyska potrafiła przyciągnąć wybitnych wykładowców. Jako jedna z nielicznych miała własną drukarnię. Pierwszy gmach Akademii powstał w 1594 r. Następnie w latach został rozbudowany do obecnego kształtu. Piętrowy czworobok, wzorcowo rozplanowany z krzyżowym układem komunikacyjnym, jest ważnym zabytkiem XVII-wiecznej architektury szkolnej. Urok miasta wyraża się również w wyeksponowaniu gmachów przy placach i ukazaniu ich w perspektywie ulic zamkniętych bryłami wież. Nad miastem górowała pier- 125 Herbst S Zamość, Warszawa. 126 Kowalczyk J Ideologiczne aspekty urbanistyki Zamościa, [w:] Zamość i Zamojszczyzna w kulturze polskiej, pr. zbior. pod red. K. Myślińskiego, s

43 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 43 wotnie ukończona w 1589 r. ufortyfikowana rezydencja Zamoyskich z belwederem. Obecnie ratusz wyróżnia się wyniosłą bryłą ukoronowaną attyką, z wieżą zegarową i szerokimi wachlarzowymi schodami od frontu. Do budowy ratusza przystąpiono w 1591 r. Następnie w 1622 r. przebudowano go, a w latach znacznie rozbudowano. Piękno perły renesansu to także barwy i kształty zabytkowych kamienic. Dziełem sztuki są przyrynkowe kamienice ormiańskie. Położone w północnej pierzei Rynku Wielkiego, w linii ratusza, są największą ozdobą tego placu. Ich barwne fasady udekorowane są bogatymi kompozycjami sztukatorskich fryzów, ornamentów roślinnozwierzęcych i ozdobnych grzebieniowych attyk w stylu orientalnym. Wszystkie kamienice mają po dwie kondygnacje niemal jednakowej wysokości. W parterach są podcienia i dostępne z sieni pomieszczenia handlowe o wejściach z kamiennymi portalami. Wnętrza na pierwszym piętrze, z drewnianymi stropami belkowymi (często polichromowanymi), na ogół zdobią malowidła 127. Arsenał, piętrowy budynek na południe od pałacu, jest najstarszą budowlą Zamościa (zbudowany w latach ). Dawna zbrojownia jednocześnie pełniła (i pełni obecnie) funkcję muzeum oręża polskiego. Należy przyjąć, że pierwszy okres budowy i organizacji miasta przypadał na lata , kiedy to zrealizowano założenia zaplanowanej przez projektanta i fundatora inwestycji. W ciągu 70 lat zorganizowano wielofunkcyjną strukturę miasta, które stanowiło centrum nauki, kultury i handlu. Zbudowano silną twierdzę i rezydencję magnacką dla utworzonej w 1589 r. Ordynacji Zamoyskiej. Harmonię układu przestrzennego i piękno architektury, Zamość zawdzięcza nie tylko konsekwentnej realizacji projektu Bernarda Moranda, ale w równej mierze, trosce i umiejętnemu zarządzaniu przez kolejnych ordynatów i władze municypalne. Pierwsze edykty budowlane wydał fundator miasta. Dotyczyły one terminowej budowy kamienic na przydzielonych działkach, według wzorca zaprojektowanego przez Moranda. Również następcy Jana Zamoyskiego, w XVII i XVIII w. wydawali edykty budowlane. Dbali o kontynuację regularnej zabudowy. Pilnowali, aby budowano podcienia i attyki na kamienicach położonych przy głównych ulicach miasta. Od początku XVII w. sprawowany był nadzór architektoniczny przez oficerów Arsenału zamojskiego i cywilnych inżynierów zatrudnionych przez ordynatów. Układ urbanistyczny historycznego centrum Zamościa z zespołem 120 zabytków architektury został zaliczony do zabytków grupy O. Dnia 14 grudnia 1992 r. Stare Miasto w Zamościu zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. 127 Znakomitą rozprawą naukową o kamienicach Zamościa jest książka Macieja Bonawentury Pawlickiego pt. Kamienice mieszczańskie Zamościa. Problemy ochrony. Wyd. Politechnika Krakowska, Wydział Architektury. Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, Kraków 1999.

44 44 Wojciech Przegon Przypomnijmy, że 23 marca 1981 r. do pielgrzymów zamojskich przybyłych do Watykanu papież Jan Paweł II powiedział: Zamość - historyczne miasto, miasto z wielką przeszłością, miasto ważne w dziejach Ojczyzny i Kościoła 128. Podsumowując krótkie rozważania na temat wyjątkowości Zamościa należy stwierdzić: 1. Zamość jest jedynym polskim miastem, w którym współcześnie uwidacznia się urbanistyczna koncepcja miasta idealnego teoretyków włoskich, poszerzona o humanistyczne wartości wyznawane przez Jana Zamoyskiego. Realizacja miasta we wszystkich fazach powstawania, jak: wybór miejsca, projektowanie, budowa monumentalnych budynków publicznych i kamienic mieszczańskich, zamknięcie fortyfikacji, była możliwa dzięki zgodnemu tandemowi architekt - fundator, przy czym, fundator umiał uznać racje projektanta i budowniczego. 2. Fortyfikacje zamojskie w momencie powstania stanowiły wielkie osiągnięcie budownictwa militarnego. Uwzględniały najnowocześniejsze rozwiązania techniczne, materiałowe, rozplanowania fortyfikacji i metod prowadzenia walki. 3. Zdumiewające było dostrzeżenie przez Jana Zamoyskiego i jego następców znaczenia wielofunkcyjności i wielonarodowości miasta, a także roli nauki. Zamość stał się przykładem organizacji życia społeczno-gospodarczego opartej na symbiozie wielości kultur i religii. 4. Zamość przetrwał bez większego uszczerbku rozliczne wojny. Nie powinny więc współczesne koncepcje rozwoju miasta wpływać destrukcyjnie na jego zabytkowy charakter. 5. Dzięki wpisaniu na listę Miast Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO Zamość uzyskał pewne prerogatywy, zwłaszcza jeśli chodzi o finansowanie prac rewaloryzacyjnych i konserwatorskich. Sytuacja ta, nakłada na władze miasta, zwielokrotnioną odpowiedzialność za właściwe wykorzystanie funduszy unijnych. 6. Pomimo unikatowej wartości zabytkowej, Stare Miasto nie może być skansenem. Nie mogą znajdować się tam wyłącznie instytucje kulturalne i usługowe różnego typu. Do zrewaloryzowanych kamienic muszą wprowadzić się ludzie. Najlepiej, gdyby to byli właściciele nieruchomości, którzy dbają o swoją własność, a jednocześnie zdają sobie sprawę, że własność ta stanowi dobro publiczne. 128 Śladami Jana Pawła II po Polsce. Zamość Wyd. Bellowa, z cyklu Almanach miast papieskich, s. 7.

45 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Użytkowanie ziemi w mieście Podgórzu w świetle źródłowych materiałów pisanych i kartograficznych, historycznych i współczesnych W niniejszym rozdziale przedstawia się wyniki badań nad użytkowaniem ziemi miasta Podgórza. Badania prowadzono w oparciu o źródłowe materiały pisane i kartograficzne, historyczne i współczesne. Zastosowano chronologiczno-porównawczą metodę pracy. W badaniach szczegółowych wybierano konkretną metodę pracy w zależności od stanu materiałów archiwalnych i rodzaju map współczesnych. Z chwilą dokładnej rejestracji przestrzennej użytków gruntowych na mapach katastralnych pojawiła się możliwość interpretacji liczbowej struktury użytkowania ziemi badanego obszaru. Również mapy wielkoskalowe o dokładnym rysunku, powstałe już pod koniec XVIII w., umożliwiają ilościowe zbadanie zagadnienia. W pierwszym podrozdziale przedstawiono archiwalny plan katastralny z 1838 r. sporządzony przez Franza von Pierret a oraz plany z 1847 r. Podano ich opisy formalne oraz wykazano elementy wspólne oraz różnice. Następnie omówiono proces zmian w użytkowaniu ziemi jaki zachodził na terytorium gminy miasta Podgórza w latach Odnosi się to do terytorium Starego Podgórza, które jest tożsame z obszarem dawnego miasta. Badania form użytków w 1847 i 1909 r. oparto na źródłowych materiałach katastralnych: mapach i protokołach parcel gruntowych i budynkowych. Natomiast wielkość użytków w 2001 r. obliczono na podstawie numerycznych map ewidencyjnych i rastrów mapowych arkuszy map ewidencyjnych. W drugim podrozdziale przedstawiono przemiany użytkowania ziemi w latach w części nizinnej Podgórza, tj. terenów między Wisłą a górotworem Krzemionek. Jest to obszar, w którym najwcześniej wykształciła się strefa krajobrazu zurbanizowanego. Pomiary wykonano na mapach i planach wielkoskalowych powstałych w 1779, 1798, 1847, 1866, 1978, 1988 i 1994 r. Sporządzono bilans użytkowania ziemi dla następujących rodzajów użytków: grunty orne, użytki zielone, użytki techniczne, wody i nieużytki. Przez cały okres 215 lat zachodził proces dyfuzji polegający na wypieraniu jednych form użytkowania przez drugie, bardziej intensywne. Zjawiskiem towarzyszącym był proces sukcesji, czyli następowała zamiana elementów środowiska naturalnego na korzyść kompleksu form kulturowych, antropogenicznych. W trzecim podrozdziale omówiono przemiany użytkowania ziemi w samym historycznym centrum Podgórza. Stan użytkowania ziemi z połowy XIX w. przedstawiono graficznie na przeskalowanej mapie katastralnej z 1847 r. (ryc. 39 wkładka kolorowych rycin). Natomiast stan użytkowania ziemi w 2000 r. przedstawiono graficznie na

46 46 Wojciech Przegon mapie uzyskanej z obróbki komputerowej pięciu fragmentów sekcji mapy zasadniczej (ryc. 40 wkładka kolorowych rycin). Obie mapy w skali 1:2500 umożliwiły wizualne porównanie zachodzących zmian w rodzajach użytków. Wyniki pomiarów zestawiono w tabelach. Mapa trzecia (ryc. 41 wkładka kolorowych rycin) przedstawia użytkowanie przestrzeni centrum Starego Podgórza według funkcji pierwszej kondygnacji budynków, wg stanu na 2000 r. W czwartym podrozdziale poddano analizie krajobraz kulturowy strefy rolniczej Podgórza. Omówiono typy krajobrazów jakie możemy odczytać z map wielkoskalowych i katastralnych oraz materiałów ikonograficznych. Przedstawiono przykłady podziałów działek wraz z ich parametrami, gdyż informacje te dają pewne wyobrażenie o krajobrazie strefy uprawowej miasta Podgórza. Miasto Podgórze w latach przejawiało liczne cechy miasteczka rolniczego Użytkowanie ziemi w gminie miejskiej Podgórze w świetle archiwalnych materiałów katastralnych i współczesnych ewidencyjnych Florian Nowacki, burmistrz miasta Podgórza w latach , opisując własny życiorys na tle kroniki miasta obejmującej lata wspomina, że jeszcze w początkowych latach piastowania przez niego funkcji burmistrza gmina Podgórze nie miała uregulowanej hipoteki, a cały dowód własności stanowił kataster i mapa z 1848 r Uwagę Floriana Nowackiego możemy odczytać jako podkreślenie znaczenia i roli jaką spełniał kataster w ewidencjonowaniu wszelkich zmian przestrzennych gruntów i praw własności obywateli Podgórza do nieruchomości gruntowych i budynkowych. Był on też podstawą do obliczania powinności podatkowych. Przypomnijmy, że wydana drukiem w 1824 r. instrukcja pomiarowa przewidywała sporządzenie dla każdej gminy katastralnej operatu pomiarowego składającego się z: mapy, protokołu parcel gruntowych względnie budowlanych, zestawienia użytkowania ziemi, alfabetycznych wykazów właścicieli i przynależnych do nich parcel, wykazów parcel nieznanych właścicieli 130. Przeprowadzone w Archiwum Państwowym w Krakowie i Centralnym Historycznym Archiwum Ukrainy we Lwowie kwerendy pozwalają sądzić, że pierwszy operat katastralny dla gminy miasta Podgórza powstał w 1838 r. Na mapie i na operacie pisemnym widnieje podpis geodety Franza von Pierreta, autora obu dokumentów 131. Stanowią one bardzo cenny zabytek kartograficzny. 129 Nowacki F Do Świetnej Rady miasta w Podgórzu. Mpis w AP w Krakowie, s oraz Biblioteka PAU, druk ulotny, Bibl Wzorek Z Galicyjskie plany katastralne. Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury. R. I, z. 2, Warszawa, s Prawdopodobnie nie był on kartografem wojskowym, gdyż wykaz kartografów wojskowych w monarchii austriackiej sporządzony przez Andrzeja Koniasa nie zawiera jego nazwiska [Konias A.

47 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 47 Ryc. 3. Fragment planu katastralnego miasta Podgórze z 1838 r. wykonany przez Franza von Pirrereta. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. Podgórze, pl. sytuac.1). Fig. 3. Fragment of F. von Pierret, cadastral plan of the town of Podgórze, Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart. Podgórze, pl. sytuac.1) Kartografia topograficzna Śląska Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od II połowy XVIII wieku do początku XX wieku. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 1866, s ].

48 48 Wojciech Przegon Rycina 3, przedstawia fragment tegoż planu katastralnego miasta Podgórza z 1838 r. 132, zaznaczono na nim: grunty i budynki z policzbowaniem odnoszącym się do księgi gruntowej, ogrody, wody, zarośla, drogi, jeden most na Wiśle tzw. łyżwowy i kopiec Krakusa (szraf). Znakami graficznymi krzyża oznaczono stary cmentarz (parcela nr 313). Interesująca jest toponomastyka obszaru gminy miasta Podgórza. Geodeta na planie opisał miejsca znaczące w topografii miasta, jak i dla ówczesnych określeń stosowanych przez Podgórzan. Są to: St. Podgórze (miasto Podgórze); Krakus (kopiec Krakusa); H: Benedict (wzgórze kościółka św. Benedykta); Stawisko (miejsce dawnego stawu królewskiego); Zboy (miejsce straceń); Salz Niederlage (skład solny). Nazwa Strittig (sporny) oznaczała tereny sporne miedzy Podgórzem a Płaszowem 133. Takie określenia jak Wierzchowiec, Zagościniec, Pod Krzemionki, Za Krzemionki, Wilki, Boniarka, Na Pustakach, Papiernia, Zabłocie oznaczały nazwy niw 134. Uzupełnieniem omawianego planu jest protokół parcel gruntowych 135 również autorstwa Franza von Pierreta. Na końcu księgi gruntowej geodeta sporządził zestawienie gruntów, które podpisał datą 30 VI 1839 r. Zaraz potem podał opis Podgórza, które graniczyło z: Kapelanką 136, Ludwinowem, Krakowem, Płaszowem, Wolą Duchacką i Łagiewnikami. Tabela 1 jest odpisem zestawienia gruntów sporządzonego przez Franza von Pierreta. Dodano tylko polskie nazwy użytków gruntowych. Natomiast wielkości powierzchni użytków podano w ówcześnie obowiązującym tzw. wiedeńskim systemie miar 137. Przeliczając całkowitą powierzchnię gminy miasta Podgórza na współczesne miary metryczne otrzymujemy wielkość 578 ha 06 a 27 m Plan przechowywany jest w AP w Krakowie, Oddział V w zbiorze kartograficznym Podgórze jako plan sytuacyjny nr 1. W metryce dokumentu podano: skala oryginału 1:2880; 400 sążni wiedeńskich w terenie = 263 mm na mapie; rękopis wielobarwny; 4 sekcje naklejone na karton, każda 65 x 52 cm. 133 Tereny sporne znajdowały się w północno-wschodniej części Podgórza. 134 Dla ułatwienia pomiarów w wyniku których powstawała mapa, cały obszar danej gminy dzielono na niwy, wyraźnie odgraniczone od innych jakimiś charakterystycznymi naturalnymi granicami. Na określenie niw należało używać nazw już istniejących, a gdyby ich nie posiadały nazw obecnie nadanych w porozumieniu z gromadą. Uzyskiwano w ten sposób możliwość późniejszego orientowania się bez mapy, gdzie dany grunt leży [Stoksikówna J Galicyjski kataster gruntowy, jego geneza, dzieje i spuścizna aktowa, [w:] Archeion, t. LXIII. Warszawa, s , (s.168). 135 Księga gruntowa znajduje się w zespole aktów Magistratu Podgórza, które są w AP w Krakowie, Oddział III, sygn. P W opisie granic miasta Podgórza z 1845 r. (ryc. 1) zamiast nazwy Kapelanka podano Zakrzówek. 137 W Austrii przyjęty był tzw. wiedeński system miar. Jednostką miary długości był sążeń wiedeński (Klafter), równy 1, m, czyli 1 m = 0, sążnia wiedeńskiego. Jednostką powierzchni był 1 mórg austriacki (Koch) równy 0, ha, czyli 1 ha = morga austriackiego. Pochodnymi miarami sążnia wiedeńskiego były: 1 sążeń wiedeński (Klafter 1 o = 6 stóp; 1 stopa (Fusse 1 ) = 12 cali; 1 cal (Zall 1 ) = 26,34 mm; mila austriacka (Meile) = 4000 sążniom wiedeńskim = m. Pochodnymi miarami powierzchni 1 morga austriackiego były: 1 morg austriacki = 1600 sążni 2 wiedeńskiego; 1 sążeń 2 wied. ( o ) = m 2 ; 1 m 2 = sążnia 2 wied.; 1 mila 2 austr. = morgów austr. = 5754,6 ha. Skalę map katastralnych ustalono w ten sposób, aby 40 sążniom na gruncie odpowiadał 1 cal na mapie, tj. (40 x 6 x 12) cali na gruncie (czyli 2880) odpowiadało na mapie 1 calowi skala 1:2880. W ten sposób 1 cal kwadratowy na mapie odpowiadał 40 o x 40 o = 1600 sążniom kwadratowym czyli 1 morgowi austriackiemu na gruncie [Fedorowski W Ewidencja gruntów. PPWK. Warszawa, s. 56;

49 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 49 Innym interesującym zabytkiem kartograficznym jest plan katastralny gminy miasta Podgórza z 1847 r., litografowany w 1866 r. z dopiskami z 1871 r. (ryc. 4) 138. Został on sporządzony w ramach ogólnego katastru dla Galicji. Z planem związany jest protokół parcel budynków 139 i protokół parcel gruntowych 140. Na końcu księgi protokołu parcel gruntowych sporządzono zestawienie gruntów, z którego wynika, że powierzchnia gminy miasta Podgórza wynosiła 952 Joche 1360 Klafter czyli 548 ha 33 a 10 m 2. Porównując tę powierzchnię z powierzchnią podaną przez Franza von Pierret a otrzymujemy różnicę ok. 30 ha. Być może wynika to z korekty rozliczeń powierzchni obszarów spornych. Na planie z 1838 r. opisano ją jako obszar sporny (Stritting) a na planie z 1847 r. również nie przypisano jej żadnego właściciela 141. W czym widoczne są elementy wspólne i jakie są różnice pomiędzy tymi dwoma planami katastralnymi? Cechą wspólną jest sposób graficznego przedstawienia naturalnych i antropogenicznych szczegółów sytuacyjnych oraz rodzajów użytków. Nie mogło być tutaj różnic, gdyż zasady graficznego opracowywania planów katastralnych były ściśle określone instrukcjami technicznymi 142. Ewidencja gruntów Praca zbiorowa. PWN. Warszawa, s. 44]. O systemie miar i wag stosowanych w Krakowie w 2. poł. XIX w. pisze [Demel J Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach Biblioteka Krakowska nr 112. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław Kraków, s ]. Ostatecznie system metryczny w Austrii wprowadzono w 1876 r. [Demel J Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach Biblioteka Krakowska nr 107. Nakładem Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Kraków, s. 195]. W 1892 r. władze austriackie wydały tabele pomocnicze do przeliczania czystego dochodu i powierzchni parcel. Przeliczeń tych, w dotychczasowych i aktualnych ówcześnie dokumentach, dokonano w l Plan przechowywany jest w AP w Krakowie, Oddział V, w zbiorze kartograficznym Podgórze jako plan sytuacyjny 2. W metryce dokumentu podano: skala oryginału 1:2880; 300 sążni wiedeńskich w terenie = 194 mm na mapie; litografia wielobarwna, ręcznie kolorowana; 4 sekcje naklejone na karton, każda 69x54 cm. W 1871 r. Plan ten stanowił załącznik do nr 1313 / 871 aktów miasta Podgórza. Odpowiednia pozycja jest zapisana w dzienniku podawczym Magistratu Podgórza. Jednak sam akt zaginął. 139 AP w Krakowie, Oddział III, sygn. P AP w Krakowie, Oddział III, sygn. P Aby wyjaśnić tę różnicę należałoby przeprowadzić dokładną analizę operatów katastralnych oraz ocenić wartość kartometryczną materiałów mapowych. Przykładem analizy geodezyjnokartometrycznej dawnych map jest praca: [Traczewska-Białek Z Analiza geodezyjnokartometryczna dawnych planów szczegółowych miasta Krakowa, [w:] ZN AGH, nr 195, ser. Geodezja, z. 11, s ]. 142 O bogactwie treści planów katastralnych świadczy instrukcja załączona do opracowań kartograficznych, której zadaniem była pomoc w rozeznaniu przyjętych oznaczeń. Na planach katastralnych wyszczególniono następujące rodzaje użytków: role, łąki, ogrody, chmielniki, parki, winnice, pastwiska, las liściasty, iglasty, mieszany, bagno, saliny morskie, kamieniołomy, kopalnie gliny, piasku, żwiru, torfiarnie, nieużytki: nagie skały i lodowce, cmentarze: rzymsko-katolickie i greckokatolickie, prawosławne, ewangelickie, izraelickie, rodzaje drzew: owocowe, kasztanowe, oliwne, liściaste, szpilkowe. Rodzaje użytków znaczono szrafurą i symbolami graficznymi. Elementy sytuacji terenowej, jak: budowle, granice, punkty geodezyjne przedstawiono przy pomocy znaków graficznych lub symboli schematycznych. Tak więc geodeta był zobowiązany zaznaczyć: kościoły rzymsko-katolickie i grecko-katolickie, prawosławny, ewangelickie, bóżnice, kaplice, leśniczówkę, młyn, tartak, wiatraki: kamienny, drewniany, kuźnię, kolej jednotorową i tramwaj, kolej dwutorową, gościniec z rowami lub bez rowów, drogę graniczną, drożynę, ścieżkę, rów, schody, most jarzmowy: kamienny, drewniany, most jarzmowy z filarami kamiennymi, most: łańcuchowy, żelazny, łyż-

50 50 Wojciech Przegon Podstawową różnicą jest to, że na planie z 1847 r., na każdej parceli oprócz policzbowania wpisano nazwisko i imię właściciela. Plan ten był aktualizowany aż do 1871 r. Wpisane nazwiska ułatwiały szybkie rozeznanie we własności nieruchomości. Na przykład kolorem jasno różowym zaznaczony był pas gruntów wywłaszczonych pod kolej. Nazwiska wpisane na parcelach wskazywały właścicieli wywłaszczanych gruntów. Również toponomastyka planu z 1847 r. jest bogatsza i odzwierciedla rozwój gospodarczo-militarny Podgórza. Pojawienie się w terenie obiektów o nazwie: Zeigelhütte (cegielnia); Kalkbrennerei (wapniarnia); Reitschule (szkoła jazdy konnej kawalerii) oraz zaznaczenie obszarów trzech fortów: Krzemionki, Benedykt i Krakus, których grunty należały do rządu wojskowego świadczy o powstawaniu nowych form użytkowania ziemi związanych z procesem fortyfikowania Podgórza. Na planie zaznaczono także dwa mosty drogowe i most kolejowy 143. Analiza zachowanych protokołów parcel budowlanych z różnych lat może prowadzić do interesujących spostrzeżeń. Otóż, przeliczając powierzchnię z wiedeńskiego systemu miar na powierzchnię miar metrycznych otrzymano, że w 1839 r. powierzchnia parcel budowlanych w gminie miejskiej Podgórze wynosiła ha, w 1847 r ha, w 1852 r ha, w 1865 r ha, w 1878 r ha. 144 W ciągu 26 lat (od 1839 r. do 1865 r.) kolejne rejestracje wykazywały prawie identyczną powierzchnię terenów zabudowanych, ok. 17 ha. Gwałtowny skok nastąpił między rokiem 1865 a 1878, kiedy to powierzchnia parcel budowlanych wzrosła prawie trzykrotnie, z 17 ha do 49 ha. Przyczynę tego skokowego wzrostu terenów budowlanych należy upatrywać w również skokowym przyroście ludności Podgórza. Był to wynik aktywizacji gospodarczej, przemysłowej, osadniczej, demograficznej i militarnej. Przemiany te zostały zapoczątkowane ustawami z 1862 i 1866 r., wprowadzającymi szeroko zakrojoną autonomię gminną w ramach autonomii dla całej Galicji. wowy, prom, kładka, pomost, potok graniczny i rzeka graniczna, wodociąg: nadziemny, podziemny, jaz: drewniany, kamienny, kierunek prądu, grobla, kanał i upust (śluza), port, studnia i cysterna, studnia polna, potoki znaczone odręcznie, granice: państwowe, krajowe, gminne, punkt trzech granic, figura, krzyż w polu, tablica przydrożna, drogowskaz, kamień kilometrowy, kopiec, granicznik, słup graniczny, piramida graniczna, drzewa graniczne, punkty trygonometryczne, punkty graficzne, punkty w wieloboku, granicznik i punkt wieloboku, latarnia gazowa. Elementami, które były przedstawiane na mapach tylko w przypadku osobnego zlecenia Generalnej Dyrekcji katastru podatku gruntowego były: zwrotnica, słup telegraficzny, gradyent, semafor, szyb kanałowy, zasuwa wodociągu, hydrant: naziemny, podziemny. Przykład takiej instrukcji znajduje się w AP w Krakowie, Oddział V. 143 Most Podgórski stały, wybudowany w l w osi ul. Kazimierza Brodzińskiego od strony Podgórza; Most Pływający, zainstalowany w osi ulicy Staromostowej, funkcjonujący w l ; Most kolejowy drewniany, wybudowany w l i wymieniony w l na most o konstrukcji stalowej. 144 AP w Krakowie, Oddział III, sygnatury kolejnych protokołów parcel budowlanych: P 337, P 339, P 341, P 343, P 344.

51 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 51 Tabela 1. Zestawienie gruntów sporządzone przez F. von Pierreta w 1839 r. (AP Kraków, Oddział III, sygn. P 337, zespół aktów Magistratu Podgórza). Table 1. F. von Pierret, Balance of land in 1839 (AP Kraków, Oddział III, sygn. P 337, zespół aktów Magistratu Podgórza).

52 52 Wojciech Przegon Ryc. 4. Fragment planu katastralnego miasta Podgórza z 1847 r., litografowany w 1866 r., z dopiskami z 1871 r. i z nazwiskami właścicieli realności i parcel gruntowych. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. Podgórze, pl. sytuac. 2). Fig. 4. Fragment of cadastral plan of the town of Podgórze, 1847, lithographed in 1866, with the inscriptions from 1871 and the names of the owners of real estates and land parcels. Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart. Podgórze, pl. sytuac. 2).

53 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 53 Podsumowując powyższe, należy podkreślić wartość zachowanych dokumentów katastralnych w badaniu struktur przestrzennych, własnościowych, fiskalnych i prawnych nieruchomości byłego miasta Podgórza. Należy zgodzić się z twierdzeniem Jerzego Gaździckiego, który pisał: w katastrze występują dane przestrzenne (kartograficzne) i opisowe. Stosownie do tego kataster, jako pewien bank danych, można podzielić na dwie części, a mianowicie na część kartograficzną (zwaną również przestrzenną lub geodezyjno-kartograficzną) i część opisową. Z kolei ( ) część opisową można podzielić na administracyjno-fiskalną i prawną 145. Pomiędzy powstałymi w ten sposób trzema częściami katastru występują wzajemne powiązania, przy czym część kartograficzna stanowi podstawę funkcjonowania obydwóch części opisowych, identyfikując obiekty katastralne oraz opisując ich położenie, wielkość i kształt 146. Jak przebiegał proces zmian w użytkowaniu ziemi na całym terytorium gminy miasta Podgórza w latach ?. Obszar badań przedstawia rycina Badanie form użytków w 1847 r. oparto na źródłowych materiałach katastralnych, tj. na mapie z 1847 r. 148 oraz danych zawartych w operacie katastralnym 149. Rycina 5 przedstawia fragment oryginalnej mapy katastralnej z 1847 r. Z kolei rycina 6 przedstawia całe terytorium gminy miasta Podgórza, co jest efektem komputerowego zestawienia sześciu sekcji mapy. Tabela 2 zawiera zestawienie źródłowych danych odnośnie liczby parcel w poszczególnych niwach oraz powierzchni wszystkich rodzajów użytków, jakie występowały wtedy na terytorium Podgórza. Tabela 3 przedstawia powierzchnie grup form użytków, jak tereny budowlane, tereny komunikacyjne, użytki rolne, lasy, wody, tereny inne i nieużytki. W pierwszej części tabeli zamieszczono grupy form użytków występujących w Podgórzu w 1847 r. Ich powierzchnie obliczono na podstawie sumowania odpowiednich użytków z tabeli W swoich rozważaniach nie interesowałem się głębiej sprawami fiskalnymi i prawnymi. Na pewno byłoby to interesujące zadanie dla historyków gospodarczych. 146 Gaździcki J Systemy katastralne. PPWK im. E. Romera S. A. Warszawa, s Jest to szkic granic gminy miasta Podgórza wraz z podziałem na sekcje odpowiadające podziałowi oryginału mapy katastralnej. 148 AP w Krakowie, Oddział V. Mapa katastralna nr katalog. 444: 1847 r., odbitka litograficzna z 1866 r., papier czerpany biały, sekcje 1, 2, 3, 4, 5, 6 (cztery arkusze) komplet, sekcja 1, 5 wymiary ramki 75,3 na 61,6 cm, sekcja 2 wymiary ramki 66,5 na 53 cm, sekcja 3 wymiar ramki 39,7 na 53 cm, sekcja 4 wymiar ramki 26,7 na 53 cm, sekcja 6 wymiar ramki 52,7 na 34,6 cm, częściowo podkolorowana, na odwrocie strony tytułowej podpisy: numerującego sekcje, sporządzających, później wniesiono przebieg linii kolejowej i most, służyła jako mapa ewidencyjna. 149 AP w Krakowie, Oddział V. Operat katastralny, sygn Skład operatu: 1. Opis granic Podgórza z 1845 r. z dołączonym szkicem granic gminy (ryc. 1). 2. Certyfikat wydany przez Magistrat miasta dn. 1 V 1847 r. Dokument zaświadcza, że wszystkie dokumenty zostały sporządzone według obowiązujących wówczas przepisów. wykaz niw z 20 V 1847 r. 4. Wykaz użytkowania gruntów w gminie Podgórze wg. stanu na 22 IV 1848 r. 5. Oryginał protokołu parcel budowlanych i oryginał protokołu parcel gruntowych. Oba protokoły w jednej księdze z datą 1847 r. 6. Alfabetyczny wykaz właścicieli gruntów i domów występujących w gminie miejskiej Podgórze z datą 15 V 1847 r. 7. Wykaz domów w gminie Podgórze z datą 15 V 1847 r. (wyszczególniono 190 domów). 8. Alfabetyczny wykaz właścicieli parcel w gminie miejskiej Podgórze wraz z nowymi parcelami. Stan na 1847 r., podpisano dn. 22 III 1848 r. 9. Wykaz parcel zmienionych z datą 1860r. Wykaz uzupełnień protokołu parcel budowlanych z datą 1860r. Wykaz uzupełnień protokołu parcel gruntowych z datą 1865 r.

54 54 Wojciech Przegon Ryc. 5. Fragment mapy katastralnej miasta Podgórza z 1847 r., litografowanej w 1866 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444). Fig. 5. Fragment of cadastral map of the town of Podgórze, 1847, lithographed in Scale of the original 1:2 880 (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444).

55 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 55 Ryc. 6. Mapa katastralna miasta Podgórze z 1847 r., litografowana w 1866 r. Komputerowe zestawienie z 6 sekcji. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444). Fig. 6. Cadastral map of the town of Podgórze 1847, lithographed in Computer. arrangement of six sections. Scale of the original 1:2 880 (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444).

56 56 Wojciech Przegon Tabela 2. Zestawienie liczby parcel, użytków, ich powierzchni oraz powierzchni niw dla gminy miasta Podgórza w 1847 r. Oprac. W. Przegon na podstawie Protokołu parcel budowlanych i parcel gruntowych (AP Kraków, Oddział V, operat katastralny, sygn. 108). Table 2. List of land parcels, land usage, their areas and areas of lea for the municipal district of Podgórze, Compiled by W. Przegon on the basis of Protokół parcel budowlanych i parcel gruntowych (AP Kraków, Oddział V, operat katastralny, sygn. 108).

57 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 57 Tabela 3. Grupy form użytkowania ziemi w granicach byłego miasta Podgórza w 1847, 1909 i 2001 r. Oprac. W. Przegon. Table 3. Types of land usage within the boundaries of the former town of Podgórze in 1847, 1909 and Compiled by W. Przegon. x xx xxx Lp Grupa form użytków 1847 x 1909 xx 2001 xxx Powierzchnia Powierzchnia Powierzchnia ha % ha % ha % 1 Tereny budowlane 35, ,0 65, ,3 242, ,8 2 Tereny komunikacyjne 24,6536 4,5 22,0686 4,2 108, ,1 3 Użytki rolne 426, ,9 374, ,4 88, ,3 4 Lasy 2,4361 0,5 19,6894 3,7 25,0417 4,6 5 Wody 12,8115 2,4 12,9085 2,4 4,5252 0,8 6 Tereny inne 17,9902 3,3 34,5571 6,5 63, ,8 7 Nieużytki 1,9995 0,4 2,9062 0,5 8,4518 1,6 Razem 540, ,0 532, ,0 540, ,0 na podstawie tabeli 2 na podstawie tabeli 4 na podstawie aktualnych danych ewidencyjnych Analizując treść ryciny 6 i wielkości zawarte w tabeli 2 i tabeli 3, można przeprowadzić różnorodne analizy dotyczące: położenia i wielkości niw oraz liczby parcel w niwach; rozmieszczenia poszczególnych rodzajów użytków gruntowych i powierzchniowych relacji między nimi; układów, powierzchni i kształtów działek; usytuowania zwartej strefy zabudowy oraz parcel budowlanych przy głównych ciągach komunikacyjnych, itd. Interpretacje te należy odnieść do warunków środowiska naturalnego i topografii Podgórza. W poł. XIX w. Podgórze miało wybitnie rolniczy charakter. Użytki rolne stanowiły 78,9% ogólnej powierzchni gminy. Przeważały zdecydowanie grunty orne 262 ha. Użytków zielonych (łąki i pastwiska) było 131 ha, a ogrodów 33 ha. Użytki rolne dominowały w niwach Bonarka, Zabłocie, Pod Krzemionkami i Wilki. Użytki techniczne (tereny budowlane i komunikacyjne) zajmowały 14,5% ogólnej powierzchni gminy i występowały głównie w niwach Miejscowej i Zabłocie. Taki przestrzenny rozkład form użytkowania ziemi potwierdza, że krajobraz zurbanizowany zaczął kształtować się w strefie nizinnej miasta, natomiast strefa rolnicza rozciągała się na południe i na południowy-zachód od górotworu Krzemionek. Do jakich zmian w użytkowaniu ziemi doszło w ciągu 2.poł. XIX w.? W zasobach archiwalnych Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa znajduje się protokół parcelowy dla XXII dzielnicy katastralnej Podgórza oraz mapy katastralne z 1909 r. w skali 1:1000. Zasób kartograficzny tworzy dwadzieścia sześć sekcji map. Większość z nich jest w dobrym stanie technicznym. Na podstawie danych z protokołu sporządzono zestawienie użytków i ich powierzchni dla gminy miasta Podgórza (tab.4).

58 58 Wojciech Przegon Sumując odpowiednio rodzaje użytków, utworzono grupy form użytkowania ziemi, co przedstawiono w tabeli 6. Tabela 4. Zestawienie użytków i ich powierzchni dla gminy miasta Podgórza w 1909 r. Oprac. W. Przegon na podstawie Protokołu parcelowego Kraków XXII Podgórze, z 1909 r. Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa. Table 4. Inventory of land usage and their areas for the municipal district of Podgórze in Compiled by W. Przegon on the basis of Protokół parcelowy Kraków XXII Podgórze, 1909 r. Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa. Lp. Rodzaj użytku Powierzchnia [ha] 1 budowlane 65, ogród 32, pastwisko 56, rola 214, łąka 71, droga 9, las 0, las ochronny 15, plac 0, plac targowy 0, plac niezabudowany 0, inne 34, rynek 1, gościniec 1, ulica 7, chodnik 0, nieurodzaj 0, nieużytki 2, rzeka Wisła 12, potok Wilga 0, kanał 0, kolej 1, planty 3,5166 Razem 532,5695 W katastrze z 1909 r. w stosunku do katastru z 1847 r. wyszczególniono pięć rodzajów nowych użytków. Były to: las ochronny, tereny kolei, planty, plac targowy i plac niezabudowany. Pojawienie się 15 ha powierzchni lasu ochronnego świadczy o prze-

59 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 59 ciwerozyjnej i proekologicznej działalności władz Podgórza. Z kolei 3,5 ha powierzchni plant wskazuje na to, że porządkując nadwiślańskie tereny urządzono spacerowy pas zieleni o znaczących walorach rekreacyjno-estetycznych. Największe zmiany zaszły w strukturze użytków rolnych. Powierzchnia gruntów ornych zmniejszyła się o 38 ha, a pastwisk o 27 ha. Wzrosła natomiast o 24 ha powierzchnia łąk. Czym należy tłumaczyć tę ilościową zamianę między pastwiskami i łąkami 150. Otóż, najsłabiej zagospodarowaną i najmniej produktywną formę użytków rolnych stanowią pastwiska, natomiast łąki zalicza się do wyższej formy trwałych użytków zielonych, lepiej zagospodarowanej, bardziej produktywnej i wyżej cenionej od pastwisk. Przyczyną wzrostu powierzchni łąk, głównie poprzez zabiegi transformacji 151 pastwisk na łąki, były potrzeby gospodarcze. W ciągu 2 poł. XIX w. wzrosła ilość gospodarstw rolnych na terenie Podgórza, czyli wzrosło również pogłowie zwierząt hodowlanych, a co za tym idzie zapotrzebowanie na wartościową paszę. Ale przede wszystkim było potrzebne siano dla koni austriackiej kawalerii 152. Jego sprzedaż stanowiła dodatkowe źródło dochodu rolników. Najwięcej terenów łąk przybyło w niwie Zabłocie, Wilki oraz na wierzchowinie Krzemionek (łąki miejskie). W fakcie ufortyfikowania Podgórza należy widzieć przyczynę wzrostu powierzchni tzw. terenów innych 153. Budowa obiektów militarnych i całego zaplecza gospodarczomagazynowo-socjalnego związanego z funkcjonowaniem twierdzy przyczyniła się do 150 Pastwisko to grunt, na którym corocznie pasie się zwierzęta domowe. Są to tereny podobne do łąk ze względu na trawiastą roślinność. Trawy na tych gruntach nie są koszone. Łąka to obszar ziemi, na którym z roku na rok rośnie trawa przeznaczona do koszenia. Rozróżnia się łąki mokre, suche, ubagnione, porosłe krzakami, mineralne lub torfowe. Pod naturalne łąki i pastwiska przeznacza się takie partie terenu, które ze względu na położenie i warunki przyrodnicze nadają się wyłącznie na użytki zielone, jak na przykład łąki nadrzeczne, zasilane wiosennymi zalewami. Na produkcję siana można także przeznaczyć niewielkie powierzchnie łąk położone wśród pól ornych, jeżeli nie nadają się one na wyoranie [Frelek M., Fedorowski J., Nowosielski E., Sygut B Urządzenia rolne, PPWK, Warszawa, s. 117, 391]. Dodajmy, że szczególnie w terenach górskich rozróżnienie użytkowania łąkowego i pastwiskowego bywa często rzeczą trudną, gdyż w praktyce rolnicy stosują zarówno koszenie pastwisk jak i wypasanie łąk. W związku z tym można używać łącznego pojęcia trwałych użytków zielonych. Ich stosunek do gruntów ornych jest podstawową liczbą charakteryzującą kierunek rolniczego użytkowania ziemi. 151 Zastosowaną ówcześnie zamianę niektórych pastwisk na łąki zaliczylibyśmy dzisiaj do tzw. transformacji podstawowej. Stosuje się ją wtedy, gdy aktualny sposób użytkowania w wyraźny sposób jest niezgodny z możliwościami gleby, ukształtowaniem terenu i warunkami klimatycznymi, a także gdy inny sposób użytkowania wynika z potrzeb gospodarczych. Transformacja ta polega na zastosowaniu na przyszłość innego sposobu użytkowania bez konieczności przeprowadzania zabiegów technicznych i pomocniczych [Hopfer A., Urban M Geodezyjne urządzenia terenów rolnych. PWN. Warszawa Wrocław, s. 392]. 152 W 1894 r. na obszarze Podgórza były zlokalizowane m.in.2 obiekty koszarowe kawalerii, kryta i otwarta ujeżdżalnia oraz stajnie chorych koni [Holewiński M Infrastruktura twierdzy Kraków w świetle wojskowej dokumentacji kartograficznej z końca XIX wieku, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury. PAN O/Kraków, t. XXIX, s , ryc. 5. W 1900 r. były cztery oddziały kawalerii i jedna bateria artylerii konnej [Studia do sprawy przyłączenia gmin sąsiednich do miasta Krakowa Magistrat stoł. król. m. Krakowa. Nakładem gminy miasta Krakowa, s. 94, 95]. 153 Do terenów innych zalicza się wszystkie tereny specjalne, które nie są zaliczane do użytków rolnych, użytków leśnych, gruntów pod wodami, użytków kopalnych, terenów komunikacyjnych, terenów osiedlowych i nieużytków [Frelek M i inni, op. cit., s. 115, 116].

60 60 Wojciech Przegon wypadania terenów z rolniczego użytkowania 154. W mniejszym stopniu swój udział we wzroście powierzchni terenów innych miały obszary zajęte przez rozwijający się przemysł 155. Tabela 5. Bilans form użytkowania ziemi stanu istniejącego i projektowanego przez inżyniera K. de Hoeferna na podstawie planu z 1779 r. Oprac. W. Przegon na podstawie: R. Dusza, Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych. Praca dyplomowa, 1998, Biblioteka UR w Krakowie. Table 5. K. de Hoefern, Balance of the existing and designer types of land usage on the basis of the plan from Compiled by W. Przegon on the basis of R. Dusza, Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych, Praca dyplomowa, 1998, Biblioteka UR w Krakowie Lp. Rodzaj użytków Stan istniejący powierzchnia Stan projektowany powierzchnia Różnica powierzchnia ha % ha % ha % Grunty orne 6,91 36,10 0,00 0,00-6,91-36,10 2 Użytki zielone 5,53 28,89 0,00 0,00-5,53-28,89 3 Place 3,57 18,65 1,24 6,48-2,33-12,17 4 Drogi 2,36 12,33 4,68 24,45 +2,32 +12,12 5 Tereny budowlane 0,77 4,03 13,22 69,07 +12,45 +65,04 Razem 19,14 100,00 19,14 100,00 0,00 0,00 W rozpatrywanym okresie czasu na terenie Podgórza nie zmieniła się powierzchnia zajęta przez takie rodzaje użytków, jak: rynek, gościniec, chodniki, potok Wilga i kanały. Reasumując, należy stwierdzić, że na początku XX w. gmina miasta Podgórza nadal miała rolniczy charakter, pomimo znacznego zmniejszenia się powierzchni użytków rolnych o 8,5% (52 ha) 156 i wzrostu powierzchni użytków technicznych o 2% (9 ha). W jaki sposób obliczono strukturę użytkowania ziemi aktualną w 2001 r. dla terytorium, które jest tożsame z obszarem byłego miasta Podgórza? W Wydziale Architektury, Geodezji i Budownictwa Urzędu Miasta Krakowa uzyskano numeryczne mapy ewidencyjne dla obrębów ewidencyjnych o numerach 12, 13, 30 i 47, które obejmują zachodnią część analizowanego obszaru. Natomiast dla pozostałej części dokonano dygitalizacji ok. 30 rastrów mapowych arkuszy map ewidencyjnych wypożyczonych z Krakowskiego Biura Geodezji i Terenów Rolnych. Digitalizację wykonano w progra- 154 Przegon W Fortyfikacje Podgórza jako jedna z form użytkowania ziemi i znaczący element krajobrazu kulturowego, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. XXXII, Wyd. PAN Oddział w Krakowie, s Przegon W Potencjał ekonomiczny i demograficzny miasta Podgórza, [w:] ZN AR w Krakowie, nr 366, ser. Geodezja, z. 19, s Powierzchnia 52 ha odpowiada trzynastu powierzchniom wielkiego rynku w Krakowie, którego obszar wynosi 4 ha.

61 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 61 mie MicroStation. Doprowadzono do poprawności topologicznej 157 rysunek mapy ewidencyjnej (usunięto błędy niespójności liniowych i tekstowych) i rozliczono za pomocą nakładki TOPO v. 3.0 użytki w działkach 158. Na podstawie tak przygotowanych materiałów obliczono powierzchnię klasoużytków. Następnie sumując odpowiednie rodzaje użytków 159 otrzymano grupy form użytkowania ziemi, które zapisano w ostatniej kolumnie tabeli 6. W ciągu 63 lat ( ) powierzchnia terenów budowlanych wzrosła o 2,3%, natomiast w ciągu następnych 92 lat ( ) o 32%. Na analizowanym terenie nie ma dziś odpowiednich obszarów pod budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne. Na przykład obszar byłego obozu koncentracyjnego KL Płaszów został dostatecznie sprofanowany przez blokowisko wieżowców. Należy wyrazić nadzieję, że żadna forma zabudowy nie będzie już postępować w głąb terenów poobozowych. Na Zabłociu należałoby uporządkować tereny przemysłowo-komunikacyjne, aby podjąć racjonalne decyzje o rodzaju, skali i funkcji wprowadzanego tam budownictwa. Z kolei w centrum Starego Podgórza jest parę lokalizacji pod zabudowę plombową. Pięciokrotny wzrost terenów komunikacyjnych w ciągu XX w. związany był przede wszystkim z rozbudową liniowych ciągów komunikacji kołowej i szynowej (kolej, tramwaj). Tranzyt krajowy i lokalny przez Podgórze stanowił czynnik wzrostu i modernizacji nawierzchni transportowej. Powierzchnia użytków rolnych zajmująca w 2001 r. 16,3% obszaru Starego Podgórza świadczy o bezpowrotnej utracie rolniczego charakteru tej części miasta. Enklawy łąk i pastwisk (38 ha) oraz gruntów ornych, sadów i ogrodów przydomowych (50 ha) zajmują łącznie 88 ha. Należy stwierdzić, że na badanym terenie w ciągu minionego wieku zaszły zmiany potwierdzające ogólną prawidłowość, która mówi, że użytki rolne na obszarze miasta i jego strefy podmiejskiej stanowią ruchomą i zmienną grupę form użytkowania ziemi zarówno co do położenia w przestrzeni, jak i co do wewnętrznej struktury. W Podgórzu do pewnego tylko czasu użytki rolne stanowiły grupę wyższych form użytkowania ziemi, która wzrastającej liczebnie ludności zapewniała potrzebną 157 Poprzez poprawność topologiczną rozumie się obszary nie pokrywające się wzajemnie, z których każdy posiada jednoznacznie określający go opis. 158 Głównym założeniem programu TOPO jest to, że na mapę składają się obszary spójne, tzw. tworzące razem jeden większy obszar. W programie tym możliwe są dwa sposoby rozliczania: 1. rozliczanie obszarów dwóch kategorii, np. klasoużytków w działkach; 2. rozliczanie obszarów trzech kategorii, np. klas bonitacyjnych w działkach i dodatkowo rozliczanie użytków w obszarach będących wynikiem rozliczania klasyfikacji w działkach. Głównym warunkiem, który musi zostać spełniony przed rozliczeniem jest dokładne przyleganie granicy obrębu tworzonej przez działki i takiej samej granicy tworzonej przez warstwę klas bonitacyjnych lub klasoużytków. Program przed rozliczeniem dokonuje kontroli tego warunku i w przypadku wystąpienia błędów pokazuje się okno dialogowe z wyszczególnionymi błędami. 159 W rejestrach gruntów wyróżnia się następujące użytki: grunty orne, sady, łąki trwałe, pastwiska trwałe, lasy i grunty leśne, grunty zadrzewione i zakrzewione, tereny mieszkaniowe, tereny przemysłowe, inne tereny zabudowane, zurbanizowane tereny za niezabudowane, tereny rekreacyjnowypoczynkowe, użytki kopalne, drogi kolejowe, inne komunikacyjne, użytki ekologiczne, tereny różne, nieużytki, wody morskie wewnętrzne, wody śródlądowe płynące, wody śródlądowe stojące, rowy. Dla celów przeprowadzonej analizy, tak sumowano użytki, aby powstałe grupy form użytków były porównywalne z grupami utworzonymi z danych katastralnych w latach 1847 i 1909.

62 62 Wojciech Przegon Tabela 6. Bilans użytkowania ziemi w nizinnej, centralnej części Podgórza, sporządzony na podstawie planów i map wielkoskalowych z lat Oprac. W. Przegon na podstawie: R. Dusza, Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych. Praca dyplomowa, 1998, Biblioteka UR w Krakowie. Table 6. Balance of the land usage in the lowland, central part of Podgórze made on the basis of the plans and large scale maps from Compiled by W. Przegon on the basis of R. Dusza Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych. Praca dyplomowa,1998, Biblioteka UR w Krakowie.

63 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 63 ilość wyżywienia. Począwszy od lat 50. XX w. użytki rolne były wypierane przez szczególnie agresywny kompleks użytków technicznych, jak: budownictwo mieszkaniowe, usługowe, przemysłowe i komunikacyjne. Las to forma użytku, która jest najbliższa pierwotnemu środowisku geograficznemu. Zarazem najwcześniej i w największym stopniu ustępuje kompleksowi form zagospodarowania przestrzeni tworzonych przez rozwijające się struktury osadnicze. Pierwotnie las pokrywał całą nieomal powierzchnię badanego terenu. W miarę osiedlania się ludności na Podgórskich Krzemionkach był sukcesywnie karczowany, najpierw na glebach łatwych do uprawy i łatwo dostępnych, potem na glebach żyznych. Pierwsze pełne ujęcie kartograficzne i statystyczne powierzchni leśnych pochodzi z okresu sporządzenia katastru w 1847 r. Zarejestrowana powierzchnia 2,4 ha lasu świadczy, że był to już okres prawie całkowitego wylesienia obszaru Podgórza. Powierzchnia lasów 19,6 ha w 1909 r. oraz 25 ha w 2001 r. jest wynikiem planowo prowadzonych zalesień. Obecnie największy kompleks leśny o powierzchni ok. 20 ha występuje na obszarze byłej gminy Bonarka. Obszar zajęty przez wody wynosi 4,5 ha. W stosunku do okresów poprzednich powierzchnia ta jest trzykrotnie mniejsza. Zmiana spowodowana jest regulacją rzeki Wisły i Wilgi, zniknięciem z krajobrazu Podgórza rzeczki Bodnarki oraz otwartych rowów i kanałów ściekowych. Rozważając grupę terenów innych należy podkreślić, że tworzą ją przede wszystkim tereny przemysłowe. Dziś w rejestrze gruntów tereny przemysłowe zaliczane są do gruntów zabudowanych i zurbanizowanych ale dla porównania ze stanem w poprzednich okresach zaliczono je do terenów innych. O ile w latach na owych terenach dominowała powierzchnia zajęta pod fortyfikacje, a dopiero potem obszary zajęte przez powstające fabryki Zabłocia, tak teraz dominują tereny przemysłowe. Obszary fortyfikacyjne fortu Krzemionki i fortu Krakus zostały zdewastowane. Powstałe później obiekty ośrodka Telewizji Kraków zostały zaliczone do terenów zabudowanych, natomiast pokrytą roślinnością trawiastą powierzchnię po forcie Krakus zakwalifikowano do terenów innych. Nieużytki zajmują obecnie ok. 8 ha, tj. 1,6% analizowanej powierzchni. Wzrost ten należy rozumieć w ten sposób, że pomimo wyeliminowania powierzchni tzw. nieużytków naturalnych (bagiennych, nadrzecznych), wzrosła powierzchnia tzw. nieużytków wtórnych, związanych z przedsięwzięciami technicznymi. Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej powierzchnia nieużytków wtórnych była jeszcze większa niż obecnie, ale z biegiem lat obszary te były rekultywowane i porządkowane. Urządzono na nich zieleńce, ogródki działkowe, bazy transportu, wykorzystywano pod zabudowę przemysłową i mieszkaniową. Większość nieużytków wtórnych przylega do form użytków technicznych, stanowiąc cenną rezerwę terenową. Techniczne zagospodarowanie nieużytków, mimo wysokich kosztów przypadających na jednostkę powierzchni będzie racjonalne i korzystne dla Podgórza i całego Krakowa. Najwięcej obszarów zaliczonych do nieużytków występuje na obszarze Zabłocia, ale wraz z uporządkowaniem systemu komunikacyjnego i terenów przemysłowych będzie je można zaliczyć do użytków technicznych.

64 64 Wojciech Przegon Podsumowując wyniki badań, należy stwierdzić, że: 1. Stan zachowania archiwalnych materiałów katastralnych dotyczących gminy miasta Podgórza z lat jest dość dobry. Stanowić one mogą cenne źródło informacji dla specjalistów z różnych dziedzin nauki, jak: geodetów, geografów, urbanistów i architektów, historyków gospodarczych itp. 2. Analiza planów katastralnych, protokołów parcel gruntowych i budynkowych oraz współczesnych map ewidencyjnych pozwoliła na określenie wielkości zmian powierzchni poszczególnych rodzajów i grup użytków w latach W latach użytki rolne stanowiły dominującą grupę form użytkowania ziemi. Dopiero w 2 poł. XX w. zaczęła przeważać grupa form użytków technicznych w ogólnej powierzchni Podgórza. 4. Rozkład ilościowy i powierzchniowy rodzajów czy też grup form użytkowania ziemi pozwala wyodrębnić dwie strefy krajobrazu kulturowego. Krajobraz kulturowy strefy zabudowanej rozciągał się w części nizinnej Podgórza, między Wisłą a górotworem Krzemionek. Przeważały tu formy wertykalne układów urbanistycznoarchitektonicznych nad powierzchniami zajętymi pod intensywne uprawy rolne. Natomiast krajobraz strefy rolniczej rozciągał się na południe od górotworu Krzemionek. Przeważały tu uprawy rolnicze. Obecnie w tej części Starego Podgórza zrezygnowano prawie całkowicie z prowadzenia produkcji rolnej, za wyjątkiem ogródków działkowych Przemiany użytkowania ziemi w części nizinnej Podgórza na podstawie map i planów wielkoskalowych 160. Bilans użytków Dokładne studia z zakresu użytkowania ziemi terenów miejskich zaczynają się po drugiej wojnie światowej w związku ze sporządzaniem ogólnych planów zagospodarowania miast ( ). Jednym z pierwszych opracowań jest mapa użytkowania ziemi terenu Krakowa i okolicy w skali 1:25000 wykonana w 1949 r. przez Karola Bromka. W następnym roku pod kierunkiem tego samego autora opracowano mapę użytkowania ziemi obszaru miasta Krakowa w skali 1:5000. Opracowane i opublikowane wyniki pracy podkreśliły i potwierdziły wyższość mapy w skali 1:5000 nad mapą w skali 1: Badania tej problematyki ale na podkładach kartograficznych w skali większej (1:1000) kontynuował Rajmund Mydel. On też dokonał charakterystyki i oceny przydatności źródeł kartograficznych do badań przeobrażenia struktury użytkowania prze- 160 Nazwa plan odpowiada tradycyjnej nazwie zabytku kartograficznego, natomiast obowiązującym dzisiaj terminem jest mapa [Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI-XIX wieku, pr. zbior. pod red. Michała Odlanickiego-Poczobutta. PWN Warszawa Kraków, s. 11, przyp. 1]. 161 Mydel R Użytkowanie ziemi w XIV dzielnicy katastralnej m. Krakowa Czarna Wieś, [w:] Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. IV, s. 137.

65 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 65 strzeni miejskiej Krakowa 162. Natomiast obaj wspomniani wyżej badacze z Zakładu Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego podali uwagi metodyczne do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej 163. Czym kierowano się przy wyborze materiałów kartograficznych, i określaniu zakresu terytorialnego badań? Wybrano tylko te archiwalne plany wielkoskalowe Krakowa, na których jednoznacznie można było odczytać rodzaj użytku. Były to: Plan Karola de Hoeferna z 1779 r. (skala oryginału 1:7500). Jest to cenny dokument kartograficzny, przedstawiający koncepcję rozwoju urbanistycznego Podgórza. W miejscu projektowanych zmian w zabudowie Podgórza umieszczono papierową zakładkę o powierzchni 19,14 ha w skali mapy. Na wierzchu zakładki przedstawiono ówczesne formy użytkowania terenu, natomiast po odchyleniu klapki ukazywał się projekt (ryc. 38 wkładka kolorowych rycin i ryc. 7). Plan Chastelera z 1798 r. (skala oryginału 1:3600). Jest to plan, który powstał po pierwszej regulacji przestrzennej miasta Podgórza (ryc. 8). Plan Krakowa i Podgórza Aleksandra Kocziczki z 1847 r. (skala oryginału 1:10800). Rycina 9 przedstawia plan, na który Bernard Caboga w 1860 r. naniósł projekt nowego rdzenia (noyau) twierdzy Krakowa i Podgórza oraz wrysował przebieg linii kolejowej, której w 1847 r. jeszcze nie było. Plan Krakowa Teofila Żebrawskiego 164 z 1866 r. (skala oryginału 1:9600). Na planie widać wrysowaną siatkę kwadratów ponumerowanych od 1 do 70 (ryc.10). Teren Podgórza obejmują kwadraty oraz Na planie bardzo czytelnie przedstawiono formy użytkowania terenu. Mapa topograficzna Krakowa w skali 1:5000 z 1978 r Mapa pozwala wyróżnić takie użytki, jak: tereny komunikacyjne (ciągi liniowe i placowe), obszary zabudowane, obszary zieleni oraz wody i nieużytki. 162 Mydel R Charakterystyka i ocena przydatności źródeł kartograficznych do badań przeobrażenia struktury użytkowania przestrzeni miejskiej Krakowa, [w:] Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. VI, s Bromek K., Mytel R Uwagi metodyczne do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej, [w:] Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. V, s Teofil Żebrawski, geodeta, erudyta o wszechstronnych zainteresowaniach, członek Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Plan z 1866 r. uzupełniono i zaktualizowano w stosunku do poprzedniego planu tegoż geodety z 1836 r. o: Dąbie, Olszę, Prądnik Czerwony, Czarną Wieś, Zwierzyniec, a także o obszary położone po prawej stronie Wisły: Dębniki, Zakrzówek, Ludwinów i Podgórze. Plan Żebrawskiego z 1866 r. zamieścił po raz pierwszy w swoim opracowaniu Ambroży Grabowski pt. Kraków i jego okolice opisał historycznie Ambroży Grabowski Kraków Mapę opracowano w Okręgowym Przedsiębiorstwie Geodezyjno-Kartograficznym w Krakowie w 1978 r. według znaków umownych zawartych w Instrukcji C-III zatwierdzonej przez Prezesa Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii 18 VIII 1962 r. Obszar Starego Podgórza obejmuje sekcja Kraków-Wawel oraz sekcja Kraków-Grzegórzki. Mapa w posiadaniu autora

66 66 Wojciech Przegon Ryc. 7. Fig. 7. Fragment planu inż. Karola de Hoeferna z 1779 r. przedstawiający ówczesne Podgórze (Referat Ochrony Zabytków UMK). Fragment of the K. de Hoefern s plan from 1779 showing contemporary Podgórze (Referat Ochrony Zabytków UMK).

67 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 67 Ryc. 8. Fig. 8. Fragment planu Chastelera (III wariant) z 1798 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, sygn. II 13). Fragment of Chasteler s plan ( the third alternative) Scale of the original 1: (AP Kraków, sygn. II 13).

68 68 Wojciech Przegon Ryc. 9. Projekt budowy nowego rdzenia (noyau) Krakowa i Podgórza opracowany przez B. A. Cabogę ok r. na planie A. Kocziczki z 1847 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. II/17a). Fig. 9. Design for a new core (noyau) of Cracow and Podgórze compiled by B.A. Caboga in ca 1860 on A. Kocziczka s plan from Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart. II/17a).

69 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 69 Ryc. 10. Plan Krakowa T. Żebrawskiego z 1866 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, sygn. II-19). Fig. 10. T. Żebrawski plan of Cracow from Scale of the original 1: (AP Kraków, sygn. II-19).

70 70 Wojciech Przegon Miejscowy Plan Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Krakowa z 1988 r. 166 opracowany na podkładzie mapy sytuacyjno-wysokościowej w skali 1: Na planie, użytkowanie terenu przedstawiono w dziewięciu głównych grupach użytków przeznaczonych pod przemysł i budownictwo, rolnictwo, mieszkalnictwo, administrację i usługi, zieleń, komunikację i transport, infrastrukturę techniczną, inne rodzaje użytkowania i obsługę techniczną miasta. Główne grupy użytkowania terenu podzielono na szereg szczegółowych rodzajów użytków. Na mapie oznaczono je symbolami literowymi, które opisano w legendzie planu. Miejscowy Plan Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Krakowa z 1994 r. opracowany na podkładzie mapy sytuacyjno-wysokościowej w skali 1: Na mapie występują cyfrowe i literowe oznaczenia odnoszące się do obszarów użytkowania i elementów komunikacji. Zakres terytorialny badań określono na planie Teofila Żebrawskiego z 1866 r. (ryc.10). Od północy obszar ograniczało koryto Wisły, od wschodu przebieg linii kolejowej, od południa wyniesienie Krzemionek i od zachodu granica administracyjna pomiędzy miastem Podgórzem i Ludwinowem. Tak określony obszar wyznaczono również na planach archiwalnych z 1798 i 1847 r. Wyniósł on ok. 56 ha. Natomiast na planie z 1779 r. i mapach współczesnych z 1978, 1988 i 1994 r. obszar objęty pomiarami był większy o ok. 20 ha. Przyczyną pomiaru większej powierzchni na miejscowych planach ogólnego zagospodarowania było to, że granice należało przyjąć po ściśle wyznaczonych blokach obszarów zabudowanych. Przyjęcie takiego samego obszaru badań na planie Karola de Hoeferna z 1779 r. umożliwiło porównanie użytkowania ziemi w przedziale 215 lat. Materiały kartograficzne z lat 1779, 1798, 1847, 1866 i 1988 doprowadzono do skali 1: Pomiarów na planie Karola de Hoeferna dokonano metodą graficzną przy użyciu podziałki transwersalnej, a także przy pomocy kalki milimetrowej (tab. 5). Przy pomiarach na innych mapach wykorzystano metodę kwadratów pomiarowych. Badany teren podzielono na kwadraty obliczeniowe o powierzchni 1 ha. Po rozeznaniu Plan opracowano w Biurze Rozwoju Krakowa w latach przez zespół pod kierunkiem Zygmunta Ziobrowskiego, a zatwierdzono uchwałą Rady Narodowej Miasta Krakowa nr XXXVII/229/88 z dn. 25 kwietnia 1988 roku. Stare Podgórze znajduje się na sekcji Kraków-Wawel. Plan w posiadaniu autora. Plan opracowano w Biurze Rozwoju Krakowa przez zespół pod kierunkiem Zygmunta Ziobrowskiego i zatwierdzono uchwałą Rady Miasta Krakowa nr VII/58/94 z dn. 16 listopada 1994 roku. Uchwała z 1994 roku zmieniała poprzednią uchwałę z 1988 roku w sprawie Miejscowego Planu Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Krakowa. W rozdziale pierwszym, w przepisach ogólnych zapisano, że załącznikiem numer jeden jest rysunek planu w skali 1:5000, że zasady zagospodarowania terenów wg rodzajów przeznaczenia podaje się w rozdziale drugim a zasady zagospodarowania terenów wg stref polityki przestrzennej określono w rozdziale trzecim uchwały. Obszar Starego Podgórza przedstawiono na arkuszu 16 i 23 rysunku planu. Plan w posiadaniu autora. Wszystkie mapy w skali 1:5000 na których dokonano pomiarów znajdują się w aneksie pracy dyplomowej Rafała Duszy pt. Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych wykonanej w 1998 r. w Katedrze Geodezyjnego Urządzania Terenów Wiejskich Akademii Rolniczej w Krakowie pod kierunkiem dr inż. Wojciecha Przegona. Mpis. w bibliotece AR w Krakowie.

71 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 71 i zakwalifikowaniu terenu do poszczególnych użytków przeprowadzono pomiary w obrębie każdego kwadratu za pomocą planimetru i przy zachowaniu dokładności pomiaru powierzchni metodą mechaniczną. Powierzchnie obiektów wyrównano do powierzchni kwadratu. Po wykonaniu prac pomiarowych i obliczeniowych sporządzono bilans użytkowania ziemi (tab.6). Za główne rodzaje użytków przyjęto: 1. Grunty orne, czyli obszary ziemi o intensywnym użytkowaniu rolniczym. 2. Użytki zielone utworzyły: rolnicze użytki zielone, do których zaliczono: łąki, pastwiska, sady i ogrody warzywne oraz nierolnicze użytki zielone, do których zaliczono: parki, skwery, zieleńce i cmentarze. 3. Użytki techniczne to tereny zabudowane budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi wraz z podwórzami, tereny składowe, tereny komunikacyjne, jak drogi, chodniki i parkingi oraz tereny sportowe. 4. Wody: rzeki, stawy, kanały. 5. Nieużytki to tereny, które ze względu na niekorzystne warunki przyrodnicze lub ze względu na dewastację dokonaną przez człowieka nie dają się zaliczyć do żadnej z powyższych grup. Rajmund Mydel w swoich opracowaniach grunty orne zaliczał do rolniczych użytków zielonych 169. W niniejszej analizie grunty orne wyodrębniono jako istotną samodzielną formę użytku. Można powiedzieć, że grunty orne stanowią przeciwwagę dla użytków technicznych, które są miarą intensywności użytkowania ziemi i wpływają na proces urbanizacji krajobrazu. W Tabela 5 przedstawiono bilans form użytkowania ziemi stanu istniejącego i projektowanego przez Karola de Hoeferna w 1779 r. Pomiarów dokonano na archiwalnym planie w obrębie wyżej wspomnianej papierowej zakładki, która obejmowała 19,14 ha powierzchni centrum ówczesnej osady Podgórze. Projektant wykluczał istnienie gruntów ornych i użytków zielonych. Tereny budowlane miały zajmować 13,22 ha. W stosunku do istniejącej zabudowy zajmującej 0,77 ha wzrastały aż o 65%. Punktem centralnym projektowanego miasteczka miał być rynek o wymiarach 117 x 106 m. Jego powierzchnia 1,24 ha, była mniejsza od sumarycznej powierzchni wszystkich przestrzeni (3,57 ha), które tworzyły się między dotychczasową luźną zabudową. Innych placów projekt nie przewidywał. Na czytelny układ komunikacyjny między blokami zabudowy składały się ciągi komunikacji pieszej i kołowej o łącznej powierzchni 4,68 ha, czyli ich powierzchnia wzrastała dwukrotnie. Projekt de Hoeferna zupełnie zmieniał krajobraz centrum Podgórza. Krajobraz kulturowy rolniczy zastępował krajobrazem kulturowym zurbanizowanym. Analizy przemian użytkowania ziemi w części nizinnej Podgórza na podstawie map i planów wielkoskalowych dokonano w sposób statyczny. Nie brano pod uwagę czynnika demograficznego jakim byłaby gęstość zaludnienia wyliczona dokładnie w latach powstawania kolejnych materiałów kartograficznych. Jednak na podstawie posiadanych danych źródłowych wyliczono gęstość zaludnienia dla lat zbliżonych. W 1779 r. 169 Mydel R. 1971, op., s Rozwój struktury przestrzennej miasta Krakowa. PAN O/Kraków. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk, s. 4.

72 72 Wojciech Przegon wynosiła ona 10 osób/ha; w 1795 r. 18 osób/ha; w 1855 r. 71 osób/ha; 1869 r. 76 osób/ha; w 1914 r. 380 osób/ha. Interesujący jest plan gęstości zaludnienia Krakowa i jego okolic, który powstał w 1949 r. jako jedno z opracowań studialnych związanych z projektem budowy Nowej Huty (ryc.11). Dla analizowanej części Podgórza w 1949 r. gęstość zaludnienia wynosiła ponad 400 osób/ha, a strefy zamieszkiwania większych skupisk ludzkich występowały wzdłuż historycznie ukształtowanego układu komunikacyjnego. Za miarę intensywności użytkowania ziemi przyjęto zespół form tworzących grupę użytków technicznych. Interpretacja danych zawartych w tabeli 6 upoważnia do stwierdzenia, że w ciągu 215 lat użytki techniczne skutecznie wyparły z tej części Podgórza grunty orne. Użytki zielone przez cały czas utrzymywały drugą pozycję pod względem zajętej powierzchni chociaż należy podkreślić, że obecne formy zieleni parkowej, cmentarnej, skwerów i zieleńców oraz ogródków przydomowych są ekwiwalentem terenów zieleni dawnych łąk, pastwisk, sadów i ogrodów. Powierzchnia wód nie uległa większym zmianom i wynosi obecnie ok. 6 ha. Natomiast powierzchnia nieużytków zmniejszyła się z ok. 13 ha do ok. 1,3 ha w 1994 r. Przez cały czas zachodził więc proces dyfuzji polegający na wypieraniu jednych form użytkowania ziemi przez drugie, bardziej intensywne. Natomiast zamianę elementów środowiska naturalnego na korzyść kompleksu form kulturowych możemy nazwać procesem sukcesji. Oba te zjawiska związane były ze wzrostem liczby ludności Podgórza, rozwojem społeczno-ekonomicznym i technicznym oraz warunkami środowiskowymi i prawno-administracyjnymi. Podsumowując rozważania niniejszego podrozdziału należy stwierdzić: 1. Archiwalne plany i współczesne mapy wielkoskalowe pozwalają na przeprowadzenie analizy porównawczej struktury użytkowania ziemi w przedziałach czasowych wyznaczonych przez daty powstania materiałów kartograficznych 2. Na przestrzenny rozwój miast oraz przekształcenie jego wewnętrznej struktury wywiera wpływ proces dyfuzji sukcesji, którego rozmiary i tempo uzależnione jest od różnych czynników modulujących. 3. Za miarę przekształceń wewnętrznej struktury miasta możemy przyjąć gęstość zaludnienia oraz zmiany w układzie form użytkowania ziemi. Gęstość zaludnienia wykazuje silne związki z intensywnością użytkowania ziemi.

73 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 73 Ryc. 11. Fragment studium gęstości zaludnienia Krakowa i okolic z 1949 r. (AP Kraków, sygn. TJN). Fig. 11. A fragment of the study on population density in Cracow and its surroundings in 1949 (AP Kraków, sygn. TJN).

74 74 Wojciech Przegon 3.3. Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza Kontynuując rozważania na temat użytkowania ziemi w granicach byłego miasta Podgórza według przyjętej zasady od ogółu do szczegółu analizie poddano teren zawarty między ulicami: Przy Moście, Józefińską, Czarnieckiego, Rękawka, Zamoyskiego i Legionów, czyli przestrzeń miejską samego historycznego centrum. Stan użytkowania ziemi z poł. XIX w. opisano na podstawie mapy katastralnej z 1847 r., którą ze skali 1:2880 przeskalowano do 1:2500 i opracowano komputerowo (ryc. 39 wkładka kolorowych rycin). Stan z 2000 r. przedstawiono na podkładzie mapowym, który uzyskano za pomocą obróbki komputerowej pięciu fragmentów sekcji mapy zasadniczej 170 w skali 1:1000 również doprowadzonymi do skali 1:2500. Uzyskano przez to możliwość porównania wizualnego obu map (ryc. 40 wkładka kolorowych rycin). Treść mapy z 2000 r. była aktualizowana na drodze reambulacji i kartowania terenowego. Korzystano z programów komputerowych Irasb oraz MicroStation. Tak więc w wyniku badań terenowych i prac kameralnych powstały mapy nawiązujące do koncepcji map użytkowania przestrzeni miejskiej wypracowanych w Zakładzie Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego 171. Sporządzono tabele, w których podano statystykę i bilans form użytkowania przestrzeni ówczesnego i współczesnego centrum Podgórza. Zanalizujemy krótko wyniki badań. Rycina 39 przedstawia użytkowanie przestrzeni centrum miasta Podgórza według stanu z 1847 r. W opisie ulic, ich współczesne nazwy podano w nawiasie. Poszczególne formy użytkowania ziemi rozróżniono kolorami natomiast obliczone wielkości powierzchni zestawiono w tabeli 7. Na badanym terenie o powierzchni 15 ha było 110 budynków mieszkalnych, w tym 78 numerowanych i 32 drewniane. Łącznie zajmowały one 14,1% powierzchni. Zabudowa mieszkaniowa koncentrowała się wzdłuż traktów prowadzących do przeprawy mostowej przez Wisłę, tworząc wyraźne kwartały. Przewaga budownictwa murowanego nad drewnianym znajduje uzasadnienie w wytycznych budowlanych zawartych w patencie miasta wydanym przez cesarza Józefa II w 1784 r. Bloki zabudowy tworzyły wewnętrzne podwórza i dziedzińce, które zajmowały prawie tyleż samo powierzchni co tereny budowlane, bo 12,5%. Wysoki procent powierzchni zajętej pod ciągi komunikacji liniowej i placowej, jak drogi 26,2% i rynek 8,2% świadczą o tym, że w okresie pierwszej regulacji przestrzennej miasta z końca XVIII w. stworzono znakomite warunki do rozwoju stref zabudowy wzdłuż racjonalnie wytyczonych szlaków komunikacyjnych. 170 Były to sekcje mapy zasadniczej: 1172 B 2; 1172 B 4; 1173 A 1; 1122 D 4; 1123 C 3 uzyskane w Wydziale Geodezji Urzędu miasta Krakowa. 171 Atlas miasta Krakowa Pr. zbior. pod red. Kazimierza Trafasa. PPWK im. Eugeniusza Romera, Warszawa Wrocław, patrz część opisowa oraz plansze nr 20, 21 i 22.

75 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 75 Sady i ogrody były zlokalizowane w sąsiedztwie parcel budowlanych i zajmowały 12,5% powierzchni. Prawie tyle samo powierzchni należało do gruntów ornych (12,2%), które wraz z łąkami i pastwiskami (7,6%) występowały w większych kompleksach pomiędzy ulicą Lwowską i Rękawka. Tabela 7. Zmiany form użytkowania ziemi w centrum Starego Podgórza w latach Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Table 7. Land use change in the Centre of Old Podgórze in Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Lp Rodzaj Powierzchnia Powierzchnia Powierzchnia formy użytku [m 2 ] % [m 2 ] % [m 2 ] % 1 Budynki , , ,2 2 Zabudowania gospodarcze , ,4 3 Garaże 474 0, ,3 4 Tereny budowy , ,5 5 Podwórza, dziedzińce , , ,6 6 Drogi , , ,8 7 Chodniki , ,6 8 Parkingi , ,7 9 Rynek , , ,5 10 Zieleń , ,9 11 Łąki, pastwiska , ,6 12 Grunty orne , ,6 13 Sady, ogrody , , ,4 14 Bagna, tereny podmokłe , ,4 15 Las , ,1 16 Nieużytki , ,2 Ogółem , ,0 0 0 Tereny bagienne, podmokłe i nieużytki zajmowały łącznie 5,6% analizowanej powierzchni. Władze miasta, te formy użytków, jak również 1,1% powierzchni zajętej przez roślinność typu leśnego, zlikwidowały pod koniec XIX w. Łącząc poszczególne formy użytkowania ziemi utworzono grupy użytków. Tereny zabudowane oraz ciągi komunikacji wewnętrznej i ogólnej utworzyły grupę użytków technicznych. Łąki i pastwiska, grunty orne oraz sady i ogrody utworzyły grupę użytków rolnych. Do trzeciej grupy użytków zaliczono bagna i tereny podmokłe, nieużytki i obszar leśny. Tak określone grupy zajmują odpowiednio: 61,0%, 32,3% i 6,7% analizowanej powierzchni. W ciągu 63 lat od nadania praw miejskich powierzchnia użytków

76 76 Wojciech Przegon technicznych w centrum Podgórza dwukrotnie przewyższyła powierzchnię użytków rolnych. Na rycinie 40 przedstawiono stan użytkowania przestrzeni centrum Starego Podgórza w 2000 r. Bilans form użytków zestawiono w tabeli 7. W ostatniej kolumnie tabeli określono różnicę pomiędzy wielkością powierzchni danego użytku w 1847 i w 2000 r. Obecnie przeważającą formą użytkowania jest zabudowa, która stanowi 34,3% analizowanego obszaru. Związane z nią podwórza i dziedzińce zajmują 17,1% ogólnej powierzchni. Pojawiły się całkiem nowe formy użytków. Są to powierzchnie zajęte pod garaże 0,3%; chodniki 11,6%; parkingi 1,7%, a także tereny budowy 5,5%. W centrum Starego Podgórza nie ma już rezerwy terenów budowlanych. Obecnie należałoby rewaloryzować całe kwartały starej zabudowy. Poszczególne obiekty o małej wartości architektonicznej, grożące katastrofą budowlaną powinny być wyburzone. Powstałe luki w tkance zabudowy należałoby wypełnić nowymi kamienicami o właściwie zaprojektowanej bryle, wystroju architektonicznym i funkcji. Nowe budowle powinny harmonizować z wnętrzem urbanistycznym, w którym powstają i które będą współtworzyć. W centrum Starego Podgórza nie ma już gruntów ornych, łąk i pastwisk, a w stanie szczątkowym występują ogrody i sady przydomowe (0,1%) oraz skwery, zieleńce i trawniki, które zajmują 7,9% ogólnej powierzchni centrum. Dominują zaś użytki techniczne (92%). Dokonując podziału funkcyjnego budynków wyliczono, że budynki mieszkalne zajmują m 2, tj. 68,6% analizowanej powierzchni centrum; budynki mieszane (mieszkania + usługi) 4256 m 2, tj. 8,3%, a budynki niemieszkalne (usługi + handel) m 2, tj. 23,1% ogólnej powierzchni. Szczegółowa inwentaryzacja terenowa przeprowadzona w 2000 r. pozwoliła wykonać mapę użytkowania przestrzeni centrum Starego Podgórza według funkcji pierwszej kondygnacji budynków. Na rycinie 41 wkładka kolorowych rycin, kolorami zaznaczono różne rodzaje usług i handlu występujące na parterze budynków a także różne formy użytkowania terenu poza kamienicami. Wyniki pomiarów powierzchni dokonanych na mapie przedstawiono w tabeli nr 8. Analizując historię powstania miasta Podgórza stwierdzono, że główną siłę rozwojową miasta stanowiły handel i usługi, do których później dołączył przemysł. Dziś jest podobnie. Prawie połowę terenu zainwestowania centrum Starego Podgórza zajmują usługi 49%. Punkty usługowo-handlowe różnych branż służą nie tylko mieszkańcom Podgórza, ale krakowianom z innych dzielnic miasta. W strukturze rodzajów usług 172 największa powierzchnia zajęta jest przez sieć handlu detalicznego 51,3% powierzchni usługowej. Łączna ilość sklepów i hurtowni, z przewagą ogólnospożywczych, wynosi 98. Rzemiosło usługowe, placówki służby zdrowia i opieki społecznej zajmują łącznie 23%. Ratusz Podgórski, Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, zaliczone do usług administracji publicznej i gospodarczej, zajmują 6,3%, a lokale organizacji społecznych i politycznych 4,2% powierzchni usług. 172 Patrz: pierwsza część tabeli 8. Powierzchnia użytków (31,9%) powierzchnia mieszkań (14,0%) = powierzchnia usług (17,9%). Powierzchnię usług w analizie ich struktury przyjęto za 100%.

77 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 77 Tabela 8. Wykaz form użytkowania przestrzeni centrum Starego Podgórza według funkcji pierwszej kondygnacji. Stan w 2000 r. Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni wiejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Table 8. Inventory of spatial usage in the centre of Old Podgórze on the basis of the function of the first floors of the buildings in Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni wiejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Lp. Funkcje pierwszej kondygnacji budynków Powierzchnia [m 2 ] % Użytki w budynkach 1 Mieszkania ,0 2 Handel detaliczny ,2 3 Rzemiosło usługowe, ochrona zdrowia, opieka społeczna ,2 4 Rzemiosło przemysłowe 723 0,5 5 Gastronomia 985 0,7 6 Biura projektowe 128 0,1 7 Biura turystyczne 65 0,0 8 Instytucje kulturotwórcze 498 0,3 9 Kaplica 26 0,0 10 Szkolnictwo i nauka 677 0,5 11 Administracja gospodarcza i publiczna ,1 12 Lokale organizacji społecznych i politycznych ,7 13 Banki 950 0,6 Razem ,9 Użytki poza budynkami 14 Podwórza, dziedzińce ,1 15 Magazyny, składy, śmietniki ,4 16 Garaże 511 0,3 17 Parkingi ,7 18 Budynki w remoncie, czasowo nie użytkowane ,8 19 Tereny Budowy ,1 20 Drogi ,4 21 Chodniki ,6 22 Zieleń ,9 23 Sady, ogrody 183 0,1 24 Rynek ,7 Razem ,1 Ogółem użytki wg funkcji pierwszej kondygnacji ,0 W strukturze Starego Podgórza funkcjonują cztery banki, sześć lokali gastronomicznych (pub, bary, restauracja), jedno biuro projektowe przy ulicy Brodzińskiego, jedno biuro turystyczne przy ulicy Staromostowej, kaplica św. Moniki na rogu ulicy

78 78 Wojciech Przegon Czarnieckiego i Rękawka. Do instytucji kulturotwórczych należy zaliczyć Galerię Rękawka i Katolicki Klub Młodzieży. Reasumując rozważania niniejszego podrozdziału należy podkreślić, że: 1. Z centrum Starego Podgórza stopniowo eliminowano użytki rolne. Początkowo były one bardzo potrzebne, gdyż można było produkować żywność w bezpośrednim sąsiedztwie strefy zabudowanej. Powiększano nawet powierzchnię łąk i pastwisk, likwidując cieki i podmokłe nieużytki, ale transformacja ta nie była trwała, gdyż pastwiska stanowiły najsłabiej zagospodarowaną i najmniej produktywną formę użytków rolnych. Użytki techniczne definitywnie wyparły z nizinnej części miasta Podgórza i jego historycznego centrum użytki rolne. Użytki techniczne wyróżniają się wysokim stopniem stabilności i trwałości. Ich ekspansywność wynika z inwestycyjnej działalności człowieka. 2. Badania, które pozwoliły zaprezentować trzy opracowania mapowe oprócz waloru poznawczego mają znaczenie utylitarne dla potrzeb praktyki urbanistycznej i rozwoju gospodarczego współczesnego centrum Starego Podgórza. Obecnie zabudowa mieszkaniowa stanowi jeden z podstawowych czynników zagospodarowania przestrzennego i wykazuje silny poziom koncentracji i przemieszania z funkcjami handlowo-usługowymi Krajobraz kulturowy strefy rolniczej Warunki fizjograficzne danego obszaru ustalają zasadniczo jego krajobraz. Niezależnie od wrażenia jakie wywierają na człowieku, tworzą one w sposób decydujący naturalne kontrasty, które najczęściej są wykładnikiem wartości krajobrazu. Czynnikiem pierwszym jest tu zawsze ukształtowanie terenu. Ukształtowanie bogate prawie z reguły formuje krajobraz interesujący, zwłaszcza jeżeli dzieje się to wszystko na stosunkowo niewielkiej przestrzeni. Tak jest w przypadku obszaru Podgórza, gdzie na powierzchni 540 ha występują elementy środowiskowe i antropogeniczne o różnych skalach i kontrastach. Właśnie skala i kontrast tworzą wartości plastyczne, które w subiektywnym odbiorze mogą być oceniane korzystnie, średnio dobrze lub ujemnie. Należy podkreślić, że w tych samych warunkach topograficznych, oglądany z tego samego punktu krajobraz może różnić się diametralnie w zależności od pory roku, dnia i warunków klimatycznych czyli czynników, które możemy nazwać fizycznymi lub zewnętrznymi warunkami odbioru wrażeń. Ale w percepcji krajobrazu odgrywają jeszcze rolę indywidualne kryteria psychiczne, jak na przykład statyczne lub dynamiczne jego oglądanie. Człowiek najczęściej odbiera wrażenia krajobrazowe w sposób dynamiczny, w czasie poruszania się. Stąd jego dążenie do wybierania miejsc specjalnie atrakcyjnych na postoje lub pobyt. Przeprowadzenie klasyfikacji krajobrazu pod względem estetycznym jest trudne ze względu na zewnętrzne i wewnętrzne zmienne warunki odbioru. Dotyczy to przede

79 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 79 wszystkim krajobrazów harmonijnych o wysokiej jakości, gdyż te dewastacyjne czy dysharmonijne 173 są łatwiejsze do zaklasyfikowania. Z punktu widzenia działalności człowieka można wyróżnić trzy podstawowe typy krajobrazu: krajobraz pierwotny (odpowiada geograficznemu pojęciu anekumeny), krajobraz naturalny (subekumena), krajobraz kulturowy (ekumena). Definiując wymienione typy krajobrazów próbowano odnieść je do przemian fizjonomii krajobrazu, jakie występowały na analizowanym obszarze od czasów przedhistorycznych do współczesnych. Oczywiście ścisła periodyzacja jest niemożliwa, ale zmiana form użytkowania ziemi i proces urbanizacji krajobrazu pozwalają określić czas utraty cech typowych dla danego typu krajobrazu i pojawienia się nowych. Krajobraz pierwotny jest wynikiem działań sił przyrody i nie nosi śladów działalności człowieka. Dominują w nim takie elementy przyrody, jak: lasy, skały, wody, przestrzenie wolne od roślinności. Wyznacznikiem piękna krajobrazu pierwotnego jest jego surowość. W okresie od 1200 r. p.n.e. do VIII w. n.e. na obszarze Podgórskich Krzemionkach dominował typ krajobrazu pierwotnego. Nawet intensywne osadnictwo i kultura hodowlano-rolnicza występująca pomiędzy II w. p.n.e. a III w. n.e. nie zmieniły harmonijnych cech środowiska. Przyjętą dolną granicę VIII w. n.e. dla tego typu krajobrazu wyznacza czas powstania pierwszej ziemnej budowli antropogenicznej, którą był kopiec Krakusa. Krajobraz naturalny to taki, w którym ingerencja człowieka jest nieznaczna i nie zakłóca równowagi środowiska przyrodniczego. Maria Łuczyńska-Bruzdowa stwierdza, że odpowiada to pierwotnym cywilizacjom: zbierackiej, łowieckiej, pasterskiej i wczesnym formom gospodarki rolnej 174. Ten typ krajobrazu dominował u stóp Wzgórza Lasoty do XIV w., kiedy to zaczęło kształtować się zorganizowane osadnictwo wiejskie, gdyż założenie wsi Rymkowa Wola i Janowa Wola dało początek racjonalnemu, rolniczemu wykorzystaniu terenu. Krajobraz kulturowy (antropogeniczny) wyróżnia się wyraźną przewagą efektów gospodarki człowieka nad cechami właściwymi naturze. Krajobraz ten na omawianym obszarze zaczął krystalizować się w XIV w. przyjmując z czasem różne odmiany. Najpierw był to krajobraz o typie gospodarki leśno-pastwiskowo-łąkowo-oranej. Równolegle pojawił się krajobraz związany z regularną eksploatacją skał kamienia wapiennego w kamieniołomach położonych na Podgórskich Krzemionkach, ale będących własnością miasta Kazimierza. W połowie XVII w. u przyczółka mostu łączącego Podgórze z Kazimierzem zaczął powstawać krajobraz podmiejski miasta Kazimierza. W okresie od 1784 r., czyli uzyskania przez Podgórze statusu miasta, do poł. XIX w. krajobraz kulturowy ewoluował przestrzennie w dwóch kierunkach. Na terenach nizinnych Pod- 173 Maria Łuczyńska-Bruzdowa stwierdza:... wyodrębnia się trzy cechy krajobrazu: harmonijny, dewastacyjny obrazujący postępujący proces niszczenia oraz dysharmonijny odzwierciedlający stan dokonywanych zniszczeń. [Łuczyńska-Bruzdowa M System ochrony krajobrazu cel, zakres, podstawy prawne, formy, [w:] Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne, pr. zbior. pod red. K. Pawłowskiej, Politechnika Krakowska, s , (s. 36)]. 174 Łuczyńska-Bruzdowa M. 2001, op., cit. s. 35, [za:] Ciołek G Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu. Arkady, Warszawa.

80 80 Wojciech Przegon górza między Wisłą a górotworem Krzemionek powstał krajobraz kulturowy strefy zabudowanej, a na południe od górotworu Krzemionek powstał krajobraz kulturowy strefy rolniczej. Druga poł. XIX w., to okres intensywnego rozwoju form krajobrazu fortyfikacyjnego i przemysłowego. Na archiwalnych materiałach kartograficznych można rozpoznać elementy krajobrazu kulturowego, charakterystyczne dla działalności rolniczej. Na widoku Krakowa sprzed 1600 r. (ryc. 42 wkładka kolorowych rycin) jego autor, Egidiusz van der Rye, rysując drogę biegnącą zboczami Krzemionek, zaznaczył kilka form roślinności, która jej towarzyszyła. W części wierzchowinowej górotworu nie widzimy jakiejkolwiek formy rolniczego wykorzystania ziemi. Natomiast zabudowania, które były vis a vis bramy Wielickiej, znajdowały się w otoczeniu ogrodów. Na planie oblężenia Krakowa z 1657 r. (ryc.12) można rozróżnić grunty orne, sady, wody i mokradła. Wyraźnie widać pięć bloków pól obsadzonych po granicach drzewami. Zaznaczono również położenie Stawu Królewskiego. Na planie szwedzkim Krakowa z 1702 r. (ryc.13) zaznaczono takie użytki, jak: pola, łąki, ogrody, zabudowania, ciągi komunikacyjne i nawet pojedyncze drzewa. Grunty uprawne rozciągały się na terenie Zabłocia w pewnym oddaleniu od Wisły, a także na południowych stokach Krzemionek. Na planie saskim Krakowa z 1733/34 r. Plan von Cracau (ryc.14) zaznaczono kompleksy gruntów ornych. Jest to pierwszy dokument kartograficzny, na którym można rozpoznać niwowy układ gruntów. Na planie inżyniera Karola de Hoefern a z 1779 r. (ryc. 7) zaznaczono grunty orne, łąki i sady, wyróżniono też nieużytki oraz zarośla i piaski nad Zakazimierką. W kompleksach gruntów schematycznie wkreślono granice działek. Plan Krakowa Marcina Józefa Kromera z 1783 r., w kopii Józefa Czecha z 1783 r. jest ostatnim planem, który przedstawia Podgórze na rok przed podniesieniem osady do rangi miasta (ryc. 15). Na planie widać blokowy układ pól nawiązujący do sieci drożnej i topografii terenu. Wydaje się, że każdy obszar nadający się do uprawy był wykorzystany rolniczo. Intensyfikacja produkcji rolnej mogła wiązać się z napływem nowych osadników, o czym świadczy okólnik cyrkularny z 27 VIII 1784 r., który nakazywał sporządzanie spisu nadwyżek zboża przeznaczonego do sprzedaży. Zapisano w nim: Ponieważ w Podgórzu zagęściło się dość obywatelstwa i rzemieślników, pod Krzemionkami mniej gruntów i nieurodzajnych mających, zboża żadnego nie masz do sprzedaży i jeszcze się go kupuje Bardel F Miasto Podgórze, jego powstanie i pierwszych 50 lat istnienia. Wyd. Nowa Reforma, Kraków, s. 29; Kiełkowski R Historie spod kopca Krakusa. WL, Kraków, s. 65.

81 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 81 Ryc. 12. Plan oblężenia Krakowa z 1657 r. Kopia z oryginału. Skala oryginału ok. 1: (AP Kraków, sygn III-2). Fig. 12. Plan of the siege of Cracow, Copy of the original. Scale of the original ca. 1: (AP Kraków, sygn III-2).

82 82 Wojciech Przegon Ryc. 13. Plan szwedzki Krakowa z 1702 r. Skala reprodukcji z oryginału ok. 1: (AP Kraków, sygn. I-2). Fig. 13. Swedish plan of Cracow from Scale of the reproduction of the original ca 1: (AP Kraków, sygn. I-2).

83 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 83 Ryc. 14. Plan saski Krakowa z 1733/ 34 r. - Plan von Cracau. Skala oryginału ok. 1:7 000 (AP Kraków, sygn. IIa/3, zdjęcie drezdeńskiego oryginału z 1945 r.). Fig. 14. The Saxon plan of Cracow from 1733/34- Plan von Cracau. Scale of original ca 1: (AP Kraków, sygn. IIa/3, zdjęcie drezdeńskiego oryginału z 1945 r.)

84 84 Wojciech Przegon Ryc. 15. Plan Krakowa M. Kromera z 1783 r. w kopii J. Hermanowskiego z 1824 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, sygn. II-2). Fig. 15. M. Kromer, Plan of Cracow, 1783, in the copy of J. Hermanowski, Scale of the original 1: (AP Kraków, sygn. II-2).

85 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 85 Z innego przekazu źródłowego wynika, że uprawiano tam pszenicę, jęczmień i owies. Podgórzanie posiadali też ogrody, pastwiska i łąki, z których zbierano siano, zarówno kośne jak i słodkie (z okolic Góry Kamiennej) 176. Informacje zawarte w wyżej wymienionych materiałach kartograficznych i pisanych pozwalają ocenić: tempo rozwoju gospodarki rolnej na obszarze Podgórza oraz stopień wykorzystania walorów środowiska naturalnego w celu prowadzenia konkretnego typu upraw. Typizacja układów gruntowych jest zagadnieniem złożonym 177. Szereg czynników topograficznych, przyrodniczych, społeczno-gospodarczych i prawnych wpływało na ukształtowanie się pierwotnego układu gruntowego, który od razu ewoluował, podlegając zmianom przestrzennym. Przyczyną były podziały własnościowe gruntów związane z dziedziczeniem i podziałami spadkowymi gospodarstw lub obrotem ziemią. Natomiast skutkiem było negatywne z reguły rozdrobnienie gospodarstw i powstanie różnych rodzajów szachownicy gruntów. Pojęcie szachownicy gruntów można rozpatrywać w makroskali jednostki osadniczej i w mikroskali gospodarstw. Rozmieszczenie przestrzenne gruntów gospodarstw wynika z przyjętych zasad nadziału ziemi w pierwotnym układzie gruntowym. Szachownica gruntów jest efektem dążenia do sprawiedliwego podziału gruntów między gospodarstwa i jest zależna od jakości gruntów i ich oddalenia od działki siedliskowej. Powstanie takiej szachownicy jest racjonalne, uzasadnione i konieczne - stąd pojęcie rozłogu szachownicy uzasadnionej lub koniecznej 178. Z kolei ocena rozmieszczenia gruntów w konkretnym gospodarstwie pozwala wyróżnić dobrą lub złą szachownicę jego rozłogu. O wadliwości, świadczy duża ilość działek w gospodarstwie, nadmierne ich wydłużenie oraz brak dojazdu do działek po drogach. Wadliwa szachownica gruntów jest przyczyną słabych efektów ekonomicznych osiąganych przez gospodarstwo. Natomiast z punktu widzenia oceny krajobrazu należy stwierdzić, że mozaika upraw na nieregularnych rozłogach pól znacznie podnosi walory krajobrazowo-estetyczne przestrzeni wsi, co można ocenić z jakiegoś wyniesienia terenowego. Na obszarze Podgórza taką pozytywną dominantą krajobrazową i zarazem platformą widokową był i jest: kopiec Krakusa, wzgórze św. Benedykta i Łysa Góra. 176 AP w Krakowie. Akta m. Podgórza, P 331, k Wnikliwą analizę tego zagadnienia przeprowadził Michał Żak. Wyróżnia on cztery zasadnicze typy pierwotnych układów gruntowych: jednopasmowy, wielopasmowy, jednoblokowy i wieloblokowy. Podaje również zasady tworzenia tych układów i późniejszego rozwoju w nich szachownicy [Żak M Typy układów gruntowych i rodzaje rozwiniętej w nich szachownicy gruntów,[w:] Zarys działalności planistyczno-urządzeniowej na obszarach wiejskich z rozwinięciem metodyki studiów dla planowania urządzenioworolnego, z. 2, Wyniki pracy badawczej realizowanej w latach w ramach programów RPBR nr 21, CPBR nr 10,20 oraz DS. 184/ZGUTW/91. Zakład Geodezyjnego Urządzania Terenów Wiejskich AR w Krakowie, Krakowskie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Kraków, s , rys 6]. Jedną z ostatnich prac, w której omówiono rozłogi wsi pod kątem klasyfikacji morfologicznej i dziedzictwa historycznego typów pól i siedlisk jest: Tkocz J Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice rozdział Rozłóg i siedlisko, s , tamże bogata literatura i przykłady graficzne. 178 Tkocz J. 1998, op. s. 96, ryc. 30; Żak M. 1991, op. cit., s. 158.

86 86 Wojciech Przegon O rozwoju układu gruntowego omawianego obszaru informują nas źródła pisane i kartograficzne. W 1364 r. Rymek z Woli nadał kmieciom grunty zgodnie z zasadami ustroju łanowego frankońskiego. W 1370 r. Jan Melsztyński otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego we wsi Janowa Wola łan gruntu w wieczyste władanie. W 1470 r. Jan Długosz opisując Wolę Duchacką wylicza, że było 25 łanów ziemi uprawnej. Z kolei lustracja dóbr królewskich z 1564 r. wykazała, że wieś Czyżowa miała 14 łanów uprawnych gruntów. Z powyższych przekazów wynika, że pierwotnym ustrojem gruntowym był ustrój łanowy. W dokumencie z 26 VIII 1787 r. podano ilość i wielkość nieruchomości rolnych pozostających w granicach miasta. Rozróżniono własność gminną i prywatną ale nie wspomniano o typie układu gruntowego. Dopiero mapy katastralne z poł. XIX w. rejestrują niwowy układ gruntowy. Można przyjąć, że istniał nieregularny układ szachownicowy, który w XVIII w. rozwijał się na podłożu układu niwowego. Podział pierwotnych działów był dokonywany najczęściej podłużnie. Rzadziej decydowano się na cięcia poprzeczne. Stąd silne wydłużenie działek i ich nieracjonalnie mała szerokość. Potem oczywiście następowały podziały rodzinne, podziały wynikłe ze sprzedaży części nieruchomości gruntowych, a także następowały wywłaszczenia na rzecz rządu wojskowego. Dochodziło również do osuszania i zaorywania łąk oraz podziału wspólnot gruntowych. Tak więc w ciągu 500 lat, od poł. XIV w. do poł. XIX w., pierwotny ustrój łanowy ewoluował w kierunku ustroju niwowego, który był ustrojem wtórnym. Zmieniały się też formy gospodarowania: od monokultur rolniczych, poprzez gospodarkę folwarczną, do trójpolowej gospodarki indywidualnej. W okresie istnienia Podgórza jako samoistnego miasta zawsze były grunty gminne, tj. pastwiska i łąki. Szczegółowa analiza map katastralnych Podgórza z 1847 i 1900 r. pozwoliła odnieść się do zagadnień, o których wspomniano wyżej. Rozpatrzono je w makroskali strefy rolniczej Podgórza, a nie w mikroskali poszczególnych gospodarstw. Wyniki pomiarów kartograficznych na przykładowych działkach w niwie Wilki i Bonarka przestawiono w tabeli 9. Zamieszczono także schematy ich podziałów, jakie nastąpiły w ciągu 53 lat. Z kolei na rycinach 16, 17, 18 i 19 można wizualnie ocenić podziały działek w niwie Pod Krzemionki w okolicach Kopca Krakusa oraz w niwie Bonarka na granicy z Wolą Duchacką. Na przykład na rycinach 16 i 17 widać, jak przebiegały podziały gruntów w okolicy kopca Krakusa. W 1847 r. uprawy rolne były prowadzone pod samym kopcem. Na południowy-wschód od niego nie było wówczas cmentarza, a jeszcze bliżej traktu lwowskiego wapiennika. Natomiast w 1900 r. pod kopcem był już fort Krakus, a duża działka o nieregularnym kształcie należała do rządu wojskowego. Korzystano z nowego cmentarza Podgórskiego, funkcjonował wapiennik oraz rozbudowany został układ komunikacyjny. Wszystkie te inwestycje powodowały wypadanie ziemi z rolniczego użytkowania.

87 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 87 Tabela 9. Przykłady narastającego podziału gruntów w latach Oprac. W. Przegon na podstawie pomiarów na mapach katastralnych. (AP Kraków, zb. kart. sygn. 441, 445). Table 9. Examples of subsequent divisions of land in Compiled by W. Przegon on the basis of the measurements on the cadastral maps. (AP Kraków, zb. kart. sygn. 441, 445)

88 88 Wojciech Przegon W tabeli 10 przedstawiono parametry działek położonych w niwie Bonarka. Pomiarów dokonano na oryginale mapy katastralnej z 1866 r. Bogata rzeźba terenu nie pozwalała na racjonalne zaprojektowanie sieci dróg niezbędnej obsługi pól 179. Natomiast po istniejących drogach odbywał się ruch kołowy i pieszy nie związany z transportem rolniczym. Z 87 pomierzonych działek 23 nie miały bezpośredniego dostępu do drogi. Również kształt działek oraz ich wydłużenie w wielu przypadkach było nieracjonalne. Należy jednak podkreślić, że większość z nich, na których prowadzono uprawy orane miała kształt prostokąta lub kwadratu. Z kolei działki trwałych użytków zielonych miały kształt wieloboków nieregularnych. Dla jedenastu działek wydłużenie wynosiło powyżej, jak 1: O klasyfikacji dróg ze względu na ich położenie w sieci transportu rolnego piszą: [Hopfer A., Kobyłecki A., Żebrowski W Kształtowanie sieci dróg na terenach wiejskich. PWRiL. Warszawa, s ].

89 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 89 Tabela 10. Niektóre parametry działek uprawowych w niwie Bonarka. Oprac. W. Przegon na podstawie pomiarów na mapie katastralnej z 1866 r. (AP Kraków, zb. kart., sygn. 444). Table 10. Parameters of arable plots located in the Bonarka lea. Compiled by W. Przegon on the basis of measurements made on the cadastral map of 1866 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 444). Lp. Nr działki Średnia arytmetyczna długość boków działki [m] Szerokość a Głębokość b Wydłużenie działki a:b (1::x) Rodzaj użytku R rola Ps pastwisko Kształt działki p prost. k kwadr. t trapez cz czwor. w wielok. Dostępność do drogi :2,7 Ps w :3,0 R p :1,6 R w :3,4 Ps w :15,4 Ps w /a :30,8 R p /b :1,5 R p /a :1,6 R cz /b :1,1 R w :13 R cz /a :1,8 R cz /b :1,7 Ps w /c :2,5 Ps w :11,3 R w :1,9 R p :5,2 R p :1,6 R cz :3,5 R w :1,5 R w :1,0 R k :3,1 R p :3,6 R p :9,8 R p :12,2 R p :9,3 R p :1,0 R k :1,0 R k :9,2 R p :1,9 R t :1,7 R w ,1,1 Ps w :3,2 R w :1,1 R k /a :6,5 R W /b :7,2 R P /c :1,0 R K :19,9 R P - + jest nie ma

90 90 Wojciech Przegon :2,7 R P :5,3 R P /a :6,6 R P /b :3,0 R P /a :7,0 R p /b :3,0 R p :5,3 R p :2,7 R p :17,5 R p :18,3 R p :2,7 R p :6,7 R p :3,7 R w :2,1 Ps w /a :5,5 R p /b :3,2 R p /a :2,5 R p /b :8,7 R p /c :8,0 R w /d :2,9 R t /a :7,5 R p /b :7,1 R p /a :2,8 R p /b :2,8 R p /a :16,7 R p /b :3,8 R p /c :4,3 R p /d :5,9 R p /e :4,2 R p :8,1 R p :1,1 R p /a :8,1 R p /b :1,5 R p :1,3 R w :1,2 Ps cz :1,3 R w :5,2 R w :1,4 R p :8,9 R p :6,5 R p :1,8 R p :3,8 R t :6,0 R w :1,1 Ps w /a :10,1 R p /b :17,7 R p /c :20,3 R p /d :28,4 R p :2,0 R p :1,6 R w +

91 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 91 Ryc. 16. Fragment mapy katastralnej z 1847 r., odbitka litografowana z 1849 r. Okolice kopca Krakusa w niwie Pod Krzemionki. Skala oryginału 1: 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 441). Fig. 16. Fragment of the cadastral map, 1847, lithographed in The envirous of the Krakus Mound in the Pod Krzemionki lea. Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart., sygn. 441).

92 92 Wojciech Przegon Ryc. 17. Fragment mapy katastralnej z 1900 r. Okolice kopca Krakusa w niwie Pod Krzemionki. Skala oryginału 1 : 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 445). Fig. 17. Fragment of the cadastral map, The envirous of the Krakus Mound in the Pod Krzemionki lea. Scale of the original 1 : 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 445).

93 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 93 Ryc. 18. Fragment mapy katastralnej z 1847 r., odbitka litografowana z 1849 r. Działki w niwie Bonarka na granicy z Wolą Duchacką. Skala oryginału 1 : 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 441). Fig. 18. Fragment of the cadastral map, 1847, lithographed in Land parcels in the Bonarka lea on the border with the village of Wola Duchacka. Scale of the original 1 : 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 441).

94 94 Wojciech Przegon Ryc. 19. Fragment mapy katastralnej z 1900 r. Działki w niwie Bonarka na granicy z Wolą Duchacką. Skala oryginału 1 : 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 445). Fig. 19. Fragment of the cadastral map, Land parcels in the Bonarka lea on the border with the village of Wola Duchacka. Scale of the original 1 : 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 445).

95 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 95 Stanisław Harasimowicz badając parametry rozłogu pola stwierdził, że dla pól na których odbywa się orka konna, ich poprawny obszar powinien wynosić od 0,2 do 0,5 ha, a optymalny od 1 do 2 ha. Z kolei poprawna długość pól powinna zawierać się w przedziale m, a optymalna w przedziale m 180. Przytoczone współczesne wyniki badań nad optymalizacją rozłogu pól 181 nie były znane w drugiej poł. XIX w. Układ działek z poł. XIX w. przetrwał do czasu drugiej wojny światowej. Widać to na trzech niżej prezentowanych mapach wielkoskalowych. Rycina 20 przedstawia plan sytuacyjny Krakowa z 1910 r. Został on opublikowany w 1012 r., z okazji Zjazdu Techników Polskich w Krakowie jako Plan Wielkiego Krakowa 182. Podgórze nie było jeszcze wtedy połączone z Krakowem. Z kolei rycina 21 przedstawia fragment Najnowszego planu stoł. król. miasta Krakowa wykonanego przez Budownictwo Miejskie Oddział B w Krakowie w roku Podgórze zaznaczono już jako XXII dzielnicę katastralną Wielkiego Krakowa. Na obu wyżej wymienionych planach, widać wyraźny podział Podgórza na strefę kulturową zabudowaną i strefę kulturowa rolniczą. Rozłogi gruntów na planie z 1916 r. zaznaczono w sposób zgeneralizowany. 180 Harasimowicz S Organizacja terytorium gospodarstwa rolnego. Skrypt AR w Krakowie, Kraków, s. 54. Patrz też: Harasimowicz S Ekonomiczna ocena rozłogu gruntów gospodarstwa rolnego. AR w Krakowie, Kraków, s. 5-8; Harasimowicz S., Ostrągowska B Influence of field extent on cultivation costs. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities, Environmental Development, Volume 4, Issue 2, ryc. 2, 3, Podstawowe wskaźniki ujmujące kształt rozłogu gospodarstwa, zostały opracowane w początkowym okresie badań nad rozłogiem przez: [Moszczeński S Nowy sposób ujmowania kształtu rozłogu ziemi oraz położenia zabudowań w posiadłościach wiejskich dla celów organizacji komasacji i wyceniania. Biblioteka Puławska, Warszawa]. W Niemczech problemem tym zajmowali się: [Pohl J Landwirtschaftliche Betriebslehre, Berlin; Thünen J. H Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und Nationalökonomie, Jena]. Późniejsze modyfikacje tych wskaźników były nakierowane na pełniejsze oddanie związków występujących między ukształtowaniem rozłogu a ekonomicznymi konsekwencjami jego zmian [Harasimowicz S Optymalizacja podziału wsi na gospodarstwa ze względu na odległość gruntów od siedlisk. ZN AR w Krakowie, ser. Rozprawy habilitacyjne, nr 110, Kraków, s. 7]. 182 Przed publikacją, plan ten uzupełniono wkreślając numery i granice nowych dzielnic katastralnych oraz linię akcyzową. Ponadto opatrzono go następującą informacją: Rysował ofic. Kazimierz Stolecki. Wykonano w budownictwie miejskim oddz. B. Własność gminy m. Krakowa. Przedruk wzbroniony. [AP w Krakowie, zb. kart., sygn. II/45]. 183 Plan rysował Kazimierz Stolecki archiwariusz Budownictwa Miejskiego w Oddziale B. Plan kolorowany w skali1: z podziałką liniową, która nie odnosi się do ulic, które wrysowano szerzej. W opisie znaków podano: granice Wielkiego Krakowa, linie kolejowe (czarna kreska), linie tramwajowe (czerwona kreska), budynki publiczne (kolor czerwony), kościoły (znak krzyża) i bożnice (znak gwiazdy).

96 96 Wojciech Przegon Ryc. 20. Plan sytuacyjny Krakowa z 1910 r. Skala oryginału 1 : (zb. J. W. Rączki). Fig. 20. Site plan of Cracow, Scale of the original 1 : (collection by J. W. Rączka).

97 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 97 Rycina 22 przedstawia fragment mapy miasta Krakowa z 1936 r. z zaznaczonym podziałem na dzielnice 184. Jest to mapa sytuacyjno-wysokościowa w skali 1: 5000 i skoku warstwic 5 m. Można stwierdzić, że położenie działek nie zawsze było optymalne w stosunku do przebiegu warstwic, dlatego na polach ornych musiała występować erozja wodna. Ogólnie układ działek w niwie Bonarka został zachowany i był taki, jak w poł. XIX w., natomiast bliżej traktów komunikacyjnych w kierunku Wadowic i Wieliczki oraz na Zabłociu powstało wiele parcel budowlanych. W strefie centralnej Starego Podgórza nie było już gruntów ornych, łąk i pastwisk. Jednak starano się, aby zabudowie towarzyszyła zieleń ogródków kwiatowych i warzywnych oraz zieleń wysoka, ozdobna i ochronna. Przeprowadzone analizy archiwalnych materiałów kartograficznych, ikonograficznych i pisanych oraz wyniki pomiarów dokonanych na oryginalnych mapach katastralnych 185 pozwoliły określić elementy krajobrazu kulturowego strefy rolniczej Podgórza. Reasumując należy stwierdzić: 1. Na analizowanym obszarze w różnych okresach rozwoju cywilizacji dominował inny typ krajobrazu. Typy i odmiany krajobrazu obszaru Podgórza od czasów przedhistorycznych do współczesnych przedstawia tabela W drugiej poł. XIX w. starano się wykorzystać rolniczo każdy kawałek gruntu. Przyczyną był ośmiokrotny wzrost liczby mieszkańców w latach: 1857 r. (2987 osób) 1914 r. ( osób). Ludzie pracujący w handlu, przemyśle, usługach, a także żołnierze austriaccy stacjonujący w Podgórzu stanowili liczną grupę nabywców produktów rolnych. 3. Rozłogi gospodarstw były funkcją warunków fizjograficznych i historycznego rozwoju układów gruntowych. Po otrzymaniu w 1867 r. przez Galicję autonomii nastąpił okres ożywionych stosunków społeczno-gospodarczych. Wtedy to wzrósł obrót ziemią i uaktywnił się proces wywłaszczeniowy pod inwestycje użyteczności publicznej, wojskowe i przemysłowe. 4. Krajobraz kulturowy strefy rolniczej miasta Podgórza był systematycznie wzbogacany granicami różnych podziałów geodezyjnych. 5. Miasto Podgórze w latach przejawiało liczne cechy miasta rolniczego Na mapie bardzo dokładnie przedstawiono sieć komunikacji z podaniem nazw ulic, placów i mostów. Zaznaczono: IV most im. Józefa Piłsudskiego, który był otwarty w 1933 r.; Stary most czyli tzw. Most Podgórski, który funkcjonował w l , a później do 1933 r. był mostem prowizorycznym; III most, który był czynny w l i którego obecna konstrukcja stoi na starych filarach i most kolejowy, który przebudowany w 1884 r. służy miastu do chwili obecnej. Zaznaczono i opisano również obszary o innych formach użytkowania niż tereny budowlane i rolnicze. Były to: park Bednarskiego, wapiennik prywatny i miejski, stary i nowy cmentarz izraelicki, nowy cmentarz katolicki, koszary im. Króla B. Chrobrego, koszary Jagiellonów, koszary Grunwaldzkie, koszary im. Gen. Jeziorańskiego, tereny PKP z infrastrukturą techniczną. 185 Dziękuję Panu mgr Zbigniewowi Dyrdoniowi, kierownikowi V Oddziału AP w Krakowie za pozwolenie na wykonanie niezbędnych pomiarów kartometrycznych na archiwalnych mapach katastralnych z 1847, 1866 i 1900 r. 186 O fenomenie miasta rolniczego pisze między innymi [Tkocz J. 1998, op. cit., s ]. Tamże bogaty wybór literatury.

98 98 Wojciech Przegon Ryc. 21. Fragment planu Wielkiego Krakowa wykonanego przez Budownictwo Miejskie, oddział B w Krakowie w 1916 r. Rys. K. Stolecki, litogr.. K. Kranikowski. Skala oryginału 1 : (AP Kraków, zb. kart., sygn. II/47a). Fig. 21. Fragment of the plan of Greater Cracow prepared by the Municipal Architecture Department, B. Division in Cracow in Drawing by K. Stolecki. Litographed by K. Kranikowski. Scale of the original 1 : (AP Kraków, zb. kart., sygn. II/47a).

99 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 99 Ryc. 22. Fragment mapy miasta Krakowa z zaznaczonym podziałem na dzielnice z 1936 r. Mapa wykonana przez Urząd Pomiarów Budownictwa Miejskiego w Krakowie. Oryginał mapy sytuacyjno-wysokościowej w skali 1 : 5000 i skoku warstwic 5 m. (AP Kraków, zb. kart, sygn. I/16). Fig. 22. Fragment of the map of the city of Cracow with the division into districts, The map prepared in the Measurement Division of the Municipal Architecture Department in Cracow. The original topographic plan in the scale 1 : 5000 with a contour line interval of 5 m (AP Kraków, zb. kart, sygn. I/16).

100 100 Wojciech Przegon Tabela 11. Typy i odmiany krajobrazu obszaru Podgórza od czasów przedhistorycznych do współczesnych. Oprac. W. Przegon. Table 11. Types and variations of landscapes in Podgórze from prehistoric times until the present day. Compiled by W. Przegon. Lp. Przedział czasowy r. p.n.e. VIII w. n.e Typ krajobrazu krajobraz pierwotny (anekumena) 2 IX w. XIV w. krajobraz naturalny (subekumena) 3 XV w krajobraz kulturowy (ekumena) (antropogeniczny) Podgórze miastem krajobraz kulturowy strefa zabudowy, tereny nizinne między Wisłą a górotworem Krzemionek strefa rolnicza tereny na południe od Krzemionek oraz Zabłocie Odmiany typu krajobrazu. Cechy krajobrazu II w. p.n.e. III w. n..e. ślady osadnictwa i gospodarki hodowlano-rolniczej krajobraz harmonijny pierwsza ziemna budowla antropogeniczna kopiec Krakusa dominantą krajobrazową krajobraz naturalny z elementami krajobrazu pierwotnego krajobraz harmonijny osadnictwo osiadłe, typ rolnictwa uprawowo-hodowlanego pierwsza murowana budowla antropogeniczna palatium i kościółek św. Benedykta dominantą krajobrazową krajobraz kulturowy z elementami krajobrazu naturalnego krajobraz kulturowy osadniczy o typie gospodarki leśno-pastwiskowo-łąkowooranej krajobraz w małym stopniu dewastacyjny krajobraz kulturowy strefy zabudowanej krajobraz kulturowy strefy rolniczej krajobraz kulturowy przemysłowy krajobraz kulturowy fortyfikacyjny krajobraz harmonijny i dewastacyjny krajobraz kulturowy krajobraz kulturowy zurbanizowany krajobraz kulturowy strefy rolniczej (do l. 50-tych XX w.) krajobraz przemysłowo-składowy (Zabłocie) krajobraz kulturowy zieleni urządzonej i nieurządzonej krajobraz dewastacyjny i dysharmonijny

101 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Użytkowanie ziemi w Zamościu w świetle źródłowych materiałów kartograficznych i współczesnych badań Historia Zamościa zawarta jest w planie urbanistyczno-architektonicznym miasta i w jego zachowanych budowlach cywilnych i obiektach fortyfikacyjnych 187. Dzieje hetmańskiego grodu opisano w wielu archiwalnych już dokumentach, współczesnych rozprawach naukowych i popularnych przewodnikach. Rozwój tej renesansowej a następnie XIX-wiecznej twierdzy możemy prześledzić także dzięki materiałom ikonograficznym, planistycznym i mapowym. W podrozdziale pierwszym wskazano na potrzebę podjęcia badań nad archiwalnymi dokumentami kartograficznymi dotyczącymi Zamościa. Dobrym przykładem tego typu opracowania może być Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI XIX w. 188, Jednakże formuła opisu, a szczególnie komentarz zachowanych dokumentów powinien być inny niż w w/w pracy. Ze względu na wielką różnorodność map i planów przejawiającą się w: geodezyjno-kartograficznych walorach pomiaru i wykonania, skali, treści, czasie i celu powstania a następnie wykorzystania, opracowanie takie mogłoby nosić tytuł Kartograficzne zamostiana 189. W podrozdziale drugim omówiono znaczenie archiwalnych źródeł kartograficznych i ikonograficznych w poznaniu warunków środowiska naturalnego. Zaprezentowane wojskowe zdjęcia topograficzne Zamościa i Podgórza z lat informują o warunkach terenowych, które decydowały o lokalizacji obu miast. Poznajemy także ówczesne formy użytkowania ziemi, które w pewien sposób wyznaczały kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego. Z kolei archiwalne materiały ikonograficzne mogą być pomocne w interpretowaniu różnych elementów: krajobrazowych, osadniczych, sieci wodnej i komunikacyjnej, itd. W podrozdziale trzecim zaprezentowano trzy współczesne opracowania graficzne. Na mapach przedstawiono wyniki analiz dotyczących procesów urbanizacyjnych Zamościa z lat, Był to okres, kiedy funkcja militarna była dominująca. Wpływała na architekturę i funkcję budowli, na procesy osadnicze zachodzące wokół rdze- 187 To przede wszystkim plan urbanistyczno-architektoniczny i zachowane zabytki pozwoliły zamojskie Stare Miasto zaliczyć w poczet Miast Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO [Przegon W. 1995, op. cit.]. 188 Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI-XIX w Pr. zbior. pod red. Michała Odlanickiego-Poczobutta. PWN. Warszawa-Kraków. 189 Przegon W Kartograficzne zamostiana,[w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN O/Kraków, t. XLV/1, styczeń - czerwiec 2001, Wydawnictwo i drukarnia "Secesja", s

102 102 Wojciech Przegon nia twierdzy. Wymuszała także korektę układu hydrograficznego i komunikacyjnego. Ponieważ funkcja militarna odgrywała również zasadniczą rolę w XIX-wiecznym Podgórzu dlatego w celach porównawczych zestawiono niektóre elementy z historii podgórskiego przyczółka twierdzy Kraków i twierdzy Zamość. W podrozdziale czwartym przedstawiono strukturę użytkowania terenów miasta Zamościa. Skupiono się na analizie terenów zieleni, a więc obszarów niezainwestowanych. Mogą one stać się obiektem różnych przetargów pomiędzy podmiotami gospodarczymi a władzami miasta w celu zmiany ich przeznaczenia. Należy więc jasno określić rolę obszarów zieleni miasta, tak cennych ze względów: przyrodniczych, retencyjnych, ekologicznych, edukacyjnych, estetycznych i kulturowych Potrzeba badań nad opracowaniami kartograficznymi dotyczącymi Zamościa O mapach i planach Zamościa pisali przedstawiciele wielu dyscyplin naukowych, bądź to udowadniając dzięki nim swoje tezy naukowe 190, bądź to prezentując je po raz pierwszy 191, bądź też wyłącznie omawiając i analizując materiały kartograficzne. Do tej ostatniej grupy należy zaliczyć pracę Anny Pawłowskiej 192, która podała spis i miejsca przechowywania 94 planów miasta powstałych w latach od 1603 do 1938 r., komentując ich elementy matematyczne, treść i autorów opracowań. Pawłowska znacznie rozszerzyła wykaz 43 planów podanych przez Stanisława Herbsta i Jana Zachwatowicza w klasycznej już pozycji z 1936 r Wymienione publikacje powstały dość dawno i jakkolwiek stanowiły pewne kompendium wiedzy na temat kartografii Zamościa, to sądzę, że powinna powstać praca 190 Między innymi:[herbst S Zamość. Wyd. Budownictwo i Architektura, Warszawa; Kalinowski W Rynek w Zamościu, [w:] Elementy urbanistyki polskiej - "place", z. 2, Wyd. Komitet do Spraw Urbanistyki i Architektury, Instytut Urbanistyki i Architektury, Warszawa; Klimek A Jak powstał Zamość?, [w:] Konserwatorska Teka Zamojska nr 1, s. 1-8; Kowalczyk J O wzajemnych relacjach planu miasta Zamościa i Kolegiaty Zamojskiej,[w:] Biuletyn Historii Sztuki, R. XXIV, nr 3/4, s ; Miłobędzki A Ze studiów nad urbanistyką Zamościa, [w:] Biuletyn Historii Sztuki", R. XV, nr 3/4, s ; Pawlicki M Związki geometryczne XVIIwiecznych widoków miast z ich rzeczywistym rozplanowaniem [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, nr 7, s ; Zarębska T Zamość miasto idealne i jego realizacja [w:] Zamość miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, pr. zbior. pod red. Jerzego Kowalczyka. Wydawnictwo Lubelskie, s. 7-77; Zin W Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce: odbudowa i konserwacja. Arkady, Warszawa]. 191 Czołowski A Plan i widok Zamościa z r. 1704, [w:] Szymon Szymonowicz i jego czasy. Rozprawy i studia pod red. Stanisława Łempickiego. Zamość, s ; Przegon W Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury. Akapit. Kraków, rys. 8, 9, 10, 13, 14; Przegon W Krajobrazy XIX-wiecznego Zamościa w akwarelach i rysunkach Jana Pawła Lelewela. Akapit. Kraków, plan Pawłowska A Plany i mapy Zamościa z XVII-XX wieku, [w:] Zamość miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, pr. zbiór. pod red. J. Kowalczyka. Wydawnictwo Lubelskie, s Herbst S. Zachwatowicz J Twierdza Zamość. Wydawnictwo Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, Warszawa.

103 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 103 weryfikująca i wyjaśniająca dotychczasowe nieścisłości dotyczące niektórych map i planów. Należałoby także skatalogować i opatrzeć komentarzem naukowym mapy i plany powstałe w drugiej połowie XX w. Opisana poniżej próba wyjaśnienia pewnej zagadki jest uzasadnieniem potrzeby podjęcia badań nad kartograficznymi zamostianami. Otóż, w 2001 r. dokonano dokładnej analizy oryginału Plan de Zamość (plan fortyfikacji) 1817? przechowywanego w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie 194, (ryc. 43 wkładka kolorowych rycin). Został on wymieniony przez Annę Pawłowską w katalogu planów Zamościa 195. Do zwrócenia uwagi na ten plan skłonił mnie znak zapytania postawiony przy dacie jego powstania, brak nazwiska wykonawcy planu oraz fakt, że na 4 maja 1817 r. datowany jest inny plan Zamościa sporządzony przez Jana Pawła Lelewela (ryc. 23) 196. Analiza porównawcza obu planów dowiodła, że plan znajdujący się w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie nie jest kopią planu Jana Pawła Lelewela 197. Natomiast z rysunku szczegółów twierdzy wynika, że słusznie datowany jest na 1817 r. Plan nieznanego autora należy określić nie tylko jako plan fortyfikacji miasta z pokazaniem zabudowy wewnątrz bastionowego obrysu. Rysunek planu przedstawia układ zabudowy pozostającej na zewnątrz ziemnych fortyfikacji, które dopiero wchodziły w pierwszą fazę modernizacji twierdzy 198. Przy trakcie lubelskim znajdowało się 45 domów oraz folwark Janowice z 18 obiektami gospodarczymi. Przy trakcie lwowskim zaznaczono 15 budynków, a w kierunku na Grabowiec 115. Pomiędzy kierunkiem lwowskim i grabowieckim zaznaczono 11 domów, a za tzw. małą zalewą (obecnie osiedle Podgroble) 22. Ogółem poza twierdzą rozpoznano i narysowano na planie 226 budynków. Strefa zabudowy rozciągała się przede wszystkim wzdłuż traktów komunikacyjnych mając jednocześnie łatwy dostęp do rozłogu gruntów uprawnych. Legendę planu zapisano w języku francuskim. 31 obiektów fortyfikacji ziemnych oznaczono małymi literami alfabetu, 24 obiekty wewnątrz bastionowych fortyfikacji oznaczono dużymi literami alfabetu. Podano również oznaczenia 4 budowli cywilnych. Rycina 43 (wkładka kolorowych rycin) przedstawia 194 Bibl. Czart., t. 122/100/IV. 195 Pawłowska A. 1980, op. cit., s. 267 podaje metrykę planu i pozycje literatury wymieniające ten dokument kartograficzny. Skala oryginału 1:4000; 600 m mm; rękopis wielobarwny na kalce; wymiary 90,5 x 66.3 cm, legenda w języku francuskim, brak nazwiska autora. 196 "Plan de la place de Zamość pour servir au Rapport dresse 1e 1 Mai 1817 sur 1a Situation de la Place", patrz: [Pawłowska A. 1980, op. cit,, s rys. 128, s ; Herbst S., Zachwatowicz J. 1936, op. cit,, s , poz. 22]. Oryginał planu znajduje się w AGAD, zb. kartograf., sygn Autorem planu jest bezspornie Jan Paweł Lelewel. 197 Między innymi dokonano porównania pisma znajdującego się na obu planach znając charakterystyczne cechy pisma Jana Pawla Lelewela. Patrz: Przegon W Notatka Jana Pawła Lelewela, [w:] Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 3-4 (60-61), s ; Przegon W Jan Paweł Lelewels Generalplan zum Projekt der Trockenlegung der Sumpfgebeite des Seelandes (1834), [w:] Vermessung Photogrammetrie Kulturtechnik. Schweiz, nr 8, s ; Przegon W Projekt kanału Augustowskiego na odcinku Czortek - Niemen oraz śluzy w Niemnowie opracowany przez Jana Pawła Lelewela. Cz. I, [w:] Przegląd Geodezyjny, nr 5, s Na lata przypada okres przejściowy modernizacji twierdzy zamojskiej, patrz: [Przegon W. 1995, op. cit., s , rys. 9].

104 104 Wojciech Przegon zdjęcie planu. Wykonanie fotografii nastręczało pewne trudności związane ze stanem technicznym tego zabytku kartograficznego. Ryc. 23. Plan Zamościa z 4 maja 1817 r. (zb. W. Przegona). Fig. 23. The map of Zamość dated 4 th May1817 (collection by W. Przegon). W konkluzji należy stwierdzić, że istnieje szereg opracowań kartograficznych, których treść związana jest z Zamościem i jego okolicą, a które wymagają nowej lub bardziej szczegółowej interpretacji. Na przykład plan z 1817 r. jest nie tylko nośnikiem informacji przestrzennej związanej z zamojską twierdzą ale mówi nam o jej najbliższym zapleczu gospodarczym, głównie rolniczym. Należy podkreślić, że zapoczątkowany ówcześnie kierunek kształtowania strefy rolniczego krajobrazu kulturowego, został zachowany i jest zauważalny w obecnym układzie urbanistycznym miasta. Odnosi się to do przedmieść Zamościa pozostających poza Starym Miastem.

105 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Archiwalne źródła kartograficzne i ikonograficzne nośnikiem informacji o środowisku naturalnym i antropogenicznym XVIII i XIX wiecznego Zamościa i Podgórza W archiwum Wojennym w Wiedniu, w formie oryginalnych barwnych rękopisów, przechowywane są mapy opracowane na podstawie wojskowych zdjęć topograficznych Galicji: pierwszego, w ramach którego wykonano mapy Fryderyka von Miega z lat i Antoniego Mayera von Hendensfelda z lat , drugiego zdjęcia zakończonego w 1863 r. oraz trzeciego z lat , tzw. Aufnahmesektion. Mapy te, będąc kartograficznymi dokumentami epoki, stanowią cenne źródło informacji o stanie zjawisk przyrodniczych, gospodarczych i osadniczych zarejestrowanych w czasie ich powstania. Pierwsze wojskowe zdjęcie topograficzne, zwane józefińskim objęło miasto Zamość i jego okolice oraz miasto Kraków i Kazimierz z ówczesną osadą Podgórze. Większa część ziem habsburskich była skartowana za panowania cesarzowej Marii Teresy. Jednakże nazwę dla tych pomiarów geodezyjnych i prac kartograficznych przyjęto od imienia cesarza Józefa II, który w 1785 r. wydał rozporządzenie przeprowadzenia pierwszego pomiaru katastralnego. Zdjęcie józefińskie wykonało Kwatermistrzostwo Sztabu Generalnego Armii Austriackiej pod kierunkiem ppłk. Fryderyka von Miega w latach Mapę rysowano bezpośrednio w terenie korzystając z uprzednio założonej triangulacji Josepha Liesganiga, osnowy graficznej i poprzez nanoszenie szczegółów metodą stolikową 199. Ogółem powstało 413 arkuszy mapy w skali 1: Każdy arkusz o formacie 24 x 16 cali wiedeńskich (632 x 421 mm) obejmował obszar o powierzchni 220 km 2. Wartością mapy jest szczegółowość, wiarygodność i kompletność treści związana z jej przeznaczeniem. Odnosi się to przede wszystkim do sieci rzecznej i osadnictwa. Rzeźbę terenu przedstawiono metodą kreskową, podkreślając spadki i nachylenia szczególnie w obszarach górzystych, bez podania wysokości wzniesień terenowych. Dokładność mapy jest dość dobra jak na owe czasy, zwłaszcza dla obszarów nizinnych i płaskich. Błędy przeciętne odległości wynoszą dla obszarów płaskich ok. 90 m, dla obszarów górzystych są nieco większe od 100 do 160 m. Mapa nadaje się do oszacowań zmian powierzchni zalesionych, zmian sieci rzecznej, zbiorników wodnych, zmian przestrzennych układów osadniczych miast i wsi 200. Przytoczono tu opinie 199 O pracach pomiarowych i zdjęciach topograficznych pisze, a także krótkie biogramy Josepha Liesganiga i Fryderyka von Miega podaje [Konias A Kartografia topograficzna Śląska Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od połowy XVIII wieku do początku XX wieku. Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 17, 48, 50, 51, 52, 199, 224]. 200 Konias A Możliwości wykorzystania kartografii topograficznej Galicji (kartografia austriacka) w badaniach zmian środowiska. Referat wygłoszony na posiedzeniu Sekcji Architektury i Planowania Wsi Komisji Urbanistyki i Architektury PAN O/Kraków, 22 listopada 1996 r., s. 1-2 (maszynopis w posiadaniu autora).

106 106 Wojciech Przegon i wyniki badań Andrzeja Koniasa, który dokładnie analizował kartometryczność wszystkich rodzajów map powstałych w wyniku zdjęć topograficznych wykonanych od połowy XVIII do końca XIX w, na obszarach zwanych Galicją i Galicją Zachodnią. Projektując okładkę książki zaproponowano, aby na jej tylnej stronie zamieścić fragment sekcji 203 zdjęcia topograficznego józefińskiego Zamościa i jego okolic z lat Widzimy, że na mapie przedstawiono elementy fizjograficzne i antropogeniczne pomierzonego obszaru. Zaznaczono tereny rolne z wyraźnym rozróżnieniem gruntów ornych i użytków zielonych; obszary wodne o powierzchni znacznie większej niż Zamość z przedmieściami. Uderza mała powierzchnia terenów zalesionych w okolicy Zamościa. Natomiast widoczne małe enklawy drzew dowodzą, że były one wprowadzane i nasadzane celowo. Sieć komunikacyjna wykorzystuje ukształtowanie terenu. Opisano tylko drogę pocztową prowadzącą Przedmieściem Lubelskim w kierunku Warszawy (Post Strasse nach Warschau). Do miasta można było wjechać przez Bramę Lwowską i Szczebrzeską. Grobla szczebrzeska była istotnym elementem w komunikacyjnych i strategicznych uwarunkowaniach lokalizacji Zamościa. Mapa potwierdza źródłowe przekazy dotyczące układu osadniczego z drugiej pol. XVIII w. Topografowie austriaccy wiernie odwzorowali usytuowanie miasta w terenie, a także jego przedmieść od strony północnej i wschodniej oraz Sadowiska i Podgrobla od zachodu. Naniesiono także okoliczne wsie: Żdanów, Wólkę, Hyżą i Janowice oraz folwarki. Zwróćmy uwagę na folwark i wieś Janowice. Wieś Janowice istniała już w XV w. Janowice wraz z nieznanym dzisiaj Kulikowem i Powałą nabył w 1581 r. od Piotra Janiowskiego Jan Zamoyski, który przeznaczył je pod wytyczone wówczas Przedmieście Lubelskie oraz leżący dalej jeszcze w odległości 1.5 km na północny zachód od miasta, wybudowany w latach folwark 201. Do XIX w nadal istniał odrębny folwark i wieś Janowice rozciągała się przy trakcie lubelskim. Taką właśnie sytuację przestrzenną mamy przedstawioną na mapie. Ulega ona zmianie w 1813 r. podczas oblężenia Zamościa przez Rosjan. Wieś Janowice została całkowicie zniszczona, a w folwarku spłonęły zabudowania. W latach dwudziestych XIX w. powstały nowe lokalizacje, już nie przedmieść, ale osad. Założono Nową Osadę po południowo-wschodniej stronie miasta, Nowe Przedmieście Lubelskie Majdan po północno-wschodniej stronie, natomiast wieś Janowice przeniesiono na lewy brzeg Łabuńki 202. Dla wsi Janowice przyjęła się nazwa Janowice Duże i dziś jako osiedle, znajduje się w granicach administracyjnych Zamościa. Przy ul. Janowickiej zachowała się jeszcze charakterystyczna dla dawnych Janowie zabudowa zagrodowa. Powyższa analiza zmian przestrzennych położenia wsi Janowice jest istotna w przypadku próby odczytania treści źródła ikonograficznego jakim jest akwarela Jana Pawła Lelewela z 1818 r. zatytułowana Naprawa bastionu czwartego 203. Na rycinie 44 (wkładka kolorowych rycin) widać pogodny, jasny dzień. Słońce przebijające się przez 201 Kędziora A Zamość od A do Z. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK, Zamość, s Przegon W Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury. Akapit, Kraków, s Jest to reprodukcja obrazu za szkłem. Oryginał o wymiarach 53 x 72 cm wykonano w technice akwareli. Jan Paweł Lelewel przedstawił na nim prace budowlane przy bastionie czwartym [Przegon W Krajobrazy XIX-wiecznego Zamościa w akwarelach i rysunkach Jana Pawia Lelewela. Akapit. Kraków, s , ryc. 6].

107 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 107 kłębiaste chmury oświetla front robót. Z rozjaśnionym niebem kontrastuje ciemnozielona roślinność bagienna i granatowe smugi wody. Woda, jeden z elementów obronnych twierdzy nie była w tym przypadku sprzymierzeńcem, a wręcz utrudnieniem dla inżynierów prowadzących prace fortyfikacyjne. Na dalekim planie, po lewej stronie, jakby wyłaniające się zza muru, widać zarysy folwarku. Sądząc z usytuowania w stosunku do Zamościa i bastionu czwartego jest to majątek Janowice. Aktualnie poddajemy analizie fragment sekcji mapy topograficznej na której znajduje się Kraków, Kazimierz i Podgórze (patrz przód okładki książki). Biorąc pod uwagę czas wykonywania zdjęcia topograficznego józefińskiego można przyjąć, że tak wyglądało Podgórze co najmniej na rok przed otrzymaniem statusu miasta w 1784 r. Osada, nie była już przedmieściem Kazimierza, gdyż od 1772 r. leżała w granicach zaborczej Austrii. Natomiast Kazimierz na mocy konwencji granicznej, podpisanej w 1776 r. przez specjalną komisję polsko-austriacką został zwrócony Rzeczypospolitej 204. Na mapie widzimy, że opisano wzgórze Krzemionek i kopiec Krakusa. Obszar Zabłocia określono jako Przedmieście natomiast między drogą do Myślenic, a korytem Zakazimierki umieszczono napis Podgurze (sic!). Wartością mapy jest szczegółowość i wiarygodność w przedstawieniu sieci wodnej, drogowej i osadnictwa. Skartowany główny ciąg komunikacyjny biegnący wzdłuż północnych stoków Krzemionek w kierunku Myślenic i Wieliczki, zachował się do czasów współczesnych. Topografowie zaznaczyli również pływający most, który po stronie podgórskiej był przycumowany na osi dzisiejszej ulicy Staromostowej. Od strony Kazimierza dochodziło się do niego przez znajdującą się na końcu obecnej ulicy Krakowskiej bramę Wielicką 205. Osadnictwo zaznaczono nie w sposób zgeneralizowany, jak w przypadku Zamościa 206, ale jako poszczególne budynki. Ich koncentracja występowała u przyczółka mostu oraz w kwartale, który wyznaczają współczesne ulice: Rękawka, Lwowska, Nadwiślańska, Staromostowa i zachodnia pierzeja Rynku Podgórskiego. Na mapie zaznaczono przebieg rzeczki Cissowa, a także śladowy przebieg Bonarki. Ten zachowany układ hydrograficzny, przedstawiony na XVIII-wiecznej mapie topograficznej, potwierdza i uwiarygadnia, miejsce lokalizacji średniowiecznych wsi Rymkowej Woli i Janowej Woli 207. Tak więc na zdjęciu topograficznym józefińskim odnośnie osady Podgórze można wyróżnić następujące formy użytkowania ziemi: obszary wodne z roślinnością łęgową, tereny komunikacyjne i zabudowane, wzniesienie Krzemionek częściowo wykorzystywane 204 Problem ten wyjaśniają: [Bieniarzówna J., Małecki J.M Dzieje Krakowa. T. 2. Kraków w wiekach XVI-XVIII. WL, Kraków, s , Grodziska K. 1992, Cmentarze Podgórza. Wyd. "Secesja", Kraków, s. 7]. 205 Pływający most zwany Wielickim, służył nie tylko połączeniu Kazimierza z Podgórzem. Zbiegały się tu drogi prowadzące ze Śląska, Lwowa, Warszawy i Sącza. W latach był to most graniczny między Rzeczpospolitą i Austrią [Purchla J Kraków prowincja czy metropolia. Towarzystwo Autorów i Wydawnictw Prac Naukowych "Universitas". Kraków, s ]. 206 Patrz tylna okładka książki. 207 Przegon W Osadnictwo wiejskie u stóp Wzgórza Lasoty, [w:] Zesz. Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie, nr 359, seria Geodezja, z. 18, s

108 108 Wojciech Przegon gospodarczo, pozostałe tereny o przeznaczeniu rolniczym, bez rozróżnienia sposobu uprawy. Najbliższe okolice osady Podgórze były bezleśne. Podsumowując rozważania niniejszego podrozdziału należy stwierdzić, że: 1. Archiwalne materiały kartograficzne i ikonograficzne stanowią ważne źródło informacji o środowisku naturalnym i antropogenicznym. 2. Konfrontacja materiałów mapowych opracowanych według ściśle określonych zasad geodezyjno-kartograficznych ze źródłami ikonograficznymi, które często bywają artystycznym przekazem ówczesnej rzeczywistości może prowadzić do interesujących spostrzeżeń i wniosków. 3. Zdjęcie topograficzne józefińskie, które pomiarem objęło Zamość i Podgórze jest jednym z ważniejszych opracowań kartograficznych, które oddaje położenie obu ośrodków oraz topografie najbliższej okolicy. Skala opracowania i graficzny rysunek mapy pozwala w sposób ogólny poznać formy użytkowania ziemi oraz strefy krajobrazu kulturowego zabudowanego i rolniczego Analiza historycznych procesów urbanizacji krajobrazu XIX-wiecznego Zamościa we współczesnych opracowaniach kartograficznych Interesujące opracowania kartograficzne dotyczące Zamościa powstały w latach 90. XX w. Graficzne programy komputerowe pozwalają zestawiać zjawiska przestrzenne zachodzące w różnym czasie, ale na tym samym terenie. Opracowanie takie wykonał zespół architektów pod kierunkiem mgr inż. arch. Elżbiety i Kazimierza Koterbów z Biura Rozwoju Krakowa w 1994 r. Wtedy to powstał Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego miasta Zamościa. W części kartograficznej planu zamieszczono kolorowe mapy, które ilustrują kolejne koncepcje urbanistycznego rozwoju miasta poczynając od 1809 r. Dobrym pomysłem było zaznaczenie w tle rysunku map współczesnego układu komunikacyjnego. Niezbędnych analiz architekci dokonali w odniesieniu do kolejnych etapów przebudowy i modernizacji obiektów fortyfikacyjnych. Poszczególne mapy przedstawiają: miasto wraz z przedmieściami do 1809 r. (ryc. 45 wkładka kolorowych rycin); miasto i okolice w okresie przejściowym modernizacji twierdzy w latach ) (ryc. 46 wkładka kolorowych rycin) oraz miasto i okolice w okresie funkcjonowania zmodernizowanej twierdzy od ok do 1866 roku (ryc. 47 wkładka kolorowych rycin). Przełom XVIII i XIX w. okazał się schyłkowy dla istniejącej formy miasta. Integralnie i harmonijnie powiązane ze sobą dwa elementy układu miasta: fortyfikacje oraz zespół pałacowo miejski zaczęły żyć odrębnie. Na okres 57 lat dominująca stała się funkcja wojskowa. W okresie tym możemy wyróżnić dwa etapy funkcjonowania twierdzy Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Co działo się w Zamościu w czasach Księstwa Warszawskiego ( )? 20 maja 1809 r. wojska księcia Józefa Poniatowskiego oswobodziły Zamość spod austriackiego panowania. Tereny zdobyte na Austriakach zajmowano w imieniu Napole-

109 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 109 ona. W czasie działań wojennych nastąpiły wielkie zniszczenia w zabudowie miasta i przedmieść. Podjęto decyzję o modernizacji twierdzy. Postanowiono, że Zamość stanie się twierdzą państwową. W 1809 r. przystąpiono do przebudowy, umocnienia i modernizacji fortyfikacji. Robotami kierował kapitan artylerii Leonard Jodko pod nadzorem pułkownika inżyniera Jana Chrzciciela Malleta dyrektora generalnego inżynierów armii Księstwa Warszawskiego, który był autorem założeń tej rozbudowy. Modernizacja polegała między innymi na oczyszczeniu przedpola twierdzy. W związku z tym rozebrano dużo domów i wywłaszczono liczne działki 208. W toku prac ziemnych poszerzono szereg militarnych dzieł i baterii zewnętrznych. Przed Bramą Szczebrzeską uformowano szaniec o narysie redanu. Na cele wojskowe zagospodarowano staw, groble i śluzy. W następnych latach sypano kolejne dzieła zewnętrzne przed kurtynami i bastionami. Na terenie Małej Zalewy, po zachodniej stronie miasta, pojawiły się dwie lunety. Wszystkie te prace wymusiły wprowadzenie zmian w układzie dróg i strukturze przedmieść. Wytyczono nową trasę początkowych odcinków traktów Lubelskiego i Lwowskiego z zachowaniem dalszych ich części. Częściowo zmodernizowana twierdza została poddana sprawdzianowi. Stało się to za przyczyną klęski Wielkiej Armii napoleońskiej podczas kampanii rosyjskiej. Po dziewięciu miesiącach oblężenia, 23 listopada 1813 r. Zamość przeszedł w ręce zwycięzców Napoleona. W wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. miasto znalazło się w Królestwie Kongresowym jako twierdza i główne więzienie wojskowe Królestwa. W 1821 r. zmienia się charakter miasta. W styczniu tegoż roku Zamość został sprzedany przez ordynata Stanisława Kostkę Zamoyskiego rządowi Królestwa Polskiego, tracąc status miasta prywatnego i przechodząc do kategorii miast rządowych. W dokumentach sprzedaży akt ten określono jako transakcję zamiany miasta z pasem ziemi o mocny wystrzał armatni, to jest o 1200 sążni, rachując od czoła twierdzy za inne dobra rządowe 209. Wcześniej administracja latyfundium została przeniesiona do Zwierzyńca, a rezydencja Zamoyskich do Klemensowa. Rok po sprzedaży, władze miejskie zostały przeniesione do podmiejskiej Nowej Osady, z której powróciły do ratusza dopiero po likwidacji twierdzy w 1866 r. Jak wyglądał drugi etap modernizacji twierdzy, położonej na południowo - wschodnich rubieżach, podporządkowanego Rosji Królestwa Polskiego? Car Aleksander I polecił swojemu sztabowi wojskowemu kontynuować jej przebudowę i modernizację. Robotami kierował nadal autor planu generalnego Mallet-Malletski, który wówczas, już w randze generała brygady, przeszedł na służbę carską, pozostając szefem korpusu inżynierów Królestwa Polskiego. Jego adiutantem i projektantem wielu obiektów fortyfikacyjnych był Jan Paweł Lelewel. 208 Herbst S., Zachwatowicz J Twierdza Zamość. Warszawa, s Ćwik W Zmiana charakteru miasta w XIX w. Zamość miastem narodowym, [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pod red. K. Myślińskiego, Zamość, s , (s ).

110 110 Wojciech Przegon W wyniku oblężenia w 1813 r. najwięcej ucierpiały przedmieścia, gdzie zniszczeniu uległo około 160 domów 210. Ułatwiło to poniekąd pracę, gdyż znajdujące się na zewnątrz szańców przedmieścia zostały przeniesione na odleglejsze tereny. W ramach nowej organizacji twierdzy wyznaczono obwody strategiczne. Pierwszy obwód, ustanowiony już w 1809 r. kształtował granice terenów bez prawa wznoszenia nowej zabudowy w odległości 1200 m od stoków militarnych dzieł zewnętrznych, co zdecydowanie potwierdzono w 1816 r. W tym też roku wyznaczono drugi obwód, w odległości około 2400 m (na strzał armatni). Między tymi liniami miało prawo rozwijać się życie cywilne. Na rycinie 46 zaznaczono granice obu obwodów strategicznych. Rozwój zabudowy został więc wymuszony linią pierwszego obwodu. W latach 20. XIX w. powstały nowe lokalizacje, już nie przedmieść ale osad. Najważniejszą z nich była Nowa Osada, która rozwijała się wewnątrz trapezu wyznaczonego przez granicę pierwszego obwodu oraz trakty Lwowski i Hrubieszowski. Powstało także nowe Przedmieście Lubelskie - Majdan, ograniczone obecnymi ulicami Powiatową i Szwedzką. Wieś Janowice przeniesiono na lewy brzeg Łabuńki. W latach powstały nowe bramy: Lubelska i Lwowska. Zmieniło to częściowo układ komunikacyjny w twierdzy i znacznie poza nią. Przerobiono wyloty traktów. W stronę Lublina był to już trzeci z kolei trakt, który zaczęto brukować. Przez Nową Bramę Lwowską wychodził jeden trakt, który na wysokości obecnej ulicy Orlej rozwidlał się w kierunku Lwowa i Hrubieszowa. W omawianym okresie czynnik militarny decydował o wszystkim, nie licząc się zupełnie z interesem miasta. Prace trwały równocześnie na zewnątrz i wewnątrz twierdzy. Poszerzono znacznie wały i bastiony. Zwieńczono je klasycznymi nadszańcami i uzupełniono działobitnią zwaną Rotundą. Nadszaniec K1 powstał w latach w szyi bastionu siódmego, na miejscu wzniesionego wcześniej ( ) nadszańca ziemnego. Nadszaniec K2 łączy kurtyny bastionu szóstego wybudowany został w latach , również w miejscu nadszańca ziemnego. Okrągła działobitnia wzniesiona została w latach Potężna budowla ceglano-kamienna, otoczona fosą, stanowiła wysuniętą przed twierdzę pozycję obronną, połączoną z miastem groblą. W roku kasacji twierdzy, obiekt ten został zamieniony na magazyny amunicji i prochu, którą to funkcję pełnił w okresie między pierwszą i drugą wojną światową. Planowe działania nadające miastu charakter militarny powodowały zmianę funkcji i formy architektonicznej wielu obiektów. W nadbudowanym i pozbawionym całkowicie wystroju pałacu Zamojskich umieszczono szpital. W 1840 r. ratusz zamieniono na więzienie, a z budynku usunięto attykę. Wojsko zajęło na koszary gmach Akademii, tak jak i kościół Franciszkanów. Po obniżeniu i zniekształceniu kościołów Reformatów i Klarysek przeznaczono je na magazyny. Renesansowe szczyty kolegiaty zastąpiono neoklasycystycznymi, obniżając także dach nawy głównej. Ze względu na niebezpieczeństwo zawalenia się rozebrano klasztor franciszkanów wraz z wieżą, kościół ormiański, klasztor reformatów, scholasterię. Przebudowany zespół bonifratrów zamieniono na 210 Sawa-Sroczyńska B Przemiany miasta Zamościa w latach Praca doktorska Bibl. UMCS. Lublin, maszynopis, s. 161.

111 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 111 zajazd Pod Karpiem. Symbolem uniformizacji budowli były stosowane z rozmachem jednakowe żółte tynki modernizowanych budynków. Przekształcenia architektury miasta, likwidacja akcentów wieżowych, wyniosłych mansardowych dachów, koronkowych attyk, a także wielkość i forma obu nadszańców spowodowały, że miasto utraciło część swoich walorów jako kompozycja krajobrazowa. Nadal jednak pozostał jednolity zwarty i bogaty układ przestrzenny, opasany fortyfikacjami. Do 1831 r. trwały regularne prace przy wewnętrznych obiektach militarnych i przy zewnętrznych dziełach ziemnych. W latach następnych udoskonalono poszczególne elementy i wprowadzono nowe, jak na przykład w 1837 r. cztery kojce. Należy jednak przyjąć, że w roku upadku Powstania Listopadowego (Zamość poddał się jako ostatni punkt oporu) do zrealizowania podstawowego projektu brakowało oczyszczenia przedpola z zabudowy oraz zamknięcia obwodu, w którym rdzeń stanowiła droga łącząca trakty: Szczebrzeski, Lubelski i Lwowski 211. Lata to okres funkcjonowania zmodernizowanej twierdzy. Rycina 47 przedstawia stan miasta i okolic w tym czasie. W 1833 r. ostatecznie zlikwidowano zabudowę w promieniu 1200 m od twierdzy, a w odległości około 200 m od stoków dzieł zewnętrznych wyznaczono trzeci obwód strategiczny. Można przyjąć, że w 1833 r. zakończono także budowę drogi obwodowej, i tym samym zakończono wszystkie prace realizacyjne określone projektem Malleta. Zauważmy, że wytyczony po raz czwarty trakt Lubelski jest ostateczny i pokrywa się z przebiegiem obecnej Alei Piłsudskiego. Skorygowany trakt Lwowski jest dzisiejszą ulicą Partyzantów, wiodącą do Tomaszowa Lubelskiego. Większość dróg w pierwszym obwodzie strategicznym uległa likwidacji. Najmniejszym zniszczeniom uległy drogi pozostające poza jego obszarem. W analizowanym okresie obok twierdzy funkcjonowały te same jednostki osadnicze, które powstały w latach 20. XIX w. Trwały jednak w gospodarczej i demograficznej stagnacji. Ważną dziedzinę inwestycji stanowiły prace nad uregulowaniem systemu wodnego. Po 1836 r. spuszczono stawy i osuszono błota. Potem przesunięto i uregulowano koryto Łabuńki w okolicach Podtopola. Następnie uregulowano Topornicę i poprowadzono wzdłuż drogi ze Żdanowa do Zamościa. Miejsce połączenia rzek nie uległo zmianie do czasów współczesnych. W latach przestał istnieć ważny element krajobrazu miasta: zalewy Topornicy i Łabuńki. Rok 1856 przyjmuje się za kulminacyjny punkt w rozwoju twierdzy. Jednak już dziesięć lat później nastąpił upadek znaczenia systemu obronnego Zamościa. Realizując decyzję wojskowych władz carskich z końca 1866 r. o likwidacji twierdzy, wysadzono w powietrze część murowanych kurtyn i zrzucono wały do fos 212. Części oskarpowania dzieł fortecznych, bramy, nadszańce, kazamaty, kojec, Rotunda pozostały do dnia dzisiejszego jako świadkowie dni świetności twierdzy. 211 Koterba K, Koterba E Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zamościa. Biuro Rozwoju Krakowa, t. 1, s Herbst S Zamość. Warszawa, s. 32.

112 112 Wojciech Przegon Reasumując niniejsze rozważania należy stwierdzić, że: 1. Twierdza zamojska w XVI-XVIII w. była przykładem późnorenesansowego bastionowego założenia obronnego systemu nowowłoskiego. W XIX w. po przeprowadzonej modernizacji, stanowiła czołowy w Europie przykład fortyfikacji systemu francuskiego. 2. Analizując kolejne etapy rozwoju fortyfikacji Zamościa można zauważyć jak zmieniały się formy użytkowania ziemi w samej twierdzy i jej najbliższym otoczeniu. W latach funkcja militarna była główną funkcją miasta. 3. Przystosowanie budowli użyteczności publicznych funkcjom militarnym, powstanie szeregu obiektów wojskowych murowanych i ziemnych na przedpolu twierdzy, zmiany układu komunikacyjnego, korekta sieci hydrograficznej wokół miasta, powstanie nowych przedmieść, to przykłady działalności antropogenicznej kształtującej proces urbanizacji krajobrazu. 4. Przy pomocy graficznych technik komputerowych można w interesujący sposób przedstawić rozwój przestrzenny miasta w określonych przedziałach czasowych czego dowodem są prezentowane ryciny 45, 46 i Przypomnijmy, że w latach , w czasie drugiej okupacji Krakowa, Austriacy konsekwentnie realizowali budowę twierdzy Kraków 213. Najpierw w latach tworzyli i rozbudowywali obóz warowny, a następnie w latach budowali twierdzę pierścieniową. Widzimy, że ten drugi etap przypadł na czas, kiedy to XIX-wieczna zamojska twierdza, straciła swoje obronne znaczenie. Ponieważ autor prowadził badania nad problematyką fortyfikacji miasta Podgórza 214 dlatego w tabeli 12 próbowano dokonać porównania historii przyczółka podgórskiego twierdzy Kraków z XIX-wieczną twierdzą Zamość. 213 Bogdanowski J Warownie i zieleń twierdzy Kraków. Wydawnictwo Literackie. 214 Przegon W Fortyfikacje Podgórza jako jedna z form użytkowania ziemi i znaczący element krajobrazu kulturowego, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury O/PAN Kraków, t. XXXII, s

113 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 113 Tabela 12. Porównanie historii przyczółka podgórskiego Twierdzy Kraków z Twierdzą Zamość. Oprac. W. Przegon. Table 12. Historical comparison of the Podgórze fortification of the Cracow Fortress with that of the Zamość Fortress. Compiled by W. Przegon. Przyczółek podgórski Twierdzy Kraków Domniemane fortyfikacje palatium na Górze Lasoty. Według planu warstwicowego sprzed 1853 roku można wnosić, że mogła być tam fosa. Istnienie ufortyfikowanego przyczółka mostu wielickiego po podgórskiej stronie w XVII wieku, według planu oblężenia Krakowa i miedziorytu Izydora Affeita z 1657 r. Akt podniesienia podgórskiej osady do rangi Wolnego Królewskiego Miasta Podgórze wydał w Wiedniu dnia 26. I roku cesarz Józef II. A. Pierwsze próby fortyfikowania Podgórza. projekt szańca na Krzemionkach z 7 VII 1792 r. (ryc. 131), plan Mosano i Chevane z 1796 r. (ryc. 32), trójwariantowy plan markiza Chastelera z 1798 r., powstały w czasach pierwszej okupacji Krakowa w latach , nie zrealizowany (ryc. 132). B. Konsekwentna realizacja Twierdzy Kraków przez Austriaków w czasie drugiej okupacji Krakowa w latach tworzenie i rozbudowa obozu warownego w latach , budowa twierdzy pierścieniowej w latach C. Od 1918 r. fortyfikacje Krakowa i Podgórza stanowią zabytek kultury Fortyfikacje przed lokacją miasta Twierdza Zamość Rodowy zameczek Zamoyskich w miejscu późniejszego zamku kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego wybudowanego już w mieście lokowanym. Późniejsze przebudowy przekształciły zamek w pałac. Akt lokacji miasta Akt lokacji miasta wydał w Jarosławiu w dniu 10 IV 1580 roku kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Akt ten został potwierdzony w Wilnie w dniu 12 VI 1580 roku przez króla Stefana Batorego Krótki opis etapów fortyfikowania miasta Twierdza zamojska w XVI XVIII wieku była przykładem późnorenesansowego bastionowego założenia obronnego systemu obronnego nowowłoskiego. W XIX w. po modernizacji stanowiła czołowy w Europie przykład fortyfikacji systemu francuskiego. Do dziś częściowo zachowana. W latach według planu Bernarda Moranda usypano ziemne fortyfikacje bastionowe. Po 1592 r. rozpoczęto prace murarskie. Około 1618 r. plan miasta został zamknięty siedmiobokiem kurtyn z bastionami systemu nowowłoskiego. W latach przeprowadzono modernizację fortyfikacji według projektu i wykonawstwa inżyniera i artylerzysty Jana Michała Linka. W latach Twierdza Zamość była w rękach Austriaków. Miasto było otoczone fortyfikacjami bastionowymi bez militarnych dzieł zewnętrznych. Lata , to okres przejściowy moder-

114 114 Wojciech Przegon materialnej, sztuki fortyfikacyjnej. W latach 50-tych i 60-tych XX wieku rozebrano fort nr 33 Krakus i fort nr 31 Krzemionki. Fort nr 32 św. Benedykt przeznaczono na Fort Sztuki. W przygotowaniu jest trasa dydaktyczno-turystyczna po pozostałych fortyfikacjach austriackich. Szczęśliwe ocalenie Krakowa i Podgórza w czasie II wojny światowej. nizowanej twierdzy. Najpierw w okresie Księstwa Warszawskiego ( ) robotami kierował kapitan artylerii Leonard Jodko pod nadzorem pułkownika inżyniera Jana Chrzciciela Mallet-Malletskiego. Poszerzono szereg dzieł i baterii zewnętrznych. Od 1815 roku modernizacja według planu generała Malletskiego (na służbie carskiej). Fortyfikacje projektował i wykonanie nadzorował inżynier wojskowy, porucznik a następnie kapitan Jan Paweł Lelewel. Wtedy to nastąpiła korekta układu komunikacyjnego wewnątrz twierdzy, powstały nowe bramy Lubelska i Lwowska ( ), szańce zewnętrzne, działobitnia-rotunda ( ), kazamaty, nadszańce murowane bastionu szóstego i siódmego ( ). Lata , to okres funkcjonowania zmodernizowanej twierdzy. W 1966 roku władze carskie podjęły decyzje o likwidacji twierdzy. Wysadzono w powietrze część murowanych kurtyn i zrzucono wały do fos. W 1915 r. Austriacy zburzyli bastion nr 1 i przeprowadzili linię kolejową w kierunku Hrubieszowa. Do dzisiaj pozostały: oskarpowania dzieł fortecznych, bramy, nadszaniec bastionu siódmego, kojec, rotunda, kurtyna pomiędzy szóstym i siódmym bastionem, w której urządzono trasę turystyczną. Twierdza w ogniu Znaczącą rolę Twierdza Kraków odegrała 1848 r., odparcie wojsk kozacko-tatarskich pod w czasie I wojny światowej, kie- wodzą atamana Bohdana Chmielnickiego. dy to Rosjanom po przełamaniu frontu, 1658 r., odparcie wojsk szwedzkich pod wodzą udało się podejść pod Kraków. Tu króla Karola X Gustawa. jednak znaczne siły Moskali zostały r., okres wielkiej wojny północnej. związane walką na przedpolach W Zamościu stacjonowały obce wojska twierdzy. Umożliwiło to dowództwu szwedzkie i saskie, które nakładały wysokie austriackiemu rozwinąć atak pod kontrybucje. Mszaną i odnieść zwycięstwo pod 1772 r., pod koniec czerwca Zamość, bez boju Gorlicami. przechodzi pod okupację austriacką. 20 V 1809 r. wojska księcia Józefa Poniatowskiego oswobodzają Zamość spod okupacji austriackiej. Zamość w Księstwie Warszawskim.

115 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa r., jedenastomiesięczne oblężenie rosyjskie, było najbardziej heroiczną w dziejach Zamojszczyzny obroną twierdzy. Obroną kierował urodzony w Saksonii Flamandczyk Maury Hauke ( ) r., w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego Zamość znalazł się w granicach Królestwa Polskiego, jako twierdza i główne więzienie wojskowe Królestwa r., twierdza Zamość fortyfikowana przez Moskali, na przekór losowi broni się przed nimi, stanowiąc ostatni punkt oporu powstania listopadowego r., bitwa pod Zamościem. Na linii kilkudziesięciokilometrowego frontu starły się armia austriacka i rosyjska (łącznie 20 dywizji). Po dwutygodniowych walkach do Zamościa weszli Austriacy. 2 XI 1918 r., dzień wolności po 146 letnim okresie zaborów. 25 VII 1944 r. Zamość wolny. Szczęśliwe ocalenie miasta w czasie II wojny światowej. Zachowane mapy wojskowe i plany budowli fortyfikacyjnych twierdzy Główny zbiór map i planów w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie oraz w Archiwum Wojennym w Wiedniu. Bogata dokumentacja w Wydziale Ochrony Zabytków Urzędu Miasta Krakowa. Prywatne zbiory m. in. prof. zw. dr hab. arch. Janusza Bogdanowskiego i dr inż. arch. Mirosława Holewińskiego. O planach ufortyfikowania Krakowa i Podgórza pisał w 1997 r. Mirosław Holewiński w rozprawie doktorskiej pt. Twierdza Kraków w świetle przemian koncepcji planistycznych z lat Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, mps. Monografia Twierdzy Kraków: Bogdanowski Janusz Warownie i zieleń twierdzy Kraków. Wydawnictwo Literackie, Kraków. Zachowane mapy i plany znajdują się w: Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Ordynacji Zamojskiej, Centralne Archiwum Wojskowe w Rembertowie, Archiwum Wojenne w Stockholmie, Archiwum Wojenne w Wiedniu, Archiwum Państwowe w Krakowie. O planach Zamościa piszą: Pawłowska Anna Plany i mapy Zamościa z XVII XX wieku, [w:] Zamość miasto idealne. Praca zbior. pod red. Jerzego Kowalczyka. Wydawnictwo Lubelskie, s ; Przegon Wojciech Zamość światowym dziedzictwem kultury. Akapit. Kraków. Wydawnictwa monograficzne Monografia Twierdzy Zamość: Herbst Stanisław, Zachwatowicz Jan Twierdza Zamość. Architektura Militaris I, Wydawnictwo Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, Warszawa.

116 116 Wojciech Przegon 4.4. Współczesne formy użytkowania ziemi w mieście Zamościu i na zamojskiej Starówce Podstawowymi przesłankami stanowiącymi warunki przestrzennego rozwoju Zamościa są wartości kulturowe oraz stan zainwestowania i sposób użytkowania terenów. W tabeli 13 przedstawiono powierzchniowy i procentowy bilans użytkowania terenów miasta sporządzony w 1992 r. przez zespół opracowujący Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zamościa. Zauważmy, że na początku ostatniej dekady XX w. istniała równowaga pomiędzy terenami zainwestowania a terenami niezainwestowanymi. W badaniach skoncentrowano się na terenach niezainwestowanych. Należy spodziewać się, że to właśnie ich kosztem będą wzrastać tereny budownictwa, mieszkalnictwa, komunikacji i infrastruktury technicznej. Środowisko roślinne miasta formowane było już od chwili jego założenia w 1580 r. Pierwsi ordynaci utrzymywali na swoim dworze ogrodników, którzy utworzyli i prowadzili ogród przypałacowy według wzorów włoskich. W połowie XVIII w, ordynat Antoni Tomasz Zamoyski, autor pierwszego polskiego traktatu o sztuce ogrodniczej, założył ogród o układzie promienisto-osiowym typu francuskiego. W czasie zaboru rosyjskiego znany był spacerowy ogród angielski pułkownika Jodki oraz ogród andrianowski urządzony przed pałacem Zamoyskich. Chlubą Zamościa w pierwszych latach niepodległości był założony w 1918 r. przez profesora Stefana Milera pierwszy w Polsce ogród przyrodniczy. Jego tradycje kontynuuje obecnie ogród zoologiczny, który jest jedynym tego typu obiektem położonym na terytorium kraju pomiędzy Wisłą a wschodnią granicą państwa. Interesujące założenie parkowe stanowi park miejski założony w latach według projektu inżyniera Waleriana Kronenberga. Powstał on na dziewiętnastowiecznych obronnych dziełach ziemnych twierdzy Zamość, maksymalnie zachowując ich pozostałości. Jest to park typu angielskiego. W 1917 r. posadzono pierwsze drzewa przy ulicach wylotowych z miasta starym trakcie lwowskim, lubelskim i szczebrzeskim. Z tego też okresu datuje się większość starodrzewów miasta. Po drugiej wojnie światowej systematycznie przybywało miejskich terenów zieleni. Na przykład w 1958 r. powierzchnia parków i zieleńców wynosiła 11,5 ha, a zieleni osiedlowej 5,2 ha. W 1983 r. odpowiednie wielkości wynosiły 61,8 ha i 45,8 ha. Zatem w ciągu 25 lat nastąpił pięciokrotny przyrost powierzchni zieleni parkowej i urządzonych zieleńców oraz dziewięciokrotny wzrost powierzchni zieleni osiedlowej. W okresie kiedy Zamość był miastem powiatowym, tj. do 1975 r., zielenią urządzono 28 ha przedpola dawnych fortyfikacji. Aktualnie obszary różnych rodzajów zieleni zajmują w mieście 920,71 ha. W stosunku do ogólnej powierzchni miasta, która wynosi 3048 ha, stanowi to 30,21%.

117 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 117 Tabela 13. Struktura użytkowania terenów miasta Zamościa. Stan w 1992 r. Źródło: K. Koterba, E. Koterba i in Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zamościa. Biuro Rozwoju Krakowa, t. 1. Table 13. The structure of land use in the town of Zamość in Source: K. Koterba, E. Koterba et al Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zamościa. Biuro Rozwoju Krakowa, t. 1. Rodzaj użytkowania Po w. terenu w ha % w stosunku do całego miasta % w stosunku do terenów zainwestowanych wskaźnik m 2 / IM Teren przemysłu baz i składów 161,11 5,28 10,46 24,90 Tereny budownictwa 27,47 0,90 1,78 4,24 Tereny ośrodków produkcji i urządzeń obsługi rolnictwa 29,12 0,95 1,89 4,50 Tereny mieszkalnictwa 554,12 18,17 36,00 85,64 Tereny administracji i usług 147,22 4,83 9,56 22,75 Tereny nauki 1,38 0,04 0,09 0,21 Tereny turystyki 7,40 0,24 0,48 1J4 Tereny zieleni 276,24 9,06 17,90 42,69 w tym ogrody działkowe 126,51 4,15 8,22 19,50 Tereny komunikacji 238,53 8,48 15,49 36,86 Tereny infrastruktury technicznej 42,61 1,39 2,76 6,58 Tereny urządzeń specjalnych 54,10 1,77 3,51 8,36 RAZEM TERENY ZAINWESTOWANE 1.539,00 51,11 100,00 237,86 Tereny rolne 862,77 28,30-133,34 Tereny upraw ogrodowych i sadowniczych 64,07 2,10-9,90 Tereny łąk i pastwisk 491,61 16,12-75,90 Tereny lasów 59,61 1,95-9,20 Tereny wód 29,18 0,95-4,50 Tereny innego użytkowania 1,45 0,04-2,20 RAZEM TERENY NIEZAINWESTOWANE 1509,00 49,50-233,23 OGÓŁEM 3048,00 100,00 100,00 471,09

118 118 Wojciech Przegon Zieleń towarzyszy wszystkim osiedlom wzniesionym w latach powojennych. Jej intensywność zależy od czasu realizacji budownictwa mieszkaniowego. Dobrze świadczy to o zarządach spółdzielni mieszkaniowych, które realizowały projekty zagospodarowania przestrzennego z wizją przyjemnego otoczenia dla wznoszonych bloków i ich mieszkańców. Także w osiedlach domów jednorodzinnych ogródki przydomowe są z reguły bardzo estetycznie urządzone. Od frontu sadzi się liściaste lub iglaste drzewa ozdobne, drzewka owocowe, urządza alpinaria, nisko strzyżone żywopłoty i trawniki. Na zapleczu działki budowlanej uprawiane są warzywa, poziomki, truskawki, maliny, porzeczki, agrest, itp. Również pracownicze ogródki działkowe stanowią korzystną wizytówkę swoich właścicieli. Można na nich wyróżnić część ozdobno-rekreacyjną i część użytkowogospodarczą. Obie są wypielęgnowane przez pasjonatów działkowiczów. Do najlepiej urządzonych form zieleni należy zaliczyć teren Rotundy. Budowla ta, jako działobitnia twierdzy zamojskiej, została wzniesiona w latach według projektu i pod kierunkiem generała Jana Chrzciciela Mallet-Malletskiego. Dzieło obronne było wysunięte 570 m na południe od drugiego bastionu renesansowych fortyfikacji. Miało za zadanie panować nad terenem przyległych łąk zalewowych, nad drogą poprowadzoną po grobli od Żdanowa oraz nad starym szańcem na Skokówce. W latach hitlerowcy urządzili w Rotundzie obóz przejściowy dla aresztowanych przez niemiecką Policję Bezpieczeństwa. W czasie akcji pacyfikacyjnowysiedleńczej na Zamojszczyźnie (XI 1942 VIII 1943) na terenie Rotundy przeprowadzano egzekucje. W 1943 r. obóz przejściowy przekształcono w obóz zagłady. Został on wyzwolony 25 VII 1944 r. przez wojska radzieckie 3 Armii Frontu Ukraińskiego. W kwietniu 1947 r. na Rotundzie otwarto i poświęcono Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny. Wokół zewnętrznych murów Rotundy utworzono cmentarz. Wtedy też zasadzono drzewa wzdłuż drogi prowadzącej groblą do Rotundy. W latach kwatery cmentarza zostały uporządkowane. Groby otrzymały ujednoliconą oprawę plastyczną według projektu architekta Adama Klimka 215. Pierścień murów Rotundy oraz dojście do niej, otacza częściowo zachowana do dziś fosa z wodą. Pamięć i hołd jaki jesteśmy winni ofiarom ostatniej wojny, zobowiązują władze i społeczeństwo hetmańskiego grodu do szczególnej opieki nad Mauzoleum. Planiści, architekci i pracownicy służb zieleni miejskiej powinni zwrócić baczną uwagę na otoczenie. Od strony południowej, w bezpośrednim sąsiedztwie Rotundy, znajduje się zalew miejski. Bardzo niefortunnie wyznaczono część kąpieliska, które znajduje się vis a vis tego miejsca pamięci. Należałoby więc, z oczywistych względów: moralnych, wychowawczych i kulturowych tę część rekreacyjną bardziej izolować. Na pewno ogrodzenie nie może być ażurowe, a roślinność powinna być umiejętnie dobrana i zaprojektowana. Badania inwentaryzacyjne stanu komunikacji i zieleni miasta przeprowadzono w 1996 (ryc. 48 wkładka kolorowych rycin). Natomiast w 2003 r. dokonano ponownej wizji lokalnej. W tym też roku na podstawie danych ewidencyjnych sporządzono aktu- 215 Kowalczyk J Zamość-przewodnik. Wyd. III. Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej. Zamość, s.143.

119 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 119 alne na dzień 1 stycznia 2003 r. zestawienie struktury użytkowania ziemi w mieście Zamościu (tab. 14). Tabela 14. Zestawienie zbiorcze danych dotyczących gruntów objętych ewidencją gruntów i budynków na dzień 1 stycznia 2003 r. według powierzchni geodezyjnej w Zamościu. Oprac. W. Przegon na podstawie danych uzyskanych z Wydziału Geodezji i Gospodarki Nieruchomościami w Zamościu. Table 14. Overall combination of data concerning lands included in the land and building records of 1 st January 2003 according to geodetic area in Zamość. Compiled by W. Przegon on the basis of data obtained from the Department of Geodesy and Real Estate Economy in Zamość. Użytki rolne w [ha] Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzaczone w [ha] Grunty zabudowane i zurbanizowane w [ha] Grunty pod wodami [ha] grunty orne 914 sady 22 łąki trwałe 431 pastwiska trwałe 46 grunty rolne zabudowane 74 grunty pod stawami 0 grunty pod rowami 22 Razem 1509 lasy 63 grunty zadrzewione i zakrzewione 2 Razem 65 tereny mieszkaniowe 408 tereny przemysłowe 132 inne tereny zabudowane 239 zurbanizowane tereny niezabudowane 152 tereny rekreacyjno-wypoczynkowe 58 drogi 284 tereny komunikacyjne tereny kolejowe 62 inne 0 użytki kopalne 8 Razem 1343 morskimi wewnętrznymi 0 powierzchniowo płynącymi 24 powierzchniowo stojącymi 22 Razem 46 Użytki ekologiczne [ha] 0 Nieużytki [ha] 1 Tereny różne [ha] 84 Ogółem powierzchnia administracyjna Zamościa [ha] 3048 Na mapie miasta w skali 1:8000, w układzie sieci ulic głównych i zbiorczych wyróżniono te odcinki, które aktualnie stanowią kanwę dróg tranzytowych prowadzących ruch samochodowy przez miasto (kolor czarny). Jest to układ chaotyczny, a nie na

120 120 Wojciech Przegon przykład wrzecionowaty, tak bardzo praktyczny i od lat stosowany w miastach zachodniej Europy. Zróżnicowana szerokość dróg nie jest ujęta żadnym modułem szerokości, nawet we fragmentach projektowanych obwodnic. Zamość nie ma obwodnicy typu okólnego. Nie wiadomo też, kiedy projekty całkowitego obejścia miasta przez ciężki transport będą zrealizowane. Obszar historycznego centrum powinien być całkowicie wyłączony z ruchu kołowego, za wyjątkiem służb dostawczych i specjalnych. Na mapie zaznaczono także tereny Polskich Kolei Państwowych (kolor fioletowy). Powstały one w 1916 r., kiedy to 15 lipca otwarto dla ruchu osobowego i towarowego linię kolejową wybudowaną przez władze austriackie. Kolej była szansą rozwoju miasta. Jednakże jej projektantom nie przeszkadzał fakt zdewastowania południowej części terenów fortecznych. Stan ten trwa do chwili obecnej. Chcąc przywrócić historyczną wartość krajobrazu tej części miasta i jego południowego przedpola oraz zachować połączenie kolejowe z Hrubieszowem, należałoby zbudować północne obejście miasta. Kolorem niebieskim zaznaczono tereny wodne miasta. Układ hydrograficzny tworzą: rzeka Łabuńka, stare i nowe koryto rzeki Topornicy, staw w parku miejskim i kanał doprowadzający wodę do niego, zalew rekreacyjny z wydzielonym kąpieliskiem i częścią dla wędkarzy oraz sieć rowów melioracyjnych w południowo-zachodniej i północno-wschodniej części miasta. Już na planie de Jonsaca z połowy XVII w. zaznaczone były obszary wodne, które otaczały Zamość od południa i zachodu. Również inne zachowane historyczne materiały opisowo-kartograficzne informują o zachwianej równowadze stosunków wodnych w glebie. Obecnie obszary te wymagają przeprowadzenia melioracji typu odwadniającego. Penetracja terenu dowodzi, że okolice Rotundy, zalewu, byłej strzelnicy wojskowej, lasku żdanowskiego, koryta Łabuńki i starego koryta Topornicy porośnięte są roślinnością bagienną. Na mapie zaznaczono także tereny zieleni miasta, z rozróżnieniem zieleni typu leśnego, parkowego, łąkowego i ogródków działkowych. Zieleń typu leśnego (kolor ciemnozielony) występuje przy zalewie, na terenie tzw. Małpiego Gaju, w ciągu lasku wzdłuż kanału doprowadzającego wodę do parku miejskiego oraz na terenie między ulicami Kruczą a Dzieci Zamojszczyzny (camping, zakład wodociągów). Zieleń typu parkowego (kolor zielony) znajduje się przede wszystkim w parku miejskim. Zaliczyć do niej możemy również poszczególne okazy starodrzewu rosnące na Rynku Wodnym, przy Kolegiacie, przy Kościele św. Mikołaja, przy dawnym pałacu Zamoyskich, na terenie byłego Ogrodu Zoologicznego a także, na cmentarzu katolickim przy ulicy Peowiaków. Interesujący drzewostan i krzewy ozdobne znajdują się na osiedlach Planty, Orzeszkowej, Zamoyskiego oraz na terenie koszar wojskowych przy ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego. Kompletnie zaniedbana zieleń typu parkowego występuje na terenie zdewastowanego ogródka Jordanowskiego przy ulicy Jana Kiepury. Zieleń typu łąkowego (kolor jasnozielony) tworzą kompleksy występujące na obszarach zmeliorowanych. Największe obszary łąk występują na południowych terenach miasta, pomiędzy granicami wsi Skokówka i Żdanów, a rzeką Łabuńką i terenami PKP. Drugi kompleks łąk rozpościera się pomiędzy terenami budowlanymi osiedla Karolów-

121 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 121 ka, a zachodnim korytem Łabuńki. Trzeci obszar zieleni łąkowej, to północnowschodnie tereny miasta graniczące z wsiami: Łapiguz, Czołki i Wólka Infułacka. Zieleń ogródków działkowych (oznaczono kolorem pomarańczowym). Na mapie zaznaczono wyłącznie kompleksy pracowniczych ogródków działkowych. Pokolorowanie indywidualnych ogródków przydomowych byłoby mało czytelne w reprodukcji fotograficznej mapy, dlatego nie wyróżniono ich żadnym kolorem. Należy podkreślić, że w jednostkach urbanistycznych Przedmieście Lwowskie, Karolówka, Zamczysko, Janowice, Przedmieście Szczebrzeskie o przeważającej niskiej zabudowie jednorodzinnej, ogródki przydomowe tworzą wielobarwne kwitnące kobierce. Rozważając układ sieci drogowej w powiązaniu z roślinnością występującą wzdłuż ciągów komunikacyjnych, na mapie zaznaczono główne osie widokowe, główne punkty widoczności Starówki oraz dominanty. Do ewenementów Zamościa możemy zaliczyć to, że wszystkie prowadzące do niego drogi są obsadzane drzewami. W okresie wiosenno-jesiennym od Żdanowa, Szczebrzeszyna, Lublina, Skierbieszowa, Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego prowadzą do miasta zielone korytarze. W wyniku penetracji terenu i pomiarów wykonanych na mapie ustalono rodzaj użytków terenów zieleni i ich powierzchnie. Są to: tereny zieleni urządzonej (ok. 150 ha), ogrody działkowe (ok. 126 ha). uprawy ogrodowe i sadownicze (ok. 64 ha), tereny łąk i pastwisk (ok. 491 ha), lasy (ok. 59 ha) i tereny wód (ok. 29 ha). Łącznie obszary zieleni obejmują 919 ha, co stanowi 30% powierzchni administracyjnej miasta. Zamość obecnie liczy 68 tyś mieszkańców, dlatego na 1 mieszkańca przypada 135 m 2 terenów zieleni. Obszary wód o powierzchni 29 ha uwzględniono w niniejszym wyliczeniu, gdyż zieleń i woda to dwie istotne formy użytkowania ziemi, które korzystnie wpływają na psychikę człowieka. Rezultatem badań terenowych było także określenie miejsc występowania starodrzewów w samym historycznym centrum Zamościa. W granicach zarysu renesansowych fortyfikacji zaznaczono 20 enklaw starodrzewów i innych form zieleni (ryc. 24). Starodrzewy stanowią tę formę roślinności miasta, która łączy dawne tereny zieleni z obszarami powstałymi w okresie powojennym i latach ostatnich. Większość z nich pochodzi z przełomu XIX i XX w Reasumując rozważania na temat użytkowania ziemi i rodzajów terenów zieleni miasta Zamościa należy stwierdzić: 1. Formy użytkowania ziemi w obrębie Starego Miasta nie mogą ulec większym zmianom. Tereny zabudowane nie powiększą się. Jedynie kamienice mieszczańskie i monumentalne budynki mogą odzyskać właściwą funkcję i wystrój architektoniczny w wyniku realizowanych i zamierzonych prac rewaloryzacyjnokonserwatorskich zamojskiej Starówki. Ulec może zmianie klasyfikacja ciągów komunikacyjnych, gdyż likwidacja ruchu kołowego spowoduje powstanie pasaży spacerowo-handlowych. Natomiast enklawy zieleni Starego Miasta nie powinny zmienić swojej powierzchni. 216 Gatunki i ilość drzew starodrzewu podaje [Kędziora A Zamość od A do Z. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK. Zamość, s. 320].

122 122 Wojciech Przegon Ryc. 24. Enklawy starodrzewów i inne formy zieleni zamojskiej. Stan w 1996 r. Oprac. W. Przegon. Fig. 24. Enclaves of the old trees area and other plant forms of the Old City in Zamość. State in the year Compiled by W. Przegon.

123 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 123 Legenda do ryciny 24. Oznaczenia: 1. Kwietnik na Rynku Wielkim, 2. Zieleń parkowa, 3. Starodrzew przed pałacem Zamoyskich, 4. Starodrzew przy Arsenale, 5. Zieleń łęgowa, 6. Starodrzew przy Kolegiacie, 7. Starodrzew i zieleń ogródków przy Infułatce i Bramie Szczebrzeskiej, 8. Kwietniki w patio kamienic przy ul. Żeromskiego i Staszica, 9. Starodrzew na Rynku Wodnym, 10. Starodrzew przy dawnym klasztorze Klarysek, 11. Starodrzew i zieleń ogrodu OO Redemptorystów przy kościele św. Mikołaja, 12. Zieleń trawiasta fos i nadszańca bastionu 7, 13. Zieleń trawiasta pomiędzy nadszańcami bastionów 6 i 7, 14. Zieleń urządzona w pasażu kamienic pomiędzy ul. Pereca i Zamenhofa, 15. Zieleń drzew na placu targowym, 16. Starodrzew przy Zespole Szkół Ekonomicznych, 17. Skwer ze starodrzewem na terenie byłego ogrodu zoologicznego, 18. Starodrzew przy kościele Św. Katarzyny, 19. Zieleń trawiasta fos przy Nowej Bramie Lubelskiej, 20. Skwer nieurządzony po zachodniej stronie kościoła franciszkanów. Legend: 1. Flower-bed on the Great Market, 2. The park greens, 3. Old trees area in front of the Zamoyski pałace, 4. Old tress at the Arsenał, 5. Marshy plants, 6. Old trees at the collegiate church, 7. Old trees and plants of the smali gardens near the Infułatka and Szczebrzeszyn Gate, 8. Flowcr-beds in the patio of the tenement houses on Żeromski and Staszic street, 9. Old trees on Water Market, 10. Old trees near the old St. Clare Order nunnery, 11. Old trees and plants of the Redemptorist garden near the St. Nicholas Church, 12. Grass plants of the moats and earthwork of the bastion 7, 13. Grass plants between the earthworks 6 and 7, 14. Green area arranged in the covered way between Pereca and Zamenhofa street, 15. Trees on the market sąuare, 16. Old trees near the Economic School Complex, 17. Sąuare with the old trees on the area of former zoological garden, 18. Old trees near the St. Cathcrine church, 19. Grass plants of moats near the New Lubelska Gate, 20. Unassigned sąuare at the western side of the Franciscan church.

124 124 Wojciech Przegon 2. Porównanie struktury użytkowania terenów miasta Zamościa z 1992 i 2003 r. (tab.13 i 14) dowodzi, że w granicach administracyjnych przybyło obszarów zabudowanych (budownictwo indywidualne) i komunikacyjnych. Interesujący jest fakt, że powierzchnia gruntów ornych wzrosła z 862 ha do 914 ha natomiast zmniejszyła się powierzchnia łąk i pastwisk z 491 ha do 477 ha. 3. Miejskie systemy zieleni powinny być tworzone przez całkowitą ochronę istniejących terenów zieleni, parków, cmentarzy, ogrodów działkowych, lasów oraz zagospodarowanie roślinnością nowych obszarów, takich jak: tereny parkoworekreacyjne w dzielnicy Zamczysko, zieleń wypoczynkowo-spacerowa nad Łabuńką i wzdłuż starego koryta rzeki Topornicy, zieleń niska i parkowa stanowiąca przedpole widokowe dla zabytkowych struktur przestrzennych. 4. Właściwa gospodarka terenami, w tym obszarami zieleni, powinna stworzyć optymalne warunki życia mieszkańcom miasta, szczególnie do wypoczynku i rekreacji. 5. Na obecnym etapie rozwoju miasta powinno dążyć się do optymalnego wykorzystania terenów o jasno określonej funkcji. Uporządkowanie przestrzeni poprzez określenie miejsc zamieszkania, pracy, usług i wypoczynku spowoduje, że nie będzie konieczności uszczuplania obszarów zieleni miejskiej.

125 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Krajobraz urbanistyczno architektoniczny miasta Podgórza i Zamościa. Krajobraz kulturowy strefy zabudowanej Termin krajobraz funkcjonuje w wielu dyscyplinach naukowych (geografia, biologia, geochemia, architektura, planowanie przestrzenne, geodezja urządzeń rolnych), które podają swoje definicje. Jednak na podstawie tych różnych definicji można dostrzec cechy wspólne, jak: krajobraz zajmuje wycinek przestrzeni i można przedstawić go na mapie, krajobraz charakteryzuje się określoną fizjonomią, którą można przedstawić na rysunku lub fotografii, krajobraz podlega ewolucji, czyli ma swoją historię 217. Ocenę struktur krajobrazowych można przeprowadzić według różnych metod. Możemy na przykład ocenić panoramę Podgórza z pewnego oddalenia, jak czynili to artyści malarze i fotograficy obierający za stanowisko wglądu w teren wzgórza Krzemionek. W przypadku Zamościa można interpretować artystyczne akwarele i rysunki Jana Pawła Lelewela, które stanowią swoistą dokumentację prac fortyfikacyjnych z czasów Królestwa Polskiego. Możemy przeprowadzić instrumentalną analizę fotogrametryczną zdjęć lotniczych, która pozwala na rejestrację, a następnie na odczytanie najdrobniejszych szczegółów terenu. Możemy również osobiście penetrować teren, sporządzając wykres krzywej wrażeń 218. Ogląd taki wykonany przez pojedynczą osobę daje subiektywną, estetyczną ocenę krajobrazu, ale wykonany przez grupę osób może stanowić miarodajną opinię. W poniższych dwóch podrozdziałach omawia się metodę krzywej wrażeń, przy pomocy której poddano ocenie krajobraz kulturowy strefy zabudowanej Starego Podgórza i zamojskiej Starówki. Obiektywność metody podwyższa fakt, że skład trzyosobowej grupy penetrującej teren Podgórza i Zamościa był taki sam. Dla Zamościa badanie wykonano w lipcu 1997 r., a dla Podgórza w czerwcu 2003 r. Warunki pogodowe w dniach pracy terenowej były identyczne, co jest dodatkowym atutem w porównaniu obu wykresów krzywej wrażeń. W podrozdziale trzecim przedstawia się niektóre obiekty charakterystyczne dla kulturowej strefy obu miast. 217 Richling A., Solon J Ekologia krajobrazu. PWN, Warszawa, s za: Zonneveld JIS Introduction to Cultural aspects of landscape. First Inf. Conf. of the IALE Working group "Culture and Landscape". Ed. H. Svobodova, Wageningen. 218 Metoda ta została opisana i zastosowana przez Kazimierza Wejcherta do oceny zurbanizowanych przestrzeni miejskich [Wejchert K Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady. Warszawa, s ].

126 126 Wojciech Przegon 5.1. Stare Podgórze w krzywej wrażeń Analiza materiałów kartograficznych, a szczególnie map katastralnych z 1847 r. oraz z 1909 r. dowodzi, że krajobraz XIX-wiecznego Podgórza miał dwa oblicza. Uwzględniając morfologię terenu i stan jego zagospodarowania możemy wyróżnić krajobraz kulturowy 219 strefy zabudowanej oraz krajobraz kulturowy strefy rolniczej z elementami krajobrazu naturalnego. Krajobraz kulturowy strefy zabudowanej dominował w nadwiślańskiej, przymostowej części, gdzie kształtowało się centrum administracyjno-usługowe miasta oraz w tych częściach Krzemionek, gdzie powstawały fortyfikacje. Natomiast krajobraz kulturowy związany z rolniczym rozłogiem gruntów dominował na pozostałym obszarze. W mieście historycznym, a takim niewątpliwie jest Podgórze, łatwo jest odczytać jego wartości kulturowe. Wyrażają się one w kompozycji przestrzennej i strukturach krajobrazowych takich jak: panoramy, wnętrza i osie widokowe. Życiu społeczno-gospodarczo-kulturalnemu Podgórza, począwszy od otrzymania statusu miasta w 1784 r. poprzez okres autonomii galicyjskiej 220 aż do połączenia z Krakowem w 1915 r., towarzyszył proces urbanizacji krajobrazu. Przez proces ten rozumie zmiany oblicza przestrzeni Podgórza, w której pojawiają się coraz to nowe budowle i urządzenia infrastruktury technicznej. Urbanizacja, jako zjawisko społeczne 221 jest przyczyną powstawania dzieł architektonicznych o różnych funkcjach, wynikających z wielorakich przejawów i potrzeb życia społecznego. Funkcjonalność i skala budownictwa wiązała się z potrzebami egzystencjonalnymi mieszkańców Podgórza natomiast wystrój i detale architektoniczne poszczególnych budynków świadczyły o poczuciu estetyki projektantów i właścicieli nieruchomości. W czerwcu 2003 r. przeprowadzono badanie wrażeń estetycznych dostarczanych przez Stare Podgórze, na tle dominującej w krajobrazie zieleni. Metoda krzywej wrażeń przedstawia graficznie subiektywne napięcia emocjonalne i estetyczne, jakich doznaje obserwator w czasie poruszania się ciągiem czasoprzestrzennym. Oś poziomą wykresu stanowi skala czasowa i liniowa oznaczająca kolejne 219 W studiach nad krajobrazem kulturowym Janusz Bogdanowski operuje podziałem na jednostki architektoniczno-krajobrazowe (JARK), w których obrębie wyróżnia zespoły wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (ZWAK) oraz wnętrza architektoniczno-krajobrazowe (WAK). Pisze, że krajobraz jest fizjonomią środowiska i stanowi formalny wyraz jego treści [Bogdanowski J Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. PAN - Oddział w Krakowie, Komisja Urbanistyki i Architektury; Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (JARK WAK) w studiach i projektowaniu. Politechnika Krakowska, wyd. II, Kraków]. 220 Po 1859 r. rządy absolutystyczne w Austrii zastąpił system parlamentarny. W 1866 r. Galicja otrzymała autonomię. Stworzenie warunków dla rozwoju przemysłu było podstawowym elementem wzrostu przestrzennego, ekonomicznego i demograficznego miast, w tym Podgórza. W strukturze użytkowania ziemi pojawiły się obszary przeznaczone pod zabudowę przemysłową. 221 "Urbanizacja jest zjawiskiem społecznym, urbanistyka nauką, architektura - działalnością, na którą składają się wiedza techniczna i umiejętności artystyczne"[goryński J Urbanizacja, urbanistyka i architektura. PWN, Warszawa, s. 9]. Pojęcie urbanizacji używane jest w wielu znaczeniach. Stosuje się je między innymi mając na myśli charakter zabudowy - jej intensywność lub szczególną formę [Ostrowski W Urbanistyka współczesna. Arkady. Warszawa, s. 138].

127 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 127 punkty widokowe na trasie przesuwania się obserwatora. Na osi pionowej są oznaczone napięcia wrażeń, pozostających pod wpływem układów o różnych wartościach przestrzennych i znaczeniowych 222. Przyjęta dziesięciostopniowa skala wrażeń jest ich miernikiem i elementem porównawczym. Dlatego też wykres wrażeń jest graficzną próbą porównania walorów rozpatrywanego ciągu przy określonym kierunku marszu i przy założeniu skali punktu wyjściowego, który stanowi poziom odniesienia dla pojawiających się kolejno wartości obrazów. Wyniki przeprowadzonych badań przedstawiono w tabeli 15 i na rycinie 25 Zespół obserwatorów składał się z trzech osób o różnych profesjach i zainteresowaniach. Każdy odznaczał się innym stopniem wrażliwości estetycznej, poczuciem piękna, percepcją krajobrazu, wyczuleniem na barwę i kształt, stopniem koncentracji przy rejestrowaniu elementów przestrzeni jednym słowem, własnym indywidualizmem w sprawach, który nie można obiektywnie zważyć i zmierzyć. Wpis danych do tabeli miał miejsce podczas spaceru odbywającego się krokiem marszowym po uprzednio ustalonej trasie. Zapisy w kolumnach 1, 2 i 4 nie budziły kontrowersji i można je było wykonać wspólnie. Natomiast w kolumnie 3 każdy indywidualnie zapisywał punktacje. Jej wyniki przedstawiono graficznie. Są to wykresy skali wrażeń oglądanego terenu dla trzech obserwatorów (ryc. 25). Interpretacja wykresów mogłaby być bardzo wnikliwa i złożona. Na przykład psycholog mógłby rozpatrywać cechy charakterologiczne poszczególnych osób. Jakie są przyczyny zbieżności czy zbyt widocznych dysonansów w estetycznej ocenie konkretnego fragmentu przestrzeni? Czy wykonywany zawód ma wpływ na indywidualne kształtowanie poczucia piękna? Generalnie można stwierdzić, że ocena elementów krajobrazów Starego Podgórza dokonana poprzez pryzmat otaczającej ją zieleni jest średnia. Świadczy o tym rozkład punktów poniżej i powyżej średniej wyznaczonej przez punkt 5 na dziesięciostopniowej skali. 222 Wejchert K Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady. Warszawa, s. 173.

128 128 Wojciech Przegon Tabela 15. Wrażenia estetyczne Starego Podgórza na tle zieleni. Oprac. W. Przegon, 22 VI 2003 r. Table 15. Aesthetic impressions of Old Podgórze against a green background. Compiled by W. Przegon, 22 VI Nr miejsca obserwacji Określenie czasu i miejsca obserwacji Punkty skali wrażeń estetycznych wg obserwatora Obserwowane elementy krajobrazu A B C , rezerwat przyrody nieożywionej Bonarka, ul. Swoszowicka , pomnik ofiar KL Płaszów , obiekt MPWiK, przy bramie , punkt widokowy nad kamieniołomem Liban Powierzchnie abrazyjne rezerwatu, pomnik ofiar KL Płaszów; bloki osiedla Wola Duchacka; ogródki działkowe przy ul. Henryka Kamieńskiego Bloki osiedla Wola Duchacka; zajezdnia MPK; komin i budowle zakładu Bonarka; wieża widokowa Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach; teren obozu: 2 obeliski, zieleń wysoka i niska, trawy; w dali kominy elektrociepłowni Łęg; wzgórza Krzesławickie Nowe ogrodzenie obiektu MPWiK, obok opuszczone budynki, zaniedbana zieleń, brak wglądu w teren Dno i ściany kamieniołomu Liban roślinność bagienna, pozostałości urządzeń kamieniołomu; kopiec Krakusa; wieże Wawelu i kościołów Krakowa; wieża kościoła św. Józefa w Podgórzu; wieża Sanktuarium w Łagiewnikach; nowy cmentarz podgórski fragment; wieża ośrodka TV Krzemionki; zdewastowany zespół dawnych magazynów prochu , kopiec Krakusa Panorama na Kraków, Podgórze, Nową Hutę, Łagiewniki, kopiec Kościuszki, Podgórze itd , stacja kolejowa Krzemionki , przy figurze Boga Ojca, skrzyżowanie ulicy Wielickiej z ulicą Powstańców Śląskich , stary cmentarz Podgórski Zaniedbany budynek dawnej stacji kolejowej Podgórze Miasto, brudne perony, po drugiej stronie ul. Powstańców Śląskich blok mieszkalny Wiadukt kolejowy nad ul. Wielicką, wejście na stary cmentarz Podgórski, rozpoczęte prace przy budowie estakady nad ul. Wielicką Zaniedbany drzewostan, porozbijane pomniki i płyty nagrobne, ogólny bałagan; katastrofalny stan kaplicy Serkowskich i Maryewskich, płyty nagrobnej przemysłowca J.K.H. Barucha zm. w 1867 r.; pilnej renowacji wymaga grób rodziny Zollów i Bednarskich.

129 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa , bastion VIII fortyfikacji ziemnej łączącej forty św. Benedykta i nieistniejący fort Krzemionki, wał ziemny , przed bramą wejściową do fortu św. Benedykta Kopiec Krakusa; stacja kolejowa Krzemionki; dachy domów przy ul. Pod Kopcem; willa przy ul. Antoniego Stawarza; sala gimnastyczna szkoły podstawowej nr 29 w Krakowie, łąka przed fortem i kościółkiem św. Benedykta, starodrzew Wieża kościoła św. Józefa na Podgórzu; kościółek św. Benedykta; sala gimnastyczna szkoły podstawowej nr 29 w Krakowie z pomalowaną elewacją na niebiesko; prowizorycznie zabezpieczone pokrycie dachowe fortu św. Benedykta; zaniedbana zieleń otoczenia fortu; willa przy ul. Por. Antoniego Stawarza , plac Lasoty Wnętrze zamknięte; wille z początku XX w.; wieża kościoła św. Józefa; popiersie Edwarda Dembowskiego (rzeźba); zadbana zieleń wysoka i niska; czysto; wejście na stadion KS Korona , stadion KS Korona Kameralny obiekt sportowy; wieża TV Krzemionki; drzewa i gęste krzewy uniemożliwiają wgląd do parku im. Wojciecha Bednarskiego, położonego w dawnym kamieniołomie szkoła Twardowskiego , parking przed ośrodkiem TV Krzemionki , punkt widokowy na zachowanych wzmocnieniach ziemnych wokół baszty Krzemionki (nieistniejącej) , ul. Jana Zamoyskiego przy klasztorze Redemptorystów , wiadukt na ulicy Henryka Kamieńskiego Główny gmach ośrodka i wieża TV Krzemionki; niepielęgnowana zieleń Klasztor Kamedułów; wieża sanktuarium w Łagiewnikach; Mc Donalds przy rondzie Mateczny; widok na Pogórze Zabudowa liniowego ciągu komunikacyjnego; zabudowa jedno i dwu kondygnacyjna o różnym stylu i wystroju architektonicznym a także pokryciu dachowym; zieleń ogródków przy domach wolnostojących Widok na stację kolejową Bonarka i węzeł komunikacyjny ul. Powstańców Śląskich ul. Ks. Józefa Tischnera; zdewastowane zbocze Krzemionek powyżej ul. Powstańców Śląskich i na wschód od ul. Czyżówka przez zabudowę salonów dilerów samochodowych; fragment lasku Bonarka , jak w pkt Jak w pkt. 1.

130 130 Wojciech Przegon Ryc. 25. Wykres skali wrażeń Starego Podgórza na tle zieleni. Oprac. W. Przegon. Fig. 25. Graph of the impression scale of Old Podgórze against a green background. Compiled by W. Przegon. Krzywa wrażeń obserwatora ( the curvie of on observer s impressions): A B C 5.2. Zamojska Starówka w krzywej wrażeń Pisać o krajobrazach urbanistyczno-architektonicznych miasta Zamościa jest bardzo trudno, gdyż istnieje ogromna literatura dotycząca tego zagadnienia. Według subiektywnej opinii autora tylko trzy rodzaje prac poszukiwawczo-badawczych mogłyby coś nowego wnieść w tę sferę wiedzy o mieście arkad. Po pierwsze, kontynuacja gruntownych badań archeologiczno-architektonicznych pałacu Zamoyskich, Akademii Zamoyskiej i Rotundy 223. Po drugie, podjęcie systematycznej kwerendy w archiwach moskiewskich, lwowskich i wiedeńskich 224. Po trzecie, 223 W latach XX w., naukowcy z Politechniki Krakowskiej, profesorowie Wiktor Zin, Maciej Pawlicki, Andrzej Kadłuczka i Władysław Grabski, prowadzili szerokie badania archeologicznoarchitektoniczne na obiektach zamojskiej Starówki. 224 Dzięki prof. Jerzemu Kowalczykowi w archiwum moskiewskim odszukano nieznane dotychczas plany budowli fortyfikacyjnych Zamościa.

131 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 131 przypadkowe odkrycia materiałów pisanych, kartograficznych, ikonograficznych i artystycznych pozostających w prywatnych zbiorach 225. Należy podkreślić, że ostatnią książką naukową poruszającą problematykę urbanistyki i architektury Starego Miasta w Zamościu są Kamienice mieszczańskie Zamościa. Problemy ochrony Bonawentury Macieja Pawlickiego ze słowem wstępnym Wiktora Zina 226, Wartość tego opracowania należy widzieć w kilku elementach. W rozdziale pierwszym i drugim, autor analizując źródłowe materiały pisane, kartograficzne i ikonograficzne przedstawił historię rozwoju miasta w aspekcie planistycznym i gospodarczo-społecznym. W rozdziale trzecim skomentował wyniki swoich wieloletnich studiów dotyczących przede wszystkim kamienic mieszczańskich Zamościa. Zgromadzony źródłowy materiał planistyczny i ikonograficzny a także własny materiał rysunkowy i zdjęciowy sprawiają, że praca posiada duży walor poznawczy. Ci, którym może wydawać się, że znają Zamość, na pewno w wielu płaszczyznach muszą zrewidować swoje poglądy, chociażby na określanie Zamościa jako miasta idealnego. W literaturze Zamość bywa określany jako miasto idealne, ale czy dlatego, że już na etapie projektowania przez Barnarda Moranda w konsultacji z fundatorem Janem Zamoyskim nawiązywał do planów renesansowych miast idealnych?, czy dlatego, że dzięki konsekwentnej, wieloletniej realizacji w terenie uzyskał czytelny układ urbanistyczny i wyjątkowy wystrój architektoniczny budowli miejskich, sakralnych, fortyfikacyjnych i prywatnych? Można wskazać wiele opracowań naukowych, w których w oryginalny sposób podano fakty świadczące o wyjątkowości założeń urbanistyczno-architektonicznych Zamościa. Istnieje jednak bardzo prosty sposób aby każdy osobiście mógł przekonać się o wartościach kulturowych zamojskiej Starówki. Otóż w 1997 r., zespół trzech osób przeprowadził badania wrażeń estetycznych dostarczanych przez zamojską Starówkę. Sporządzenie wykresu krzywej wrażeń dla zamojskiej Starówki nastąpiło sześć lat wcześniej niż dla Starego Podgórza, ale według tych samych zasad. Obserwacji dokonano podczas półtoragodzinnego spaceru przy słonecznej, letniej pogodzie. Czas, opis miejsca obserwacji, obserwowane elementy krajobrazu oraz punkty skali wrażeń każdy notował w dzienniku. Potem w warunkach kameralnych powstała tabela 16 oraz wykres skali wrażeń (ryc. 26), z którego wynika, że większość punktów skali wrażeń leży powyżej poziomu odniesienia. Można powiedzieć, że ocena elementów krajobrazu zamojskiej Starówki dokonana przez pryzmat otaczającej ją zieleni jest wysoka. Wskaźnik 135 m 2 terenów zieleni przypadających na jednego mieszkańca dowodzi, że miasto jest wyjątkowo wyposażone w tę form użytkowania ziemi. Prawdziwe jest więc twierdzenie, że budowle architektoniczne wtedy żyją, gdy są otoczone ogrodem. 225 Przykładem może być odkrycie w prywatnych zbiorach Zofii i Zbigniewa Russockich cennych rysunków i akwarel Jana Pawła Lelewela powstałych w okresie pracy tego inżyniera wojskowego w Twierdzy Zamojskiej w latach 20. XIX w. 226 Pawlicki M.B Kamienice mieszczańskie Zamościa. Problemy ochrony. Prace naukowe Katedry Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Politechniki Krakowskiej.

132 132 Wojciech Przegon Porównanie wykresu skali wrażeń Starego Podgórza i Zamojskiej Starówki dowodzi, że wrażenia estetyczne dla grupy obserwatorów były korzystniejsze w Zamościu. Wynika to z różnicy wielkości obu organizmów miejskich, wielkości wnętrz urbanistycznych, rozległości panoram, stanu zachowanych budynków i budowli i ich kompozycji w przestrzeni a także stopnia utrzymania zieleni. Ryc. 26. Fig. 26. Wykres skali wrażeń zamojskiej Starówki na tle zieleni. Oprac. W. Przegon Graph of the impression scale of Old Town of Zamość against a green background. Compiled by W.Przegon Krzywa wrażeń obserwatora ( the curvie of on observer s impressions); A B C

133 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 133 Tabela 16. Wrażenia estetyczne zamojskiej Starówki na tle zieleni. Oprac. W. Przegon, 24 VII 1997 r. Table 16. Aesthetic impressions of Old Town in Zamość against a green background. Compiled by W. Przegon, 24 VII Nr miejsca oberwacji Określenie czasu i miejsca obserwacji Punkty skali wrażeń estetycznych wg obserwatora A B C Obserwowane elementy krajobrazu ku Starówce , skrzyżowanie ul. Piłsudskiego z ul. Sadową wieża ratuszowa na tle starodrzewu przy dawnym ZOO , most na Ła-buńce, ul. Sadowa, za bazą PKS , ul. Dzieci Zamojszczyzny na wysokości Zakładu Wodociągów przy ul. Kruczej , most na Ła-buńce, ul. Szczebrzeska , ul. Męczenników Rotundy, przy stacji benzynowej , ul. Męczenników Rotundy, zakręt ku Rotundzie , most na Łabuńce za torami kolejowymi , bulwar nad Łabuńką, wysokość jazu , skwer przy NBP i PKO SA, ul. Partyzantów fragment kortów tenisowych i trybuny stadionu, parking, koryto Łabuńki z przerzuconymi napowietrznie kolektorami prostymi i łukowatymi basen, hala OSiR, hełm wieży ratuszowej, szereg wierzb wzdłuż ogrodzenia basenu wieża dzwonnicy Kolegiaty, wieża ratuszowa na tle zieleni lasku komunalnego brama Szczebrzeska, hełm dzwonnicy Kolegiaty, zachodni szczyt Kolegiaty z górną partią elewacji południowej, zieleń Małpiego Gaju furta wodna w prześwicie zieleni drzew niska zieleń bagienna, w dali szczyt wieży telekomunikacyjnej i monumentalny budynek dawnej elektrowni fragment bastionu 1, nad starodrzewem wieża dzwonnicy dawnej cerkwi greckoruskiej wieża dawnej cerkwi grecko-ruskiej, Nowa Brama Lwowska, dom Centralny, kościół Franciszkanów, Stara Brama Lwowska, bastion 7 z nadszańcem, fragment fosy, wieża dzwonnicy Kolegiaty, wieża ratuszowa - mnogość zabytków architektury i fatalny stan zieleni na pierwszym planie

134 134 Wojciech Przegon , bulwar nad fosą vis a vis bastionu , bulwar nad fosą vis a vis środka kurtyny między bastionem 7 a , bulwar nad fosą, vis a vis bastionu , bulwar nad fosą vis a vis widowni amfiteatru , bulwar nad fosą vis a vis zaplecza amfiteatru zrekonstruowana kurtyna miedzy 7 a 6 bastionem, w fosie odsłonięty fragment urządzeń regulujących przepływ wody nadszaniec bastionu 7, szczyty kamienic Starówki, górne kondygnacje hotelu Renesans, wieża ratuszowa, nadszaniec bastionu zieleń porastająca fosę, fragment bastionu 6, wieża ratuszowa i dzwonnicy Kolegiaty, Nowa Brama Lubelska z mostem nad fosą, kościół św. Katarzyny wieże: dawnej cerkwi grecko-ruskiej, ratusza, dzwonnicy Kolegiaty, kościół św. Katarzyny, kamienice przy placu Stefanidesa , jak w pkt jak w pkt bryła ratusza od 1 piętra, dachy kamienic przy Rynku Solnym, zaniedbany amfiteatr w całej okazałości 5.3. Niektóre obiekty strefy kulturowej Podgórza i Zamościa W czasie penetracji obszaru Starego Podgórza i Zamojskiej Starówki możemy kontemplować panoramy miasta i podziwiać architekturę wielu zabytkowych obiektów. Niestety, większość z nich, wymaga kompleksowej lub częściowej rewitalizacji. Znacznie większy zakres prac rewaloryzacyjnych należałoby przeprowadzić w Starym Podgórzu niż na zamojskiej Starówce. Rycina 27 przedstawia centrum Starego Podgórza w 1936 r. Nalot samolotowy wykonano od południa, dlatego widać północny zrąb górotworu Krzemionek Podgórskich oraz krajobraz strefy kulturowej zabudowanej. Rycina 49 (wkładka kolorowych rycin) przedstawia również z lotu ptaka zamojską Starówkę ok r. Po lewej stronie na dole widać projekt urządzenia parku i stadionu miejskiego. Rycina 28 jest odbitką z karty pocztowej z początku XX w., na której przedstawiono nowy gmach Magistratu miasta Podgórza. Z kolei rycina 29 przedstawia zamojski Ratusz z 1925 r.

135 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 135 Ryc. 27. Zdjęcie lotnicze. Widok na Rynek Podgórski i Wisłę od południa z 9 czerwca 1936 r. Fot. S. Meysenhalter (BJ, sygn. IF 7676). Fig. 27. Aerial photograph. View of Podgórze Market Squere and the Vistula from south. Phot. S. Meysenhalter (BJ, sygn. IF 7676).

136 136 Wojciech Przegon Ryc. 28. Nowy gmach Magistratu miasta Podgórza, pocz. XX w. Karta pocztowa. Nakładem S. Janickiego w Podgórzu (zb. Z. Ruszela). Fig.28. New edifice of the Town Hall of the city of Podgórze from the beginning of the 20 th century. A picture posteared published by J. Janicki in Podgórze (collection Z. Ruszel) Rycina 50 (wkładka kolorowych rycin), to karta pocztowa z widokiem na fragment parku im. Wojciecha Bednarskiego w Podgórzu. Jest to pierwszy w Europie przykład założenia parku na powydobywczych terenach kamieniołomów. Prace rekultywacyjne wykonywane przez młodzież i mieszkańców Podgórza trwały bardzo długo. Należy wiedzieć, że pomysł Wojciecha Bednarskiego założenia parku w Podgórzu wyprzedził o wiele lat inicjatywę Henryka Jordana założenia parku i ogrodu jordanowskiego w Krakowie. Rycina 30 przedstawia fragment parku zamojskiego w fazie tyczenia alej i sadzenia pierwszych drzew. Projektant parku, inż. Walerian Kronenberg, wykorzystał naturalną konfigurację terenu, pozostałości po XIX-wiecznych ziemnych fortyfikacjach twierdzy. Na pierwszym planie widać kojec i fragment fosy. Park zamojski należy do parku typu angielskiego.

137 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 137 Ryc. 29. Ratusz. Fot. A. Jabłoński, ok Reprodukcja H. Szkutnik, Neg. w zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu. Fig. 29. Town hall. Photo. A. Jabłoński, ca Reproduction H. Szkutnik, The negative in the collection of the Regional Museum in Zamość.

138 138 Wojciech Przegon Ryc. 30. Park im. Zamoyskiego, ok r. Fot. A. Jabłoński. Reprodukcja H. Szkutnik (zb. Muzeum Zamojskiego w Zamościu). Fig. 30. The Zamoyski Park around Photo by A. Jaboński. Reproduction by H. Szkutnik (collection of the Zamojski Museum in Zamość). Fortyfikacje są tym czynnikiem, który wywarł ogromny wpływ na rozwój obu miast. Rycina 31 i 51 (wkładka kolorowych rycin) przedstawiają obiekty fortyfikacyjne charakterystyczne dla Podgórza i Zamościa. Na rycinie 31widać kopiec Krakusa i fart Krakus od strony północnej. Zdjęcie wykonano w 1931 r. W latach 50. XX w, fort Krakus został rozebrany. Do czasów współczesnych zachował się fragment drogi rokadowej prowadzącej na kopiec Krakusa. Rycina 51(wkładka kolorowych rycin), przedstawia bastion siódmy (św. Michała) renesansowych obwarowań Zamościa wraz z nadszańcem, który został wybudowany w latach Obecnie obiekt wykorzystywany jest jako miejsce handlu. Ryciny 32 i 33 przedstawiają obiekty przemysłowe miasta Podgórza i Zamościa. Kominy zakładów przemysłowych zaliczane są zazwyczaj do negatywnych dominant krajobrazowych. Należy jednak pamiętać, że powstające w XIX w, fabryki i zakłady przemysłowe decydowały o rozwoju gospodarczym obszaru na którym je budowano. Następowało przewartościowywanie funkcji terenu, głównie poprzez wypadanie ziemi z rolniczego użytkowania. 227 Nadszańce, nazywane także "kawalerami", wznoszono na urządzeniach obronnych, jako dodatkowe stanowiska ogniowe. Powstały podczas gruntownej modernizacji twierdzy przez generała Jana Malletskiego. Umieszczone w szyjach bastionów miały za zadanie ostrzał najsłabiej bronionego z wałów przedpola na osi bastionu. Czytaj: Kędziora A Encyklopedia miasta Zamościa. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Chełmie, s. 242.

139 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 139 Ryc. 31. Kopiec Krakusa i fort Krakus nr 33 od strony północnej. Fot. Agencja Fotograficzna Światowid, 1931 r. (MH m. Krakowa, sygn. FS 1508/IX). Fig. 31. The Krakus Mound and the Krakus fort no. 33 seen the north. Phot. Światowid Studio, 1931(MH m. Krakowa, sygn. FS 1508/IX).

140 140 Wojciech Przegon Ryc. 32. Elektrownia miasta Podgórza. Fot. Zakład Artystyczno Fotograficzny Secesja, pocz. XX w. (AP Kraków, zb. ikon. A V/1534). Fig.32. The power plant in the town of Podgórze. Phot. Secession Art studio, the beginning of the 20 th century (AP Kraków, zb. ikon. A V/1534).

141 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 141 Na rycinie 32 widzimy elektrownię miasta Podgórza. Zdjęcie wykonano na początku XIX w. Natomiast rycina 33 przedstawia gmach elektrowni zamojskiej z lat 30. XX w. Oceniając obecny stan zachowania przedstawionych obiektów należy stwierdzić, że prezentują się okazale. W najbliższym czasie tylko kopiec Krakusa będzie zabezpieczany przed narastającymi procesami erozyjnymi. Park im. Wojciecha Bednarskiego w Podgórzu oraz park miejski w Zamościu wymagają stałej opieki ogrodniczej i dendrologicznej. Każdy w swoim rodzaju mógłby być prawdziwą oazą wypoczynku dla mieszkańców. Ryc. 33. Dawna elektrownia w Zamościu, ok r. Fot. nn. Reprodukcja H. Szkutnik (zb. Muzeum Zamojskiego w Zamościu). Fig. 33. The former power station in Zamość around Photo by an unknown author. Reproduction by H. Szkutnik (collection of the Zamojski Museum in Zamość).

142 142 Wojciech Przegon

143 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Stan własności nieruchomości Starego Podgórza i zamojskiej Starówki Rozważając problem zmian użytkowania ziemi pozostający w koincydencji z procesem urbanizacji krajobrazu należy wspomnieć o strukturze własności nieruchomości Starego Podgórza i zamojskiej Starówki. Opracowanie tego zagadnienia w przekroju historycznym wymagałoby wielomiesięcznych studiów i analiz dlatego obecnie przedstawia się wyniki badań sondujących. W założeniu nawiązywały one do współczesnych potrzeb rynku nieruchomości i potrzeby przywrócenia właściwej rangi prawu własności. W podrozdziale pierwszym podano wyniki badań sondujących stan własności nieruchomości budynkowych Starego Podgórza. Na podstawie zachowanej dokumentacji przebadano strukturę własności nieruchomości budynkowych w latach 1932 i w granicach byłej XXII dzielnicy katastralnej Podgórze. Zagadnienie to jest bardzo aktualne w czasie, kiedy spadkobiercy właścicieli kamienic podgórskich chcą ustalić prawa własności do nieruchomości, które w okresie okupacji niemieckiej i w latach powojennych zmieniały właściciela z naruszeniem prawa. W podrozdziale drugim przedstawiono dynamikę zmian stanu prawnego i własnościowego nieruchomości w obrębie Starego Miasta w Zamościu w latach Jednoznaczne przypisanie prawnego właściciela dla każdej nieruchomości zamojskiej Starówki jest gwarantem zachowania zabytkowych wartości kamienic. Podano również zasady na jakich opierałby się program rewitalizacji i rewaloryzacji Starego Miasta (61,17 ha) wraz z otuliną czyli terenami XIX-wiecznych fortyfikacji ziemnych (ok. 150 ha) Analiza stanu własności nieruchomości Starego Podgórza Badając i analizując problematykę struktury użytkowania ziemi na obszarze byłego miasta Podgórza nie można nie wspomnieć o strukturze władania. Jest to problem złożony i może być rozpatrywany w wielu aspektach. Na przykład na podstawie materiałów operatu katastralnego z 1847 r. 228 można przeprowadzić analizę stanu własności nieruchomości gruntowych i budynkowych miasta Podgórza dla lat 50. XIX wieku. Praca ta posiadałaby walor poznawczy, cho- 228 Operat katastralny, sygn. 108 w AP w Krakowie, Oddział V.

144 144 Wojciech Przegon ciażby dla rodowitych Podgórzan, których korzenie pokoleniowe sięgają tamtego czasu. O wiele bardziej praktyczne znaczenie może mieć zbadanie stanu własności nieruchomości budynkowych 229 z okresu przed drugą wojną światową i czasów współczesnych. Związane jest to z narastającym procesem ustalania i potwierdzania przez osoby fizyczne praw własności do danej nieruchomości, chęcią wyceny (taksacji) nieruchomości, uregulowaniem hipoteki czy też przygotowywaniem się do procesu reprywatyzacji, który wcześniej czy później musi nastąpić 230. Należy pamiętać, że własność jest prawem bezterminowym 231. Dlatego też podjęto badania sondujące to zagadnienie. Przebadano strukturę własności nieruchomości budynków w latach 1932 i w granicach byłej XXII dzielnicy katastralnej Podgórze. Sporządzono dwa opracowania graficzne odzwierciedlające stan własności nieruchomości w centrum Starego Podgórza w 1932 i 2000 r. Materiałem źródłowym, w którym zapisano wszystkich właścicieli kamienic i budynków jest Księga adresowa miasta Krakowa i województwa krakowskiego z 1932 r Na jej podstawie sporządzono wykaz tabelaryczny właścicieli nieruchomości dla XXII dzielnicy katastralnej Podgórze. Ze względu na obowiązującą ustawę o ochronie danych osobowych, nazwiska zastąpiono określeniami osoba fizyczna narodowości polskiej lub osoba fizyczna narodowości obcej. Listę właścicieli zestawiono według alfabetycznego spisu ulic, których w 1932 r. było 89. Zachowano faktyczną numerację domów, liczbę spisową (konskrypcyjną) właściciela oraz LWH. Liczba spisowa odpowiadała numerowi arkusza posiadłości gruntowej 233 natomiast LWH, to liczba wykazu hipotecznego 234. Arkusz posiadłości gruntowej i LWH były dokumentami katastru austriackiego znajdującymi się w części opisowo-tabelarycznej i łączyły wielkość powierzchni nieruchomości z właścicielem. W 1932 r., w XXII dzielnicy katastralnej Podgórze było 1127 budynków, które stanowiły własność osób fizycznych i prawnych. Z tabeli 17 sporządzonej na podstawie 229 Definicja nieruchomości zawarta jest w art. 46 k.c. Zgodnie z tym przepisem nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. [Bieniek G., Hopfer A., Marmaj Z., Mzyk E., Źróbek R Komentarz do ustawy o gospodarce nieruchomościami, t. I. Warszawa Zielona Góra, s. 31]. Tak więc nieruchomości dzielą się na gruntowe, budynkowe i lokalowe. Wszystkie te nieruchomości z wyczerpującym komentarzem omówione są w wyżej cytowanej pozycji na s Zauważmy, że przepisy ustawy z dnia 21 VIII 1997 r. O gospodarce nieruchomościami (Dz. U. Nr 114, poz. 739 oraz Dz. U. Nr 106, poz. 668 z 1998 roku) nie zawierają definicji nieruchomości. 230 Wszystkie te działania podjęte przez liczną grupę obywateli rozpoczęły się wraz z transformacją ustrojową naszego kraju (wybory parlamentarne z 4 VI 1989 r.), wprowadzeniem gospodarki rynkowej i przywracaniem należytego znaczenia prawu własności. 231 Gniewek E Prawo rzeczowe. Wyd. C. H. Beck, PWN, Warszawa. 232 Korzystano ze źródłowych materiałów archiwalnych przechowywanych w zasobach AR w Krakowie, Oddział IV i Oddział V. Przedwojenną mapę katastralną oraz mapę ewidencyjną z 1999 r. uzyskano w Wydziale Geodezji Urzędu Miasta Krakowa. 233 Arkusz posiadłości gruntowych, to wykaz wszystkich gruntów należących do jednego właściciela. 234 LWH oznacza pod jakim numerem zapisane jest w hipotece prawo własności do danej nieruchomości.

145 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 145 wyżej opisanego wykazu wynika, że 78,2% nieruchomości znajdowało się w rękach osób fizycznych, z czego 41,1% należało do osób narodowości polskiej. Własność gminna w latach międzywojennych stanowiła 10% nieruchomości. Część z nich przeznaczono na cele użyteczności publicznej, jak: szkoła, hala targowa i straż pożarna. Skarb Państwa posiadał 5,8% nieruchomości, w tym: tereny PKP, gmach Akademii Górniczej i koszary wojskowe. Pozostałe 6% nieruchomości były własnością innych osób prawnych, w tym: Kościoła Rzymsko-Katolickiego 1,1%; Gminy Wyznaniowej Żydowskiej 0,6% oraz zakładów usługowych, firm, stowarzyszeń i fabryki 4,3%. Należy podkreślić, że przy ulicy Rękawka i św. Benedykta większość budynków należała do Polaków, natomiast przy ulicy Czarnieckiego, Krakusa, Józefińskiej, Limanowskiego, Lwowskiej i w Rynku Podgórskim przeważali właściciele narodowości obcej. Na ulicy Węgierskiej osoby narodowości żydowskiej były właścicielami wszystkich kamienic. Tabela 17. Table 17. Struktura własności budynków w Podgórzu w 1932 r. Oprac. W. Przegon na podstawie: A. Dziedziak I. Olesińska, Analiza stanu własności nieruchomości w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Ownership structure of buildings situated in Podgórze in Compiled by W. Przegon on the basis of: A. Dziedziak, I. Olesińska, Analiza stanu własności nieruchomości w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Właściciele ogółem Osoby fizyczne narodowości polskiej obcej Kościół Rzymsko- Katolicki Osoby prawne bez Gminy i Skarbu Państwa Gmina Żydowska inne ogółem Gmina Skarb Państwa % 41,1% 37,1% 1,1% 0,6% 4,3% 6,0% 10,0% 5,8% Analiza dokumentów dotyczących stanu własności nieruchomości z czasów okupacji niemieckiej i pierwszych lat powojennych pozwoliła na skonkretyzowanie następujących informacji: 1. W czasie drugiej wojny światowej niemieckie władze okupacyjne przeprowadziły szereg inwestycji związanych z poszerzaniem i ulepszaniem dróg i linii kolejowych w celu usprawnienia transportów wojskowych wysyłanych na wschodni front. W związku z tym zajęto 31 ha 57 a 10 m 2 powierzchni nieruchomości 235. Nie określono jednak ani numerów poszczególnych działek, ani ich powierzchni, gdyż nie sporządzono planów wykupienia nieruchomości. Z dokumentów wynika, że w związku z planowaną budową autostrady, która miała przebiegać przez Dębniki, Ludwinów, Podgórze i Wolę Duchacką zajęto 10 ha 31 a 90 m 2. Natomiast pod kolej obwodową przebiegającą przez dzielnice: XVI, XVII, XVIII, XIX, XXII i Olszę zajęto 20 ha 98 a 12 m 2. W tej powierzchni mieści się 52 a 45 m 2 powierzchni stare- 235 AP w Krakowie, Oddział IV, sygn. RDPP 119.

146 146 Wojciech Przegon go cmentarza podgórskiego, przez którą poprowadzono dodatkowy tor linii kolejowej na odcinku Bonarka Płaszów. 2. Pod koniec drugiej wojny światowej i tuż po jej zakończeniu ludność narodowości niemieckiej była zmuszona opuścić swoje mienie, które przechodziło na własność państwa. Na terenie Podgórza tylko trzy budynki zostały opuszczone Niemców 236. Powierzchnia działek, na których stały wynosiła 1 ha 14 a 35 m Na własność państwa przeszły również nieruchomości należące do folksdojczów 237. Dekretem z dnia 13 IX 1946 r. (Dz. U. Nr 55, poz. 310) wyłączono ich ze społeczeństwa polskiego przejmując równocześnie majątek. W Podgórzu były dwie takie osoby, a powierzchnia przejętych nieruchomości wyniosła 6 a 71 m W latach zarejestrowano również nieruchomości należące do związków wyznaniowych 238. Do Kościoła Rzymsko-Katolickiego należały 23 nieruchomości o łącznej powierzchni 10 ha 3 a 22 m Własność nieruchomości Skarbu Państwa 239 składała się z 14 działek o łącznej powierzchni 48 ha 53 a 0,5 m 2. Zlokalizowane były na nich obiekty o różnych funkcjach użyteczności publicznej, jak: nauka, oświata, sądownictwo, kolej, Polski Monopol Tytoniowy, Zarząd Wodny Kraków. Oddzielnie wyodrębniono grunty Skarbu Państwa oddane w zarząd wojskowy 59 działek o ogólnej powierzchni 31 ha 69 a 30 m 2 oraz nieruchomości będące własnością samorządu terytorialnego 60 parcel o łącznej powierzchni 11 ha 48 a 61 m Po drugiej wojnie światowej znaczna część właścicieli nieruchomości nie wróciła do swoich domów. Niektórzy z nich zginęli w czasie działań wojennych, inni zostali zamordowani przez okupantów, a pozostali z przyczyn politycznych czy rodzinnych musieli wyjechać z Polski. Dla tych wszystkich opuszczonych nieruchomości sporządzono spis, w którym podano położenie kamienic oraz numery i powierzchnię parcel. W całej XXII dzielnicy katastralnej Podgórze było w sumie 195 opuszczonych nieruchomości budynkowych 241, w tym najwięcej przy ulicach: Kalwaryjskiej 28, Limanowskiego 20, Zamojskiego 16, Rękawka 13. W ostatnich latach byli właściciele i ich spadkobiercy, starają się prawnie odzyskać swoje kamienice. Dotychczas zrobiło to około 50% z nich, gdyż na 195 opuszczonych kamienic o 95 upomnieli się właściciele. Są to prawie wyłącznie osoby fizyczne narodowości żydowskiej AP w Krakowie, Oddział IV, sygn. RDPP 115. AP w Krakowie, Oddział IV, sygn. RDPP 116. AP w Krakowie, Oddział IV, sygn. RDPP AP w Krakowie, Oddział IV, sygn. RDPP AP w Krakowie, Oddział IV, sygn. RDPP 120 Oddział Planowania Osiedli Miejskich. 241 Zestawienie takie zamieszczają w swojej pracy dyplomowej Anna Dziedziak i Izabela Olewińska nt. Analiza stanu własności nieruchomości w centrum Starego Podgórza wykonanej w 2000 r. w Katedrze Geodezyjnego Urządzania Terenów Wiejskich Akademii Rolniczej w Krakowie pod kierunkiem dr inż. Wojciecha Przegona, mpis w Bibliotece AR, zał. nr 2, s Rejestracje taką sporządzili Szczepan Świątek i Elżbieta Ostrowska z IV Oddziału AP w Krakowie (sygn. OUL Kr. 7). W miejscu tym serdecznie dziękuję Panu mgr Szczepanowi Świątkowi za udostępnienie archiwalnych materiałów dotyczących nieruchomości XXII dzielnicy katastralnej Podgórze.

147 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 147 W celach porównawczych na podkładach mapowych zaznaczono stan własności nieruchomości (parcele i kamienice) dla centrum Starego Podgórza w latach 1932 i Zdecydowana większość nieruchomości należących obecnie do gminy Kraków, w 1932 r. pozostawała w rękach osób fizycznych. Najbardziej uwidacznia się to między ulicami: Krakusa, Limanowskiego, św. Benedykta i Rękawka. Niektóre nieruchomości należące ówcześnie do Skarbu Państwa obecnie są własnością gminy Kraków (róg ulicy Warneńczyka i Kalwaryjskiej). Natomiast kamienice znajdujące się w kwartałach wyznaczonych ulicami: Limanowskiego, Węgierską, Rękawka i wschodnią pierzeją Rynku Podgórskiego oraz Limanowskiego, Czarneckiego, Rękawka i św. Benedykta zachowały status własności osób fizycznych. Tak więc po 1945 r. gmina Kraków przejmowała nieruchomości od osób fizycznych, Skarbu Państwa oraz innych osób prawnych. Powiększyła ona przez to swój majątek w stosunku do 1932 r. kilkakrotnie. Informując o podjętych badaniach nad stanem własności nieruchomości w Starym Podgórzu należy podkreślić, że jest to problem bardzo złożony. Nie wszystkie dokumenty znajdujące się w Archiwum Państwowym w Krakowie zostały przebadane, gdyż jak wspomniano, były to badania sondujące. Nie prowadzono ich także w innych instytucjach. Sądzę jednak, że odpowiednie służby geodezyjne i administracyjne miasta opracowują to zagadnienie w skali całego Krakowa, i to nie tylko w tym celu aby być przygotowanym do weryfikacji prawa własności każdego kto upomni się o swoje mienie, ale także w celu sprzedaży niektórych obiektów należących do gminy osobom fizycznym. Słuszne wydaje się twierdzenie, że własność prywatna zapewnia właściwy stan zachowania kamienic i zagospodarowania parcel. Instytucje konserwatorskoarchitektoniczne i budowlane powinny tylko pełnić nadzór nad pracami rewaloryzacyjnymi zabytkowych obiektów i konsekwentnie egzekwować wymogi projektowobudowlane od nowych inwestorów, aby historyczny charakter wnętrz urbanistycznoarchitektonicznych zamkniętych czy otwartych był zachowany Zmiany stanu nieruchomości zamojskiej Starówki w latach Obszar administracyjny Zamościa wynosi 3048 ha. Na Stare Miasto wyznaczone zarysem renesansowych, bastionowych fortyfikacji przypada 61,17 ha, co stanowi 2,0% ogólnej powierzchni miasta. Jest to teren objęty ścisłą ochroną konserwatorską. Właśnie ten obszar Starego Miasta wraz z otuliną stanowiącą teren XIX-wiecznych fortyfikacji ziemnych wynosi 150 ha czyli 4,9% ogólnej powierzchni Zamościa Opracowane mapy stanowiły załączniki pracy dyplomowej Anny Dziedziak i Izabeli Olewińskiej, op. cit. 244 Skórzyńska-Terlecka B Program rewitalizacji i rewaloryzacji najcenniejszych struktur krajobrazu kulturowego miasta Zamościa, s. 3. Mpis. w Wydziale Planowania Przestrzennego i Budownictwa Urzędu Miasta w Zamościu.

148 148 Wojciech Przegon 14 grudnia 1992 r., na sesji Komitetu Dziedzictwa Światowego w Santa Fe (USA) zamojskie Stare Miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO 245. Sformalizowane reguły, które powinny być identyfikatorem kultury duchowej i materialnej wszystkich miast tworzących Organizację Miast Światowego Dziedzictwa Kultury 246 zawarto w tzw. Karcie miast. Przyjęto ją na konferencji w Genewie w 1993 r Spośród wielu zawartych w niej założeń dla Zamościa najważniejszymi powinny być.: a) dziedzictwo miejskie musi być zintegrowane z życiem współczesnym, b) zabytkowe centrum nie może być wydzielonym skansenem, c) każdy budynek wpisany do rejestru zabytków pod względem technicznym powinien być przystosowany do spełniania potrzebnych mieszkańcom instytucjom i turystom funkcji, d) konserwacja zabytkowych substancji musi mieć własne ramy prawne, e) konserwacja, rewaloryzacja to nie wydatek, to także inwestycja, f) architektura dobrej jakości powinna pozostawać w koincydencji z wolnością twórczą architekta, g) środki dla inwestorów obcych pracujących na rzecz dziedzictwa w danym mieście mogą być pozyskiwane z funduszu dziedzictwa kulturowego miast umocowanego przy Radzie Europy (granty). Aby powyższe założenia mogły być w pełni realizowane w Zamościu, to powinno się najpierw uregulować sprawy własności nieruchomości w obrębie Starego Miasta. Dlatego obecnie przedstawia się strukturę, warunki i tempo zmian własności nieruchomości jakie nastąpiły w ciągu siedmiu lat. Analizę przedmiotu badań oparto na podstawie następujących źródeł informacji: Przegon W Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury. Akapit, Kraków. Książka została napisana z okazji wpisania Zamościa na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Referat byłego prezydenta Miasta Zamościa Marka Ciastocha pt. Zamość tradycja a współczesność, problemy zarządzania i perspektywy rozwoju wygłoszony w 1994 r. podczas Sympozjum poświęconego Ochronie i zarządzaniu miastami wpisanymi i typowanymi na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO w środkowo-wschodniej Europie. Mpis. w zbiorach autora. Zamość. Monitoring miejskiego zespołu zabytkowego dziedzictwa światowego UNESCO Praca zespołowa. Konsultacja naukowa prof. Krzysztof Pawłowski. Warszawa. Jest to robocze studium przedstawiające ocenę stanu zespołu staromiejskiego Zamościa opracowane w 5 lat po wpisie Starego Miasta na Listę 245 Informacja o staraniach władz miasta Zamościa o wpisanie Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego zawarta jest w książce: Przegon W. 1995, op. cit. s W 1993 r. zorganizowana została w marokańskim Fezie konferencja, której rezultatem było powołanie Organizacji Miast światowego Dziedzictwa Kultury. Kartę Organizacji podpisało wówczas 81 miast, w tym trzy z Polski: Kraków, Warszawa i Zamość. 247 Zasady i postulaty zawarte w Karcie miast omówił Wojciech Kowalski w referacie pt. Ochrona miast historycznych w świetle prawa europejskiego wygłoszonym 15 IX 1994 r. podczas Międzynarodowego Sympozjum UNESCO w Zamościu, mpis. w zbiorach autora.

149 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 149 Światowego Dziedzictwa Kultury. Monitoring opracowano na podstawie kwestionariusza i ankiet. Elaborat wskazuje na kierunki realnych i potencjalnych zagrożeń dla substancji zabytkowej miasta. Opracowanie w Wydziale Planowania Przestrzennego i Budownictwa UM w Zamościu. Skórzyńska-Terlecka B Program rewitalizacji i rewaloryzacji najcenniejszych struktur krajobrazu kulturowego miasta Zamościa. Jest to praca autorska mgr inż. arch. Barbary Skórzyńskiej-Terleckiej, głównego specjalisty d/s ochrony dóbr kultury. Mpis. w Wydziale Planowania Przestrzennego i Budownictwa UM w Zamościu. Serdecznie dziękuję Pani architekt za udzielone informacje i aktualizację danych obejmujących 2001 rok. Informacje własne uzyskane od właścicieli prywatnych kamienic na zamojskiej starówce (sierpień 2001 r.). Podczas Międzynarodowego Sympozjum UNESCO, które odbywało się w Warszawie, Zamościu i Krakowie w dniach września 1994 r. Prezydent Zamościa w swoim referacie poruszył zagadnienie szybkiego i sprawnego uporządkowania spraw prawnych nieruchomości położonych w obrębie Starego Miasta w Zamościu. Uczestnicy konferencji, a także mieszkańcy miasta mogli poznać zakres i metody prac władz miejskich w celu rozwiązania problemu, który do 1989 r. wcale nie był rozważany 248. Prezydent mówił: Na obszarze Starego Miasta jest 165 nieruchomości, na których znajduje się 180 budowli mieszkalnych, publicznych i sakralnych. Nie wdając się w historię przemian własnościowych, bo to sprawa skomplikowana, stan prawny tych nieruchomości przedstawia się następująco: prawie połowa nieruchomości (47,9%) jest własnością miejską, 20% należy do Skarbu Państwa, własność prywatna i różnych instytucji (w tym kościelnych) to zaledwie 8,5%. Co czwarta nieruchomość (23,6%) nie ma jednak uregulowanego statusu prawnego (tab.18). Na zarząd Miasta spada więc duże zadanie uporządkowania i przekształcenia stosunków własnościowych. Będzie to polegało na przejęciu od Skarbu Państwa jak największej liczby nieruchomości, aby można było nimi swobodnie dysponować na potrzeby miasta. Z drugiej zaś strony, usiłowania Zarządu Miasta pójdą w kierunku możliwie szerokiego sprywatyzowania własności miejskiej, zwłaszcza kamienic mieszkalnych, aby uczynić właścicieli odpowiedzialnymi za stan zachowania domów. Prywatyzowanie mienia państwowego i komunalnego nie jest celem samym w sobie. Chodzi o maksymalne uwalnianie władz miast od uciążliwego obowiązku administracji i przeprowadzania remontów w domach mieszkalnych. Zarząd zaś kontrolowałby prawidłowy przebieg wszystkich prac, zgodnie z zasadami konserwatorskimi. Prywatyzacją powinny być objęte całe domy, a nie poszczególne mieszkania, gdyż pozostawienie choćby jednego mieszkania niesprywatyzowanego, kładzie obowiązek w świetle dotychczasowych przepisów dalszego administrowania i przeprowadzania remontów przez władze miejskie. Prace sprywatyzowanych obiektach także muszą być pod- 248 Rok 1989 przyjmuję jako początek transformacji polityczno-ekonomiczno-społecznej Polski. Chociaż w Zamościu dopiero fakt wpisania starówki na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury uświadomił władzom miasta, że oprócz rewaloryzacji jest także prywatyzacja i działają prawa wolnego rynku.

150 150 Wojciech Przegon dane ścisłemu nadzorowi konserwatorskiemu. Winna wzrosnąć rola miejskiego konserwatora zabytków, bo do dzisiaj działa on na zasadzie delegacji wojewódzkiego konserwatora zabytków i dlatego jego uprawnienia są minimalne. Zachętą do dbałości o kamienice wpisane do rejestru zabytków winien być zwrot właścicielowi nawet pełnych kosztów remontów, np. drogą odpisów od podatków 249. Tabela 18. Zmiany stanu własności nieruchomości w obrębie Starego Miasta w Zamościu w latach Oprac. W. Przegon na podstawie: x danych z referatu wygłoszonego przez Prezydenta miasta Zamościa w 1994 r. xx danych ewidencjonowanych przez B. Skórzyńską Terlecką. Table 18. Changes in ownership of real properties located within the Old Town in Zamość in the years Compiled by W. Przegon on the basis of: x data from the report presented by the Mayor of Zamość in 1994 xx data recorded by B. Skórzyńska Terlecka. Właściciel nieruchomości 1994 X 2001 XX Miasto Zamość 47,9% 67,0% Skarb Państwa 20,0% 19,5% Osoby prawne (w tym kościelne), fizyczne i spółdzielnie 8,5% 9,5% Nieruchomości podlegające komunalizacji w trakcie regulacji prawnej 23,6% 4,0% Razem 100,0% 100,0% Do wypowiedzi Prezydenta Zamościa z 1994 r. należałoby dodać, że ówcześnie na ogólną liczbę 66 tys. mieszkańców miasta tylko 3 tys. mieszkało na Starym Mieście. Natomiast umiejscowienie w centrum siedziby Rady i Zarządu Miasta (Ratusz), instytucji publicznych, siedzib związków i stowarzyszeń, instytucji usługowych, szkół, bibliotek, muzeów, licznych sklepów i kawiarni, czyniło ze Starego Miasta centrum dla całego Zamościa. Centrum to żyło tylko dzięki przybyszom petentom z zewnątrz. Dlatego do zrewaloryzowanych bloków kamienic powinni być wprowadzeni stali mieszkańcy z uregulowanym prawem własności. Dopiero wtedy moglibyśmy powiedzieć, że niektóre reguły zawarte w Karcie miast zostały zrealizowane na zamojskiej Starówce. Zwróćmy uwagę na tabelę 19, która informuje o stanie własności nieruchomości na Starówce według danych z września 1997 r. Strukturę stanu własności przedstawiono co do liczby obiektów i ich powierzchni. Zamojski zespół zabytkowy w granicach miasta renesansowego jest przede wszystkim własnością komunalną. W 2001 r. miasto Zamość było właścicielem 67% nieruchomości. W omawianym okresie siedmiu lat zdołano uregulować status prawny 19,6% nieruchomości podległych komunalizacji. Do zakończenia tego procesu pozostało 4% nieruchomości. Skarb Państwa, właściciel 20% nieruchomości w 1994 r., ma ich obecnie 19,5%. Tylko jedna nieruchomość jest współwłasnością miasta i Skarbu Państwa. 249 Cyt. za: Referat Prezydenta Zamościa... op. cit., s. 6-7.

151 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 151 Tabela 19. Stan własności nieruchomości w obrębie Starego Miasta w Zamościu, wrzesień 1997 r. Oprac. W. Przegon na podstawie danych ewidencjonowanych przez B. Skórzyńską Terlecką. Table 19. Ownership structure of real properties located within the Zamość Old Town, September Compiled by W. Przegon on the basis of data recorded by B. Skórzyńska Terlecka. Właściciel nieruchomości Współwłasność Skarbu Państwa z miastem Miasto Zamość Miasto Zamość nieruchomości przekazane w użytkowanie wieczyste Objęte komunalizacją w trakcie regulacji prawnej Skarb Państwa Skarb Państwa nieruchomości przekazane w użytkowanie wieczyste Nieruchomości Drogi Zieleń i rowy RAZEM zabudowane Ilość pow. m 2 pow. Ilość m 2 Ilość pow. 2 Ilość pow. m2 m Kościół Rzymsko-Katolicki Osoby fizyczne i osoby prawne OGÓŁEM Od czasu wpisu zamojskiej Starówki na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury stan własnościowy uległ minimalnej zmianie na korzyść nieruchomości sprzedanych przede wszystkim na zasadach wieczystego użytkowania gruntu i pełnej własności budynku. W 1994 r. osoby prawne (w tym kościelne), fizyczne i spółdzielnie były właścicielami 8,5% nieruchomości. W 2001 r. jest to 9,5%, z tego: 4,4% to nieruchomości kościelne osób prawnych, 1,0% osób fizycznych i 4,1% innych osób prawnych i spółdzielni. Warto podkreślić, że tylko dwie osoby fizyczne i jeden bank są właścicielami nieruchomości z pełną własnością gruntu i budynku. Pełna własność dwu osób fizycznych jest ewenementem w tym sensie, że udało im się przetrwać wszelkie anormalne sytuacje prawne jakie istniały w Polsce po 1945 r. 17 osób fizycznych ma po jednej nieruchomości oraz 2 osoby po dwie nieruchomości na prawach własności budynku i użytkowania wieczystego gruntu. Sprzedaży nieruchomości miasta oraz Skarbu Państwa dokonuje się według zasad określonych w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.

152 152 Wojciech Przegon U. Nr 115, poz. 741). Po wycenie nieruchomości przez rzeczoznawcę ogłasza się przetarg. Kamienice wpisane do rejestru zabytków sprzedaje się z 50% bonifikatą. Tabela 20 przedstawia realizację sprzedaży nieruchomości na starówce w latach W ciągu siedmiu lat dokonano 23 transakcje. Rycina 34 prezentuje stan własności nieruchomości w granicach Starego Miasta w 2001 r. Ryc. 34. Zamość Stare Miasto. Stan własności nieruchomości w 2001 r. Oprac. B. Skórzyńska Terlecka. Fig. 34. Zamość the Old Town. Real estate ownership structure in Compiled by B. Skórzyńska -Terlecka

153 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 153 Tabela 20. Realizacja sprzedaży w zespole staromiejskim w latach Oprac. B. Skórzyńska -Terlecka. Table 20. Sales generated in the Zamość Old Town complex in the years Compiled by B. Skórzyńska -Terlecka. Rok sprzedaży Położenie nieruchomości Powierzchnia działki [m 2 ] Stan zagospodarowania w dacie sprzedaży Zakres zagospodarowania Wpis do rejestru zabytków Przyrynek zabudowana remont kapitalny nie 1994 Przyrynek niezabudowana zabudowa plombowa nie Przyrynek zabudowana remont kapitalny nie Zamenhofa 16 Solna zabudowana / niezabudowana remont kapitalny / zabudowa plombowa tak / nie 1996 Ormiańska zabudowana kontynuacja remontu tak Ormiańska zabudowana kontynuacja remontu tak Bazyliańska zabudowana remont kapitalny tak Rynek Solny zabudowana kontynuacja remontu nie Pereca 16 Rynek Solny zabudowana kontynuacja remontu nie Rynek Solny zabudowana kontynuacja remontu nie 1997 Rynek Solny zabudowana kontynuacja remontu nie Bazyliańska 8 54 zabudowana remont kapitalny nie Zamenhofa zabudowana remont kapitalny tak Przyrynek niezabudowana zabudowa plombowa nie Akademicka zabudowana / niezabudowana remont kapitalny / zabudowa plombowa 1998 Żeromskiego budynek do rozbiórki rozbiórka / odtworzenie nie Żeromskiego zabudowana remont kapitalny nie 1999 Staszica zabudowana remont kapitalny nie Staszica zabudowana remont kapitalny tak Bazyliańska zabudowana do rozbiórki nie (dziedziniec) 2000 Ormiańska 14 niezabudowana zabudowa plombowa nie Grodzka 7 zabudowana (do remont kapitalny tak remontu) 2001 Staszica 14 zabudowana remont kapitalny nie Konkludując rozważania niniejszego podrozdziału należy sformułować następujące wnioski i postulaty. 1. Za właściwe zarządzanie zamojskim zespołem zabytkowym odpowiada Zarząd Miasta, który z kolei jest ciałem wykonawczym w stosunku do Rady Miasta Zamościa. 2. Konfrontację założeń i dokonań w dziedzinie uporządkowania spraw własnościowych zamojskiej Starówki należy określić jako średnio zadawalającą. Najlepiej wy- tak

154 154 Wojciech Przegon konano program regulacji prawnej kamienic, których status w 1994 r. był niejasny. Natomiast zakres sprzedaży nieruchomości osobom fizycznym jest bardzo skromny. Wynika to przede wszystkim z pauperyzacji miejscowego społeczeństwa oraz małej atrakcyjności Zamościa dla inwestorów z zewnątrz. Marazm życia lokalnego, brak miejsc pracy i perspektyw na zmianę tego stanu rzeczy powoduje, że nawet młodzi Zamościanie po studiach nie wracają do rodzinnego miasta. 3. Za ochronę zamojskiego zespołu zabytkowego odpowiedzialny jest Wojewoda Lubelski, któremu podlega Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie. W Zamościu istnieje delegatura Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków, która działa z upoważnienia WKZ w Lublinie. 4. W latach 70. XX w. przeprowadzono renowacje 15 bloków kamienic na starówce 250. Obecnie ponownie należałoby poddać je remontom wraz z tymi, które w ogóle nie były odnawiane 251. Podajmy zasady, na jakich opierałby się program rewitalizacji i rewaloryzacji zamojskiej starówki wraz z otuliną, czyli terenami XIX-wiecznych fortyfikacji ziemnych (ok. 150 ha) 252 : wykorzystanie dziedzictwa kulturowego Starego Miasta jako podstawowego czynnika rozwoju ekonomicznego miasta, stworzenie warunków do wzmocnienia funkcji centrum handlowo-usługowego o znaczeniu ogólnomiejskim oraz do rozwoju funkcji turystyki i kultury, poprawa stanu technicznego obiektów, poprawa jakości (standardów) zamieszkania stałych mieszkańców (remonty i modernizacje kamienic) oraz przyjezdnych (hotele, pensjonaty, domy noclegowe), zmiana i zrównoważenie struktury społecznej Starego Miasta, poprawa wizerunku estetycznego Starego Miasta poprzez porządkowanie, przekształcanie przestrzeni publicznej, prawidłową organizację komunikacji i parkowania, organizację zieleni, ciągów spacerowych i atrakcyjnych wnętrz urbanistycznych, eliminacja funkcji nieadekwatnych zarówno do obiektów zabytkowych jak i do funkcji żywego, atrakcyjnego serca miasta, np. eliminowanie zbyt dużej ilości funkcji administracyjnych i usług podstawowych, szczególnie z parterów kamienic, a także z wnętrz atrakcyjnych turystycznie. Sądzę, że w aspekcie poruszonych problemów władze miasta konsekwentnie powinny dążyć do całkowitego uporządkowania spraw własnościowych rozpoczętych w 1994 r. oraz do przyjęcia i realizowania programu rewitalizacji i rewaloryzacji obiektów Starego Miasta. Takie są kierunki i potrzeby przekształceń zamojskiej Starówki. 250 Głównym powodem odnowy zabytków Zamościa była rocznica 400 lecia jego założenia: Np. ciąg zabudowy przy ulicy Kościuszki, kompleks pałacu Zamojskich i Akademii Zamojskiej, itd. 252 Skórzyńska-Terlecka B Program rewitalizacji... op. cit, s. 1.

155 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Czynniki rozwoju i funkcje miast Podgórza i Zamościa. Cykliczny rozwój form użytkowania Miasta Podgórze i Zamość powstały w różnych okresach historycznych. XVI i XVIII wiek różniły się i warunkami gospodarczymi panującymi w Rzeczypospolitej, rozwojem cywilizacyjno-kulturowym i sytuacją polityczną panująca w Europie. Należy wiedzieć, że nie wszystko to, co istniało i działo się w czasach nam bliższych było lepsze od odleglejszego okresu XVI w. Na pewno sytuacja polityczna Rzeczypospolitej była diametralnie różna. Jednakże były też i elementy wspólne, chociażby czynniki, które decydowały o rozwoju miast powstających w różnych wiekach. Ryc. 35. Układ urbanistyczny Podgórza. Oprac. M. Swaryczewska, rys. B. Ostrągowska. Fig. 35. Urban layout of Podgórze. Compiled by M. Swaryczewska, drawing by B. Ostrągowska.

156 156 Wojciech Przegon W podrozdziale pierwszym omówiono czynniki rozwojowe miasta Podgórza i Zamościa przedstawiając je graficznie w formie wykresów (ryc. 35 i ryc. 36) oraz w tabeli 21. Ryc. 36. Układ urbanistyczny Zamościa. Oprac. W. Przegon, rys. B. Ostrągowska. Fig. 36. Urban layout of Zamość. Compiled by W. Przegon, drawing by B. Ostrągowska. W podrozdziale drugim omówiono funkcje obu miast oraz rozważono problem cyklicznego rozwoju form użytkowania ziemi, który wynikał i wiązał się z procesem urbanizacji krajobrazu. W obu podrozdziałach dokonano analizy porównawczej. Przytaczano czasem fakty a priori, nie zagłębiając się w ich analizę, gdyż takową przeprowadzano w licznych pracach autora dotyczących obu miast.

157 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 157 Tabela 21. Table 21. Porównanie niektórych elementów z historii, czynników miastotwórczych i funkcji miasta Zamościa i Podgórza. Oprac. W. Przegon. Comparison of selected historical elements, urban factors and functions of the towns of Zamość and Podgórze. Compiled by W. Przegon. Zamość Akt lokacji miasta wydał w Jarosławiu w dniu 10 IV 1580 r. kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Akt ten został zatwierdzony w Wilnie w dniu 12 VI 1580 r. przez króla Stefana Batorego. Miasto jest wspólnym dziełem polskiego męża stanu, humanisty, uczonego, mecenasa sztuki, fundatora urbanisty, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego ( ) i włoskiego inżyniera i architekta Bernarda Moranda (ok ). Rozwój urbanistyczno-architektoniczny postępował dzięki licznej rzeszy następców ordynata i architekta budowniczych cywilnych i inżynierów fortyfikatorów, patrz: [Przegon Wojciech Krajobrazy XIX-wiecznego Zamościa w akwarelach i rysunkach Jana Pawła Lelewela. Akapit. Kraków, tab. 1, s.23 25]. Akt lokacji miasta Budowniczowie Nazwa miasta Zamość przejął nazwę od swojego fundatora. W licznych publikacjach bywa określany mianem: Padwy północy, Perły renesansu, miasta idealnego, miasta arkad i grodu hetmańskiego. Nazwy te wiążą się z okresem budowy miasta, jego planem urbanistycznym, kanonem powstawania elementów architektonicznych czy osobą fundatora. Zasadność tych określeń starano się wyjaśnić w książce: [Przegon Wojciech Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury. Akapit, Kraków]. Podgórze Akt podniesienia podgórskiej osady do rangi Wolnego Królewskiego Miasta Podgórze wydał w Wiedniu dnia 26 II 1784 r. cesarz Józef II. Miasto ewoluowało i rozwijało się przez 131 lat autonomicznego istnienia dzięki licznej rzeszy: architektów, projektantów, budowniczych, mierniczych, kolejnych prezydentów miasta, bogatych kupców i przemysłowców narodowości polskiej, austriackiej i innej, np. inż. Karol de Hoefern; mierniczy geodeta: Franz von Pierret, Franciszek de Placidi, kpt. kpt. Mosano i Chavanne, Meno Passek, inż. wojskowy Aleksander Kocziczka, płk Geiger; projektant architekt, budowniczy: gen. mjr. J. G. Chasteler (markiz), gen Bernard August Caboga, płk. Julius Wurmb, arch. Feliks Księżarski, arch. Jan Sas- Zubrzycki; prezydent Krakowa Juliusz Leo, burmistrz Podgórza: Serkowski, Maryewski, Nowacki; kupcy: Franciszek Laskiewicz, Franciszek Antoni Wolft, Józef Antoni i syn Marcin Alojzy Hallerowie; przemysłowcy: Maurycy i Gustaw Baruchowie, Piotr Steinkeller, J. Gessler, Bochenek i Celiński, Liban i Ehrenpreis; nauczyciele, urzędnicy, społecznicy: Antoni Mateczny, Wojciech Bednarski i wielu innych. Miasto Podgórze istniało w latach W początkowej fazie kształtowania się struktur administracyjno-organizacyjnych jednostki, w potocznym określeniu miasto nazywano Josephstadtem łącząc nazwę z imieniem cesarza Józefa II. Wśród współczesnych mieszkańców Krakowa nazwa ta nie funkcjonuje. Natomiast czasem mówi się o Starym Podgórzu utożsamiając je z zasięgiem terytorialnym byłego miasta. W niniejszej pracy nazwy te stosowano zamiennie w zależności od czasu analizy konkretnych zagadnień.

158 158 Wojciech Przegon Zamość powstał w centrum dawnej Rzeczypospolitej, na styku ziem polskich i ruskich. Współistnienie różnych złożonych kultur: białoruskiej, litewskiej, ormiańskiej, polskiej, ruskiej, tatarskiej, ukraińskiej, żydowskiej zaowocowało powstaniem wyjątkowego w skali Europy modelu kultury. W jednym organiźmie miejskim żyli: Polacy, Ormianie, sefardyjscy Żydzi, Grecy, Anglicy, Szkoci, Niemcy, Włosi, Holendrzy, Hiszpanie, Węgrzy, Turcy, Persowie. Sąsiadami byli więc katolicy, prawosławni, unici, izraelici, protestanci i muzułmanie. Wielokulturowość. Mieszczanie Skład narodowościowy ludności Podgórza był mniej liczniejszy niż w Zamościu. Wynika to z innej sytuacji politycznej panującej w Europie oraz procesów migracyjnych ludności. Skład narodowościowy stanowili przede wszystkim Polacy (rolnictwo, usługi), Żydzi (handel), Niemcy i Austriacy (rzemiosło, wojsko) a także Czesi, Serbowie i Słowacy. Z epitafiów i napisów nagrobnych na Starym i Nowym cmentarzu podgórskim można zorientować się o zawodach i narodowości mieszczan podgórskich: Patrz: [Grodziska Karolina Cmentarze Podgórza. Wyd. Secesja, Kraków]. Miasto Światowego Dziedzictwa Kultury Zamość i Kraków są w gronie miast Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Zamość wpisano 14 XII 1992 r. Również Zamość i Kraków są na liście piętnastu najcenniejszych obiektów architektury o szczególnym znaczeniu dla historii i kultury narodowej: zarządzenie prezydenta RP z 8 IX 1994 r. Monitor Polski nr 50 z 16 IX 1994 r. W Zamościu jest to zespół Starego Miasta, w Krakowie jest to historyczny zespół miasta wraz z byłym miastem Podgórzem. Czynniki rozwoju miasta 1. warunki przyrodzone (naturalne); 2. czynniki gospodarczo-społeczne; 3. czynniki warowności (obronności); 4. czynnik komunikacji; 5. czynnik obyczajowo-prawny; 6. czynnik twórczy, kompozycji urbanistycznej czyli planowania przestrzennego. Renesansowy Zamość znakomicie wkomponowano w rzeźbę i układ hydrograficzny terenu. Świadczy o tym piata forma bastionu drugiego oraz dostosowanie kurtyn i bastionu piątego do warunków terenowych. Również dziewiętnastowieczne fortyfikacje ziemne uwzględniały obronne walory środowiska naturalnego. Patrz: [Przegon W. 1995, op. cit., rys. 8, 9 i 10; 1997, op. cit., plan 3]. Pomyślny rozwój Zamościa jego fundator widział w rozwoju ekonomicznym i społecznym oraz jego warowności. W bezpiecznym mieście miano prowadzić handel i usługi dla przyjezdnych kupców a także mieszkańców i żołnierzy twierdzy. Interesujący jest fakt, że pojemność Kolegiaty obliczono na 3000 osób aby wszyscy mieszkańcy miasta mogli pomieść się w świątyni w czasie nabożeństw. Jednak względy ekonomiczne przeważyły W Podgórzu rysują się wyraźnie dwie strefy krajobrazu kulturowego miasta. W paśmie nizinnym między Wisłą a górotworem Krzemionek rozłożyła się strefa gęstej zabudowy. Natomiast na południowych stokach Krzemionek dominował krajobraz kulturowy rolniczy z nielicznymi zabudowaniami. W drugiej połowie XIX wieku poradzono sobie z zalewowymi terenami miasta. Układ urbanistyczny i formę zabudowy dostosowywano do ukształtowania terenu i wielkości działek budowlanych. Pomyślny rozwój miasta Podgórza władze austriackie wiązały z handlem i usługami. Nadgraniczne Podgórze miało być konkurencyjne w stosunku do Krakowa. Temu służyła odpowiednia polityka celna, zwolnienia i ulgi dla nowych osiedleńców, a następnie proces fortyfikowania i uprzemysłowienia miasta.

159 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 159 i Zamość stał się miastem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Do dzisiaj jest ulica Grecka i Ormiańska. Czynniki warowności (obronności) Twierdzy Zamość i przyczółka podgórskiego Twierdzy Kraków zostały przedstawione w formie porównania w tabeli nr 12. O renesansowych i dziewiętnastowiecznych obwarowaniach Zamościa piszę w książkach: [Przegon W. 1995, op. cit., 1997, op. cit.]. Zamość założono na skrzyżowaniu dwóch ważnych traktów komunikacyjnych: lwowskiego wiodącego do Morza Czarnego przez Rawę Ruską, Łabunie, Krasnystaw, Lublin, Warszawę do Gdańska nad Morze Bałtyckie oraz ruskiego z Kijowa przez Uściług, Szczebrzeszyn, Zawichost do Krakowa i Pragi. O rozwoju sieci komunikacyjnej miasta piszę między innymi w książce: [Przegon W Zieleń ciągów komunikacyjnych Zamościa. Akapit. Kraków]. Wyrysowany i wymierzony w terenie plan miasta wyznaczył jego powierzchnię (ok. 24 ha). Podział na ulice i kwartały budowlane określił kształt i powierzchnię działek budowlanych. Architektura domów mieszczańskich była ściśle określona przez Bernarda Moranda jak również budowli miejskich: kościoły, Akademia, bramy miasta, ratusz itd. Jednolicie przemyślane projekty techniczne i prawne określały dokładnie typ zabudowy i formę kamienic. Podkreślmy, że w wielu przypadkach ustawy i przepisy przenikają do szczegółów w różnych dziedzinach konstrukcji i formy miasta, określając ścisłe wymiary ulic, parcel, domów, fasad itd. i tworząc w łączności z projektem urbanistycznym całość głęboko przemyślaną, dojrzałą i świadomie dążącą do skoordynowania rozbieżnych czynników urbanistycznych. W Zamościu widzimy syntezę planu szachownicowego z osiową kompozycją Renesansu i Baroku włoskiego, rozwiniętą na przykładach teoretycznych [Tołwiński Tadeusz Urbanistyka: t. I. Budowa miasta w przeszłości. Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy, Warszawa, s. 218]. Pod podgórskie Krzemionki prowadziły szlaki komunikacyjne w kierunku zachodnim (Skawina, Wadowice, Śląsk, Wiedeń, Praga) i wschodnim (Wieliczka, Ruś) z rozgałęzieniem na południe do Budapesztu. Przyłączone po I rozbiorze Polski prawobrzeżne tereny Wisły do Austrii sprawiły, że Podgórze (jeszcze jako osada) znalazło się vis a vis Krakowa i Kazimierza. Projekty techniczne i prawne określały dokładnie typ zabudowy i formę kamienic. Funkcjonalność i wystrój architektoniczny wewnątrz kamienic zależny był od zamożności właścicieli. Tradycja i panujący obyczaj podtrzymuje typ domu jednorodzinnego lub co najmniej parorodzinnego. Dom jednorodzinny, zbudowany na odpowiednio urbanistycznie ujętej i skonstruowanej działce budowlanej i sytuowany w racjonalnie skomponowanym bloku miejskim wywodzi się z dojrzałego organizmu średniowiecznego i nadaje kierunek budowie miasta przez parę set lat z rzędu [Tołwiński Tadeusz Urbanistyka: t. II. Budowa miasta współczesnego. Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy. Warszawa, s. 38]. W mieście Podgórzu widzimy elementy kompozycji miasta liniowego i miast - ogrodów. Funkcje miasta 1. administracyjno-polityczna; 2. obronna; 3. handlowa; 4. usługowa (rzemiosło); 5. rolnicza; 6. przemysłowa; 7. kulturalno-oświatowa

160 160 Wojciech Przegon Miasto rezydencjonalne o dużym założeniu pałacowym, centrum administracyjne ordynacji Zamoyskich, wokół funkcji: administracyjno-politycznej koncentracja życia gospodarczego i społecznego; do 1821 r. miasto prywatne, potem należące do rządu Królestwa Polskiego. Rok 1784 okazał się przełomowym dla Podgórza pod względem prawnym i organizacyjnym. 2 II 1784 r. cesarz Józef II wydał w Wiedniu patent, składający się z 16 artykułów, nadający Podgórzu prawa Wolnego Miasta Królewskiego. W tym też roku Podgórze przyłączono do cyrkułu bocheńskiego. W mieście była Rada Miasta, potem magistrat, burmistrz zwany też prezydentem. Głównym zadaniem władz administracyjno-politycznych było prowadzenie akcji kolonizacyjnej i budowlanej. Funkcja obronna Zamościa i Podgórza została przedstawiona w formie porównania w tabeli nr 12 Handel z miastem Brody, Żółkwią. Lwowem i miastami krajów Lewantu. W mieście odbywały się jarmarki, targi, odpusty. Handlowano tkaninami wschodnimi, skórami i futrami, kobiercami, bronią i uprzężą, wyrobami złotniczymi, solą, winem, przyprawami korzennymi. Handel ze Styrią, Triestem, galicyjskimi Brodami, Kazimierzem, Krakowem, spław soli Wisłą. W drugiej połowie XIX w. handel wyrobami fabryk podgórskich. Usługi: płatnerskie, tkackie, złotnicze, budowlane, rusznikarskie, szewskie, krawieckie itp. Patrz: [Przegon W. 1995, op. cit.]. Rolnictwo poza granicami miasta, koncentrowało się we wsiach ordynacji. Tylko w ogrodach przypałacowych była część wydzielona pod uprawę warzyw. Patrz: [Przegon W., Użytkowanie ziemi otoczenia pałacu Zamoyskich w Zamościu,[w:] Materiały V konferencji naukowej nt. Roślinność miast historycznych - ogrody i parki o strukturalnym znaczeniu dla układów urbanistycznych. Wyd. Instytut Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej, s ]. Przemysł: drzewny, budowlany, metalowy, rolno-spożywczy, w XIX-wiecznym Zamościu. Zamość od chwili założenia wpisał się w mapę kultury Europy, nie tylko dzięki idealnej urbanistyce, ale także jako miasto uniwersyteckie. Był tu czynny przez prawie dwa wieki jeden z trzech istniejących w XVI w. uniwersytetów Rzeczypospolitej (po Uniwersytecie Jagiellońskim i Wileńskim), założony w 1594 r. przez Jana Zamoyskiego i przy współudziale Szymona Szymonowicza. Akademia Zamoyska miała własną drukarnię o wysokim poziomie edytorskim. Usługi: budowlane, austerie, zajazdygastronomiczne, szewskie, krawieckie itp. W krótkim czasie w Podgórzu było około 25 zawodów rzemieślniczych. Rolnictwo przez cały okres istnienia Podgórza i to w jego granicach. W mieście Podgórzu w 1902 r. było 1321 przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych. W mieście Podgórze nie było szkoły wyższej.

161 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa Czynniki rozwojowe miasta Podgórza i Zamościa Analizując historię miast powstających w różnych epokach rozwoju cywilizacyjnego ludzkości można wyróżnić sześć czynników oddziaływujących twórczo na ich rozwój. Są to czynniki warunków przyrodzonych (walory środowiska naturalnego), czynnik gospodarczy i społeczny, czynnik warowności, czynnik komunikacji i czynnik obyczajowo-prawny. Ponad nimi stoi i równocześnie działa szósty czynnik kompozycji urbanistycznej i architektonicznej, czyli planowania przestrzennego. Czynniki te mogą działać jednocześnie, bądź w pewnych grupach. Działanie to w poszczególnych miastach i w różnych czasach jest niejednolite. Dlatego różne układy sił, działających na tak złożony organizm jakim jest miasto, powodują jego różnorakie kształtowanie się w konstrukcji i formie 253. Przykłady dowodzące słuszności powyższych twierdzeń zawarte są w licznych publikacjach dotyczących problematyki historii urbanistyki i geografii osadnictwa 254. Miasta Podgórze i Zamość znakomicie wpisują się w kanon czynników, które warunkowały ich powstanie i rozwój. Magdalena Swaryczewska, autorka wykresu Układ urbanistyczny Podgórza (ryc.35) przedstawiła wpływ wszystkich sześciu czynników na rozwój urbanistyczny obszaru podgórskich Krzemionek w szerokim przedziale czasowym. W swoich badaniach sięga okresu powstania wsi Czyżowej (alias Czyżówka, Janowa Wola - przyp. WP), następnie przechodzi przez okres funkcjonowania samodzielnego miasta Podgórza w latach i doprowadza analizę do 2000 r. W opisie wykresu wprowadza oznaczenie uu co oznacza układ uformowany. Autorka definiuje go jako: Szczegółowy opis układu uformowanego oparty jest na metodzie jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych. Przyjęto, że każdy rozważany tu szczebel percepcji obejmuje trzy kolejne stopnie uformowania przestrzeni według następującego schematu: Stopnie uformowania przestrzeni: Szczebel percepcji 1. Zespół jednostek architektoniczno-krajobrazowych 1,2,3 to panorama 2. Jednostka zespół wnętrz architektonicznokrajobrazowych 2,3,4 to miasto 3. Wnętrze umowne 4. Elementy wnętrza 3,4,5 to ulica 5. Detal 253 Tołwiński T Urbanistyka: t.1. Budowa miasta w przeszłości. Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy, Warszawa, s. 17, Bogucka M., Samsonowicz H Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Zakład Narodowy im, Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź; Kiełczewska-Zaleska M Geografia osadnictwa. PWN, Warszawa; Ostrowski W Materiały do historii budowy miast. Zakład Historii Budowy Miast Politechniki Warszawskiej; Tołwiński T. 1947, op. cit., Urbanistyka: t. 2. Budowa miasta współczesnego. Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy. Warszawa.

162 162 Wojciech Przegon Układ uformowany może obejmować całość zespołu zabytkowego lub jego części i ich wzajemne relacje wynikające z powiązań kompozycyjnych i funkcjonalnych 255. Z ryciny 35 wynika, że wszystkie czynniki wpływały na rozwój urbanistyczny miasta Podgórza. Ich intensywność i synergiczność działania była w różnych okresach czasu różna. Zauważmy fazy (przełomy) w rozwoju układu urbanistycznego miasta. Wyznaczały je wydarzenia historyczne (wojny), wynalazki wpływające na rozwój gospodarczy (kolej) i decyzje administracyjne (powstanie Wielkiego Krakowa). Dla miasta Zamościa wykonano podobny wykres, gdzie przedstawiono: czynniki mające wpływ na rozwój układu urbanistycznego miasta (ryc. 36). Przy jego konstrukcji oparto się na wynikach badań własnych oraz na bogatej literaturze przedmiotu badań. W rozwoju układu urbanistycznego miasta Zamościa można wyróżnić dziewięć faz. Należy podkreślić, że nie chodzi tu o przyrost powierzchniowy miasta w kolejnych fazach, gdyż jego obszar wyznaczyły szesnastowieczne fortyfikacje i plan miasta opracowany przez Bernarda Moranda w ścisłej konsultacji z Janem Zamoyskim. Mówimy tu o pewnych wydarzeniach, które decydowały o architektonicznych zmianach fizjonomii Starego Miasta na przestrzeni 430 lat. Faza pierwsza obejmuje okres od XV do połowy XVI w., kiedy to w Skokówce istniało fortalitium Zamoyskich. Za wydarzenie kończące ten okres i rozpoczynające jednocześnie fazę drugą przyjęto rok urodzin przyszłego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego w 1542 r. Faza druga, to okres błyskotliwej kariery politycznej Jana Zamoyskiego, poprzedzonej wszechstronnymi humanistycznymi studiami które ukształtowały jego osobowość jako przyszłego męża stanu i mecenasa kultury. Mając ugruntowaną pozycję polityczną i coraz większe ambicje dnia 1 VII 1578 r. podpisał kontrakt z architektem Bernardem Morando na odbudowę rodzinnego zameczku w Skokówce. Miał to być zamek budowany z kamienia i cegły. Dwie pierwsze fazy należy zaliczyć do okresu przedinicjalnego budowy miasta i twierdzy. Faza trzecia obejmuje okres 25 lat i ściśle odpowiada pierwszemu etapowi budowy miasta. Datami skrajnymi są: 10 IV 1580 r., kiedy to Jan Zamoyski podpisał w Jarosławcu akt lokacji miasta Nowe Zamoście oraz data śmierci fundatora 3 VI 1605 r. W 1591 r. lustracja miasta potwierdziła istnienie 217 domów i 26 placów niezabudowanych 256, ujednolicony charakter zabudowy miasta, jak też typ handlowej, kupieckiej i rzemieślniczej kamienicy mieszczańskiej. Równocześnie z przeprowadzoną parcelacją i budową pierwszych domów wzniesiono zamek, arsenał i pierwsze ziemne obwarowania, wały, fosy, jako pierwszoplanowe obiekty służące bezpieczeństwu miasta. Układ i rozplanowanie zabudowy Zamościa wyraźnie uwypukliło przyszły charakter i funkcje poszczególnych stref osadnictwa miejskiego Swaryczewska M Układ uformowany jako kryterium waloryzacji w studiach krajobrazowych. Kraków. Mpis. M. Swaryczewska, s Horodyski B, Najstarsza lustracja Zamościa, [w:] "Teka Zamoyska", I (V), z. 4, s: Pawlicki M Kamienice mieszczańskie Zamościa. Problemy ochrony. Prace naukowe Katedry Historii Architektury i Konserwacji Zabytków PK, Kraków, s

163 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 163 Faza czwarta przypada na XVII w., kiedy to nastąpił wszechstronny rozwój Zamościa. Miasto otrzymało wspaniałą sylwetę a mieszczanie prowadzili ożywioną działalność gospodarczą. Funkcjonowała trzecia w Rzeczypospolitej Akademia Zamoyska po Uniwersytecie Jagiellońskim i Wileńskim. W czasie wojen z Kozakami i Tatarami oraz Szwedami Zamość okazał się niezdobytą twierdzą 258. Tak więc w drugiej połowie XVII w. wyróżniały Zamość przede wszystkim walory obronne. Całe życie okolicznych wsi: przeniosło się w obręb miejskich murów. Przeludnienie Zamościa stało się przyczyną zagrożenia pożarowego. Wielkie pożary w 1658 i 1672 r. dynamizowały ruch budowlany na trzech frontach. Po pierwsze wzmocniono fortyfikacje, po drugie zaczęto wznosić solidnie murowane domy i po trzecie w latach nastąpiła pierwsza przebudowa pałacu Zamoyskich. Podkreślmy, że wzorowane na planach włoskich osiowe sprzężenie pałacu-rezydencji z miastem stanowiło nowość na ziemiach Polski 259. Okres intensywnych prac budowlanych miał istotny wpływ na ostateczny kształt Zamościa końca XVII w. Na kanwie morandowskiego planu powstała struktura żywo rozwijającego się miasta. Pewne przekształcenia XVI-wiecznego założenia łączyły się z likwidacją części (głównie przez pożary) zrealizowanych już budowli i zmianą niektórych fragmentów układu przestrzennego. Ten etap rozwoju założenia miejskiego może być nazwany okresem pierwszej przebudowy układu Zamościa 260. Zauważmy na rycinie 36, że w IV fazie wszystkie czynniki rozwojowe miasta mają tendencję wzrostową i osiągają niekiedy apogeum rozwoju. Z początkiem XVIII w, następuje upadek mieszczaństwa i powolny zanik świetności Zamościa. Fazę piątą datuję na lata W czasach wielkiej wojny północnej ( ) Zamość niezbyt ucierpiał od działań wojennych poza spaleniem przedmieść w 1703 r. Uciążliwe były jednak ciągłe kontrybucje nakładane przez wojska szwedzkie i saskie. Słabość Rzeczypospolitej w epoce saskiej odbiła się na pozycji gospodarczej i militarnej miasta. Twierdza zamojska straciła uzyskaną uprzednio reputację fortecy nie do zdobycia. Od 1718 r. miasto powoli wracało do normalnego życia. Podejmowane były kolejne prace budowlane. Głównym dziełem tego okresu była przebudowa renesansowego pałacu na rezydencję barokową. Prace prowadził w l J. Columbani według projektów J. de Kawe i J.A. Bema. Okres przestrzennego rozwoju miasta, od poł. XVIII w. jest dobrze udokumentowany. Całe osiemnaste stulecie w historii Zamościa, Andrzej Piątek charakteryzuje następująco: Rozwój miasta w ciągu XVIII w. kiedy to renesansowo-barokowy Zamość osiągnął pełnię kompozycji trójwymiarowej nazwano okresem drugiej przebudowy układu. Był to bowiem wciąż jeszcze harmonijny, twórczy rozwój pierwotnej koncepcji 261. Faza szósta, według mnie, zawiera się w latach W wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej miasto znalazło się w granicach królestwa Galicji i Lodomerii monar- 258 W 1648 r. Zamość oblegał Bohdan Chmielnicki a w 1656 r. Karol X Gustaw. 259 Patrz: Pawlicki M. 1999, op. cit., ryc. 6, 7, 12, 17, 20; Przegon W. 1995, op. cit., ryc. 2, Piątek A Zamość,[w:] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce: odbudowa i konserwacja, pr. zbior. pod red. W. Zina, T. 1, Miasta historyczne, pod red. W. Kalinowskiego. Arkady, Warszawa, s (s. 618). 261 Piątek A. 1986, op. cit., s. 618.

164 164 Wojciech Przegon chii habsburskiej. Pod koniec czerwca 1772 r. twierdza zamojska, bez boju, przeszła w ręce austriackie. W l panowanie zaborcy miało cechy wojskowej okupacji. Zamość stanowił obiekt swoistego kondominium władz rządowych i właściciela miasta ordynata. W okresie tym kończy się udział miasta w wielkiej międzynarodowej wymianie handlowej. Zasięg oddziaływania gospodarczego i politycznego Zamościa ograniczył się do obszaru ordynacji. Za najważniejszą należy uznać rolę miasta jako stolicy latyfundium. Likwidacja Akademii Zamojskiej w 1784 r. była tylko jedną z oznak upadku splendoru miasta 262. Faza siódma rozwoju miasta rozpoczyna się w 1809 r., kiedy to zdobycie miasta przez wojska Księstwa Warszawskiego dało początek modernizacji twierdzy miasta według projektu Jana Malleta-Malletskiego realizowanego w latach Na okres 57 lat ( ) dominująca stała się funkcja militarna. Za okres szczytowy zmodernizowanej twierdzy, już w czasach Królestwa Kongresowego, przyjmuje się lata Wystrój architektoniczny miasta oraz układ komunikacyjny ulega daleko idącym zmianom 263. Przypomnijmy, że w 1821 r. doszło do istotnego wydarzenia w historii Zamościa. Ordynat Stanisław Kostka Zamoyski wymienił miasto na dobra państwowe Królestwa Kongresowego. Rezydencję ordynata przeniesiono do Klemensowa a administrację ordynacji do Zwierzyńca. Zamość stracił status miasta prywatnego i przeszedł do kategorii miast rządowych. Faza ósma obejmuje lata W 1866 r. decyzją carskich władz wojskowych zlikwidowano twierdzę Zamość. Wysadzono w powietrze część murowanych kurtyn i zrzucono wały do fos 264. Likwidacja twierdzy z jednej strony otwierała możliwości rozwoju miasta jako w pełni cywilnego, z drugiej jednak, miasto traciło na znaczeniu jako centrum wojskowe i polityczne. Lata to długi okres przejściowy, w którym dominował klimat stagnacji 265. Dopiero w 1925 r. powstała Rada Miejska, która opracowała program rozwoju miasta 266. Od tego faktu przyjmuję początek dziewiątej fazy rozwoju Zamościa. Szczęśliwemu losowi należy zawdzięczać to, że historyczne centrum nie uległo zniszczeniu podczas II wojny światowej. Powojenne przemiany urbanistyczno-architektoniczne zamojskiej starówki są znane obecnemu pokoleniu zamościan, a także szerokiemu gronu naukowców i specjalistów zajmujących się zawodowo problematyką Zamościa. W ciągu ostatniego sześćdziesięciolecia Zamość doświadczył częściowej rewaloryzacji Starego Miasta. W związku z czterechsetną rocznicą założenia miasta( ) zakrojone na szeroką skalę prace rewaloryzacyjne trwały w latach 70. XX w. i objęły niektóre kwartały zabudowy starówki oraz fortyfikacje bastionu siódmego oraz kurtyny przy Nowej Bramie Lubelskiej. Architekci i projektanci przywrócili pierwotny 262 Przegon W. 1995, op. cit., s Przegon W. 1995, op. cit., s , ryc. 9, 10, 11 ; Krajobrazy XIX-wiecznego Zamościa w akwarelach i rysunkach Jana Pawła Lelewela. Akapit, Kraków. 264 Herbst S., Zamość. Warszawa, s. 32; Sawa-Sroczyńska B Likwidacja zamojskiej twierdzy,[w:] Zamość. Z przeszłości twierdzy i miasta. Lublin, s Przegon W. 1995, op. cit., s , rys Pawlicki M. 1999, op. cit., s. 31.

165 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 165 charakter i styl kamieniczkom mieszczańskim w pierzejach rynku i przyległych ulicach. Prace pominęły znaczące fragmenty układu urbanistycznego jak rynek Solny i Wodny oraz monumentalne budowle: pałac Zamoyskich, gmach byłej Akademii Zamoyskiej czy kościół Franciszkanów. Obecnie trwają prace rewaloryzacyjne na rynku Wodnym. W latach Zamość był miastem wojewódzkim. Utrata statusu miasta wojewódzkiego i powrót Zamościa jako miasta powiatowego w struktury administracyjne województwa lubelskiego kontestowany jest przez władze jako utrata możliwości szybkiego rozwoju miasta i całej zamojszczyzny. Jest to zupełnie argument nieuzasadniony, gdyż przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oraz geopolityczne położenie Zamościa stwarzają szczególne możliwości rozwoju miasta i całego regionu zamojskiego 267. Takie czynniki rozwojowe miasta, jak: gospodarczo-społeczne, komunikacyjne, obyczajowo-prawne i twórcze powinny mieć tendencję wzrostową. Prasowa zapowiedź z lipca 2003 r. 268 poinformowała o rozpoczęciu w 2004 r. wielkiej rewitalizacji 269 zamojskiej starówki, dzięki finansowemu wsparciu Unii Europejskiej. Należy podkreślić, że już w 1999 r. profesor Maciej Pawlicki pisał: Problem powiązania spuścizny urbanistycznej i architektonicznej z potrzebami rozwoju nowoczesnego miasta jest szczególnie ważny dla określenia współczesnych warunków jego rozwoju 270. W tabeli 21dokonano porównania niektórych elementów z historii obu miast, czynników warunkujących ich powstanie i rozwój a także funkcji, które pełniły. Zauważmy, że historia miasta Zamościa ciągle biegnie, wzbogacając się w nowe wydarzenia. Natomiast historia samodzielnego miasta Podgórza trwała w latach Obecnie jako Stare Podgórze stanowi XIII dzielnice samorządową Krakowa. W konkluzji niniejszych rozważań należy stwierdzić, że w powstaniu i rozwoju miasta Podgórza i Zamościa znaczącą role odegrały wszystkie czynniki uważane za istotne w procesach urbanizacyjnych. Ich działanie nosiło cechy działania synergicznego Funkcje miasta Podgórza i Zamościa. Cykliczny rozwój form użytkowania ziemi Z historią każdego miasta, determinowaną czynnikami rozwoju, należy wiązać pojęcie jego funkcji. Najważniejszą rolę pełnią te funkcje, które nadają miastu specyficzną cechę ogniskowania wielu różnorodnych interesów, związków, zajęć, itp. Pod tym względem nie wszystkie funkcje mają takie samo znaczenie. Do podstawowych należą: administracyjno-polityczne, handlowe, przemysłowe, kulturalno-oświatowe i usługowe. Występują one w różnym nasileniu. Jedne są mniej, inne bardziej rozwinięte. Na 267 Przegon W Zamoscsky region a integrace s Evropskou unii, [w:] Pozemkove upravy, nr 41, Ministerstvo Zemedělstvi CR, s Miechowicz D Zamość - reaktywacja, [w:] Tygodnik Zamojski z 9 lipca 2003 r., s Rewitalizacja to zrównoważony rozwój zabytkowych zespołów miejskich. Połączenie remontu dawnych obiektów z ich modernizacją i rewaloryzacją, przywracające ich wartości użytkowe. Rewitalizacja ma ożywić społecznie i gospodarczo zabytkowe dzielnice miasta 270 Pawlicki M. 1999, op. cit., s. 32.

166 166 Wojciech Przegon ogół jednak w każdym mieście można znaleźć wyraźniej wybijającą się dziedzinę życia. Jest to tzw. funkcja dominująca. Rola funkcji dominującej jak i innych funkcji może się zmieniać, jej znaczenie może ulegać wahaniom, wzrostowi i upadkowi. Na początku istnienia miasta, mogła działać inna funkcja od tej, która decydowała o jego późniejszym rozwoju i od tej, która jest charakterystyczna dla dzisiejszego stanu. Te różne funkcje mogą po sobie następować. Jest to zjawisko sukcesji, które w mniejszym lub większym stopniu przeżywają wszystkie większe i starsze miasta 271. Miasto Podgórze jest bardzo interesujące pod względem sukcesji funkcji. Odwołując się do historiografii miasta należy stwierdzić że z chwilą podniesienia osady Podgórze do rangi miasta przez cesarza Józefa II, nadano mu znaczącą funkcję administracyjno-polityczną. Pomyślny rozwój samego organizmu miejskiego oparto na handlu i usługach, co wynikało z jego nadgranicznego położenia i sąsiedztwa z Krakowem. W połowie XIX w. na czoło wysuwa się funkcja militarna a zaraz potem przemysłowa. W historii miasta Podgórza najsłabiej była rozwinięta funkcja kulturalno-oświatowa. Bezsporny natomiast jest fakt, że w Podgórzu zawsze znaczącą rolę odgrywała funkcja rolnicza. Analiza użytkowania ziemi w różnych przedziałach czasowych dowiodła, że w rozwoju fizjonomiczno-funkcjonalnym Podgórze przejawiało cechy osadnictwa wiejskiego rolniczego, osadnictwa wiejskiego pozarolniczego i cechy miasteczka rolniczego 272. Tak więc funkcja rolnicza zawsze towarzyszyła innym funkcjom miasta nawet wtedy, kiedy Podgórze było już w granicach Krakowa, jako XXII dzielnica katastralna. W przypadku Zamościa również występuje zjawisko sukcesji funkcji. W okresie rozkwitu miasta w XVII w. dominuje funkcja handlu i usług. Towarzyszy jej funkcja kulturalno-oświatowa reprezentowana przede wszystkim przez Akademię Zamoyską. Do roku 1821 możemy mówić o funkcji rezydencjonalnej pałacu ordynatów. Funkcja militarna dominuje w IV i VII fazie rozwoju miasta 273. Najsłabiej rozwiniętą funkcją w historii Zamościa do II wojny światowej była funkcja przemysłowa. Porównując funkcje jakie występowały w mieście Podgórzu i Zamościu (tab.21) możemy stwierdzić, że za najbardziej kompatybilną funkcję możemy uznać funkcje warowności (obronności) XIX-wiecznej twierdzy zamojskiej i XIX-wiecznego ufortyfikowanego przyczółka podgórskiego twierdzy Kraków. Oczywiście różnice w architekturze militarnej dzieł obronnych były zasadnicze, gdyż w przypadku Podgórza opierano się na austriackiej szkole fortyfikacyjnej, a w Zamościu stosowano wzory francuskiego budownictwa wojskowego. W rozwoju miasta Zamościa bardzo wyraźne piętno odcisnęła funkcja kulturalno-oświatowa reprezentowana przez działającą prawie 200 lat Akademię Zamojską. Natomiast w mieście Podgórzu nigdy nie było szkoły wyższej. Do nieporównywalnych funkcji obu miast należy zaliczyć funkcje rolniczą. W renesansowym Zamościu po prostu nie występowała, koncentrując się we wsiach ordynacji zamoyskiej. Również w latach funkcjonowania miasta jako ważnej twierdzy Królestwa Polskiego, nie było funkcji rolniczej. W obszarze zawartym między pierw- 271 Kiełczewska-Zaleska M Geografia osadnictwa. PWN, Warszawa, s Określania przyjęto za: Tkocz J Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice s Patrz ryc. 36.

167 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 167 szym a drugim obwodem strategicznym 274 przy nielicznych domach prowadzono uprawy warzywnicze i w bardzo małym stopniu gospodarkę oraną i wypasową. Dopiero likwidacja twierdzy w 1866 r. stworzyła możliwość rozbudowy przedmieść, gdzie dominowały gospodarstwa o szerokim profilu produkcji. Natomiast w mieście Podgórzu, funkcja rolnicza, cały czas towarzyszyła innym funkcjom miasta. Szczególnie w latach była funkcją dominującą, gdyż użytki rolne przeważały nad innymi formami wykorzystania ziemi. Dopiero rozwój funkcji warownej od 1850 r. oraz funkcji przemysłowej od lat 70. XIX w. spowodował coraz szybsze wypadanie ziemi z rolniczego użytkowania. Przedstawmy teraz zagadnienie cykliczności etapów rozwoju miast oraz zmian form użytkowania ziemi. Otóż, Gordon Taylor 275 wyróżnia następujące stadia rozwoju miast: infantile (dziecięcy), juvenile (młodociany), adolescent (młodzieńczy), early mature /wczesnodorosły/, mature (dorosły), late mature (późnodorosły), senile (starczy), analogicznie do faz rozwoju organizmów żywych. Należy przyznać, że jest to interesująca metoda periodyzacji okresów rozwoju miast. Dla 131 letniej historii miasta Podgórza trudno byłoby określić poszczególne okresy jego rozwoju posługując się takim specyficznym nazewnictwem. Ale dla określenia etapów rozwoju całokształtu stosunków osadniczych, jakie panowały na obszarze podgórskich Krzemionek, byłoby to już zadanie łatwiejsze. Sądzę, że budowę dworku Remigiusza Melsztyńskiego i założenie wsi Rymkowa Wola można by utożsamiać z okresem infantile. Założenie wsi Janowa Wola to okres juvenile. Czas funkcjonowania osady folwarku Duchaków to adolescent. Miasteczko Podgórze z okresu jego opisu przez Carosiego, Kratera i powstania planu Karola de Hoefern a, to early mature. Lata , to okres autonomiczny miasta, a więc mature. Podgórze jako XXII dzielnica katastralna Krakowa, to late mature. Aktualnie Stare Podgórze stanowi centralną część XIII pomocniczej samorządowej dzielnicy Krakowa, czyli jest w fazie senile. Przyrównanie obecnej sytuacji obszaru byłego miasta do okresu starczego organizmów żywych jest bardzo trafne ale i tragiczne w swej wymowie. Jest to najbardziej, zaniedbana część Krakowa. Władzom miasta należałoby przypomnieć, że nie jest to condito sine qua non aby organizm stary był zaniedbany i pozbawiony odpowiednich form opieki. Z procesem urbanizacyjnym miasta Podgórza należy wiązać zjawisko cyklicznego rozwoju form użytkowania ziemi. Na rycinie 37 przedstawiono procentowe zmiany powierzchni poszczególnych grup form użytków w latach: Przegon W. 1995, op. cit., ryc Taylor G The seven ages of towns,[w:] Economic Geography, nr 21.

168 168 Wojciech Przegon Ryc. 37. Rozwój form użytkowania ziemi w mieście Podgórzu. Oprac. W. Przegon. Fig. 37. Development of land usage in the town of Podgórze. Compiled W. Przegon. Wraz z wkraczaniem na podgórskie Krzemionki zorganizowanych form gospodarczo-osadniczych użytki gruntowe reprezentowane przez lasy, skały, mokradła i przestrzenie wolne przestały dominować i ustąpiły miejsca użytkom rolnym, jak: pastwiska, łąki i grunty orne. Wszystkie te rodzaje użytków rolnych, świadczące o rolniczym wykorzystywaniu terenu, zmieniały się w długim okresie czasu bardzo powoli. Ich strukturę kształtowały zabiegi transformacyjne oraz rozwój budownictwa cywilnego i wojskowego, a także przemysłowego, który to proces najefektywniej powodował wypadanie ziemi z rolniczego użytkowania.

169 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 169 Tereny komunikacyjne, wyznaczone pierwotnie przez średniowieczne trakty, systematycznie zwiększały swoją powierzchnię. Rozwój osadnictwa typu miejskiego, zastępującego typ osadnictwa wiejskiego, przyczynił się do pojawienia się nowych typów ciągów komunikacyjnych, jak: ulice, place i chodniki. Terenom osiedlowym zaczęły towarzyszyć różne formy zieleni urządzanej, jak: park, skwery, zieleńce, bulwary i place zabaw dla dzieci. Do obszarów specjalnych należy zaliczyć podgórskie cmentarze a także teren byłego obozu KL Płaszów. W latach 50. XIX w. pojawiły się tereny komunikacji kolejowej z zapleczem urządzeń stacyjnych itp. Od połowy XIX w. wzrastała także powierzchnia zajęta pod obiekty fortyfikacyjne i przemysłowe. Natomiast w XX w. nastąpiła penetracja terenu przez różne sieci infrastruktury technicznej, jak: linie energetyczne, wodociągowe, kanalizacyjne i gazowe oraz trakcje tramwajowe. Na Zabłociu powstały liczne bazy maszynowe i tereny składowiskowe. Przyrównanie etapów rozwoju Zamościa do cykliczności rozwoju miast zaproponowanych przez Gordona Taylora jest równie trudne jak w przypadku Podgórza, chociażby z tego względu, że Zamość rozwija się, a historyczne centrum ciągle poddawane jest procesom rewitalizacyjnym. Nie możemy więc mówić, ani o Starym Mieście, ani o całym Zamościu, że znajduje się na etapie schyłkowego rozwoju czyli starczej egzystencji. Natomiast ustosunkowując się do zjawiska cyklicznego rozwoju form użytkowania ziemi w granicach historycznego centrum należy przypomnieć, że już na etapie projektowania Zamościa, został dokonany podział funkcyjny miasta. Tym samym określono formy użytkowania (wykorzystania) ziemi, jak: tereny budowlane, ciągi komunikacyjne linearne i placowe oraz ogrody warzywne i ozdobne przy założeniu pałacowym. I jakkolwiek po klęskach pożarów i zniszczeniach wojennych Zamość odbudowywano, to w ramach ustalonego układu urbanistycznego, zachowywano te trzy podstawowe formy użytkowania ziemi. W okresie funkcjonowania XIX-wiecznej twierdzy, korektom uległ układ komunikacyjny, który funkcjonuje do dziś. Aktualnie układ komunikacyjny historycznego centrum jest ostatecznie ukształtowany. Należałoby tylko postulować całkowite wyeliminowanie ruchu samochodowego. Po likwidacji twierdzy, w miejscu zasypanych fos i umocnień ziemnych, pojawiły się nieużytki. W latach 20. XX w. zostały one częściowo zagospodarowane poprzez utworzenie parku. Natomiast w latach 60. XX w. poprzez powstanie osiedla Planty. Tereny zieleni również są ustalone ale niestety bardzo zaniedbane 276. Cała zieleń Starego Miasta wymaga natychmiastowej pielęgnacji, przecinek i nowych nasadzeń. Reasumując, rozważania niniejszego podrozdziału, należy stwierdzić: 1. W obu miastach, Podgórzu i Zamościu, występowało zjawisko sukcesji funkcji. W Podgórzu były to funkcje: administracyjno-polityczna, handlowo-usługowa, militarno-strategiczna i przemysłowa. Funkcja rolnicza występowała zawsze w okresie 131 lat istnienia samodzielnego miasta, a nawet do lat 50. XX w., kiedy to Podgórze zostało XXII dzielnicą katastralną Krakowa. W Zamościu występowały funkcje: 276 Przegon W Zieleń ciągów komunikacyjnych Zamościa. Akapit, Kraków.

170 170 Wojciech Przegon rezydencjonalna, handlowo-usługowa i kulturalno-oświatowa. Funkcją utrzymującą się najdłużej, bo w latach , była funkcja militarna. Natomiast funkcja rolnicza w granicach Starego Miasta nigdy nie występowała. 2. W przypadku miasta Podgórza zmiany form użytkowania ziemi pozostawały w koincydencji z procesem urbanizacji krajobrazu. Był to proces o charakterze ewolucyjnym. Natomiast w Zamościu formy użytkowania ziemi zostały ustalone a priori na etapie projektu miasta-twierdzy. Były to: tereny zabudowane rezydencji i miasta, obszary fortyfikacyjne, ciągi komunikacyjne i enklawy zieleni. Wokół renesansowych murów miasta od strony południowej i zachodniej rozciągały się obszary wodne, a jeszcze dalej tereny gruntów uprawnych i lasy stanowiące dobra ordynacji zamoyskiej 277. Były też przestrzenie wolne, które wraz z rozwojem osadnictwa były stopniowo zagospodarowywane. 277 Na początku XVII w. całkowity obszar ordynacji wynosił 371 tys.ha. Na jej terenie było 149 wsi i 42 folwarki. W połowie XIX w. ogólny obszar ordynacji wynosił ha. W 1851 r. na jej terenie mieszkało osób, było 9 miast, 291 wsi i 116 folwarków. W końcu XIX w. całkowity obszar ordynacji wynosił ha.[ Kozaczka M Ordynacja Zamojska Norbertinum, Lublin, s. 27, 32, 33, za: A. Tarnawski Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego ( ), Lwów, s ; Dzieje Lubelszczyzny. 1974, t. I, red. T. Mencel, Lublin, s ].

171 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 171 Generalne wnioski i postulaty Przedstawione wnioski i postulaty sformułowano na podstawie analiz i rozważań zawartych w rozdziałach pracy. Oparto się również na dobrej znajomości obszaru badań oraz licznych pracach autora dotyczących zagadnień: urbanistycznoarchitektonicznych, kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego, rozwoju gospodarczego, militarnego i kulturowego obu miast oraz historycznej kartografii, geodezji rolnej i gospodarki przestrzennej. 1. Przeprowadzone badania i analizy, według obranej metody, udowodniły tezę pracy, że użytkowanie ziemi i proces urbanizacji krajobrazu miasta Podgórza i Zamościa kształtował się pod wpływem czynników przyrodzonych i działalności człowieka. Czynniki te pozostawały w związkach synergicznych a zmiany form użytkowania ziemi były w koincydencji z procesem zmian fizjonomii krajobrazu kulturowego i procesami urbanizacyjnymi. 2. W mieście Podgórzu i Zamościu dostrzegamy rolę wszystkich czynników miastotwórczych a także działanie wszystkich funkcji typowy dla miast historycznych. 3. Osiemnastowieczne miasto Podgórze znajdujące się w granicach innego średniowiecznego miasta Krakowa jest fenomenem na skalę europejską. Historia rozwoju urbanistyczno-architektonicznego i gospodarczo-społecznego obszaru podgórskich Krzemionek sprawiła, że na niewielkim obszarze powstał układ urbanistyczny o cechach miasta liniowego i cechach miasta-ogrodu. 4. Miasto Podgórze wyróżnia to, że przez cały okres jego autonomicznego istnienia w latach istniała funkcja rolnicza, która była jedną z funkcji dominujących. Miasteczko rolnicze Podgórze, powoli przekształcało się w przemysłowe Podgórze. 5. Zamość to unikatowy w skali światowej zespół urbanistyczno-archiektoniczny. Bywa określane miastem idealnym, miastem arkad, Padwą Północy i Perłą Renesansu. Historyczne centrum określone Starym Miastem lub zamojską Starówką w 1992 r. zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. 6. Historyczne centrum Zamościa wyróżnia to, że w jego historii dominowały dwie funkcje: militarna do 1866 r. i handlowa. Znaczącym faktem było istnienie w l trzeciej w Rzeczypospolitej wyższej uczelni Akademii Zamoyskiej. W granicach renesansowych bastionowych fortyfikacji, a później XIX-wiecznej twierdzy Zamość, nie było funkcji rolniczej. 7. Wpływ zmian form użytkowania ziemi na proces urbanizacji krajobrazu jest bardziej widoczny w Podgórzu niż na zamojskim Starym Mieście, gdyż w przypadku hetmańskiego grodu, już na etapie projektu miasta, zdecydowano o zasadniczych formach użytkowania (wykorzystania) terenu. Określono obszary zabudowy, prze-

172 172 Wojciech Przegon bieg liniowych i położenie placowych ciągów komunikacyjnych, wyznaczono linie regulacyjne terenów fortyfikacyjnych oraz położenie enklaw zieleni. 8. Proces urbanizacji krajobrazu miasta Podgórza zachodził w sposób bardziej ewolucyjny do czasu, kiedy w połowie XIX w. zaczęto fortyfikować podgórski przyczółek twierdzy Kraków oraz kiedy w latach 70. XIX w. nastąpił szybki rozwój przemysłu. 9. W przypadku Zamościa możemy mówić o pewnych cyklach rozwojowych wpływających na wygląd architektoniczny miasta. Zawsze starano się nie naruszać układu urbanistycznego wyznaczonego siatką ulic. Okres budowy miasta przypada na lata Pierwsza przebudowa obejmuje ostatnie trzy dekady XVII w. Czas drugiej przebudowy wyznacza XVIII w., do pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Okres to czas funkcjonowania zamojskiej twierdzy. Wtedy to według ścisłych reguł budownictwa wojskowego kształtowano militarno-warowny obraz miasta. 10. Należy postulować jak najszybsze podjęcie prac kompleksowej rewaloryzacji Starego Podgórza. Rewitalizując założenia urbanistyczno-architektoniczne należy kierować się nie tylko wiedzą ale i mądrością. Trzecia faza cywilizacji, tzw. cywilizacja tercjarna, w architekturze wyraża się powrotem do humanistycznych wartości. Systemowa rewaloryzacja Starego Podgórza pozwoliłaby wydobyć i uczytelnić sylwetę miasta, uwypuklić elementy miasta liniowego i miast-ogrodów, a także zdecydować o jego kolorystyce. W 2014 r. minie 230 lat od podniesienia osady Podgórze do rangi miasta. Mogłaby to być data rozpoczęcia prac rewaloryzacyjnych. Tylko takie działanie może uwiarygodnić intencję władz Krakowa, że doceniają znaczenie dziedzictwa narodowego. 11. Należy wyrazić nadzieję, że rozpoczęta w 2004 r. rewitalizacja Starego Miasta w Zamościu zostanie dokończona. Służby urbanistyczno-architektoniczne oraz rada miasta powinni sobie uświadomić fakt, że Zamość, to nie tylko Starówka o pow ha ale złożony organizm dwunastu jednostek urbanistycznych o pow ha. Współczesny rozwój urbanistyczno-architektoniczny miasta przebiega bez jakiegokolwiek nadzoru architektoniczno-budowlanego. W zabudowywanej przestrzeni, kubaturze i wystroju architektonicznym domów i budowli panuje całkowita dowolność.

173 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 173 Bibliografia Atlas miasta Krakowa. 1988, pr. zbior. pod red. K. Trafasa PPWK im. Eugeniusza Romera, Warszawa-Wrocław. Bajerowski T Metodyka wyboru optymalnego użytkowania ziemi na obszarach wiejskich, [w:] ZN ART w Olsztynie nr 535, Geodaesia et ruris regulatio, 26, Supplementum B.Wyd. ART. Bajerowski T Przejawy chaosu deterministycznego w użytkowaniu ziemi, [w:] ZN AR we Wrocławiu nr 312, Konferencje XIV, s Banach J O dwóch herbach miasta Podgórza [w:] Rocznik Krakowski, t. LV, s Baranowska Z., Sygietyńska H Rynek zamojski w XVII wieku,[w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 12, z. 1, s Bardel F Miasto Podgórze, jego powstanie i pierwszych 50 lat istnienia. Wvd. Nowa Reforma, Kraków. Bartholomew H Lans uses in American cities. Harvard University Press. Washington. Bąkowski K Dawne kierunki rzek pod Krakowem, [w:] Rocznik Krakowski, t. V, s , s Bieniarzówna J., Małecki J. M Dzieje Krakowa. T. 2. Kraków w wiekach XVI-XVIII. WL, Kraków. Bieniek G., Hopfer A., Marmaj Z., Mzyk E., Zróbek R Komentarz do ustawy o gospodarce nieruchomościami, t. I, Warszawa Zielona Góra. Bogdanowski J Kmpozycja i planowanie w architekturze Krajobrazu. Komisja Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie. Bogdanowski J Krajobraz warowny XIX/XX w. Dzieje i rewaloryzacja. Skrypt dla studentów wyższych szkół technicznych do przedmiotu: architektura krajobrazu. Politechnika Krakowska. Bogdanowski J Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno krajobrazowych /JARK - WAK/ w studiach i projektowaniu. Politechnika Krakowska, wyd. II, Kraków. Bogdanowski J Problemy zespołów zabytkowych i tradycyjnych, [w:] Stary Kraków, żywe miasto czy martwy zabytek? Polski Klub Ekologiczny, Kraków, s Bogdanowski J Warownie i zieleń twierdzy Kraków. WL, Kraków. Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novak Z Architektura krajobrazu. PWN, Warszawa-Kraków. Bogdanowski J Twierdza Krzemionki, [w:] Ziemia, nr 2, s Bogucka M., Samsonowicz H Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław - Warszawa - Kraków Gdańsk Łódź. Böhm A Architektura krajobrazu, jej początki i rozwój. Skrypt Politechniki Krakowskiej. Böhm A budowie i synergii wnętrz urbanistycznych. Politechnika Krakowska. Böhm A Z badań nad zależnościami architektury krajobrazu i urbanistyki, [w] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddz. PAN w Krakowie, t.30/1-2, s Bromek K Opracowanie szczegółowej mapy użytkowania ziemi dla Krakowa, [w:] Przegląd Geograficzny, t. XXVII, z. 3/4, s

174 174 Wojciech Przegon Bromek K Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego około 1960 r., [w:] ZN UJ CXXVIII. Prace Geograficzne, nr 14. Bromek K., Mydel R Uwagi metodyczne do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej, [w:] Folia Geographica, Series Geographica - Oeconomica, vol. V, s Chapin F. Stuart Jr Urban land use planning. 2 ed. Urbana, Univ. of. Illinois Press. Chlebowski B Zamość, ordynacja Zamoyskich i powiat zamojski. Zamość. Christaller W Die Zentralen Orte In Süddeutschland. Eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen. Jena. Ciastoch M Zamość - tradycja a współczesność, problemy zarządzania i perspektywy rozwoju. Referat na Sympozjum UNESCO, Warszawa-Zamość-Kraków, , mpis., s. 1-10, UM Zamościa. Ciołek G Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu. Arkady, Warszawa. Conzen M R C The plan analysis of an English city centre. Procedings of the IGU Sympozium in Urban Geography. Lund. Studies in Geography, ser. B., No 24, s Cymerman R., Falkowski J., Hopfer A Krajobrazy wiejskie - klasyfikacja i kształtowanie. Skrypty Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. ART Olsztyn. Cymerman R., Hopfer A,. Koreleski K., Magiera-Braś G Zastosowanie metody krzywej wrażeń do oceny krajobrazu obszarów wiejskich, [w:] Acta Acad. Agricult. Tech. Olst., Geod. Ruris Regulat., 18, s Czołowski A Plan i widok Zamościa z r. 1704, [w:] Szymon Szymonowicz i jego czasy. Rozprawy i studia pod red. Stanisława Łempickiego. Wyd. Nakładem komitetu obchodu 300-nej rocznicy zgonu Szymona Szymonowicza. Zamość, s Ćwik W Zmiana charakteru miasta w XIX wieku Zamość miastem narodowym, [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pr. zbior. pod red. K. Myślińskiego, Zamość, s Danowska E Nowe miasteczko zaraz za mostem cesarscy stawiają. O początkach Podgórza, [w:] Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa, Materiały Sesji Naukowej odbytej 17 kwietnia 1999 r. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków, s Demel J Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach Biblioteka Krakowska nr 107. Nakładem Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Kraków. Demel J Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa, w latach Biblioteka Krakowska nr 112. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Kraków. Drexler J Odbudowanie wsi i miast na ziemi naszej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów-Warszawa-Kraków. Drexler J Zamość, jako ośrodek komunikacji, [w:] Teka Zamojska, styczeń-luty, nr 1 i 2, s Dusza R Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych. Praca dyplomowa wykonana w Katedrze Geodezyjnego Urządzania Terenów Wiejskich AR w Krakowie pod kierunkiem dr inż. Wojciecha Przegona. mpis w bibliotece AR w Krakowie. Dutkiewicz J Miasto arkad odrodzenia, Arkady, R. IV, nr 9, s Dziedziak A., Olewińska I Analiza stanu własności nieruchomości w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa wykonana w Katedrze Geodezyjnego Urządzania Terenów Wiejskich AR w Krakowie pod kierunkiem dr inż. Wojciecha Przegona, mpis w bibliotece AR w Krakowie.

175 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 175 Dziewoński K Zagadnienie typologii morfologicznej miast w Polsce, [w:] Czasopismo Geograficzne, t. XXXIII, z. 4, s Dziewoński K. 1956, Geografa osadnictwa i zaludnienia. Dorobek, podstawy teoretyczne i problemy badawcze, [w:] Przegląd Geograficzny, t, XXVIII, z. 4, s Ewidencja gruntów Praca zbiorowa. PWN. Warszawa. Federowski W Ewidencja gruntów. PPWK. Warszawa. Fischinger B Kraków Stare Podgórze. Studium historyczno-urbanistyczne. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ Kraków. Mpis. w archiwum PKZ Kraków. Frelek M., Fedorowski J., Nowosielski E., Sygut B Urządzenia rolne, PPWK, Warszawa. Gaździcki J Systemy katastralne. PPWK im. E. Romera S.A. Warszawa. Geddes P Cities in evolution. Wyd. I London. Gniewek E Prawo rzeczowe. Wyd. C.H. Beck. PWN, Warszawa. Goryński J Urbanizacja, urbanistyka i architektura. PWN ser, Omega, Warszawa. Grabowski A Kraków i jego okolice opisał historycznie Ambroży Grabowski, Kraków. Grocholska J Czynniki wpływające na użytkowanie ziemi w Warszawie. Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. PAN, Studia, t. XLVI. PWN, Warszawa. Grodziska K Cmentarze Podgórza. Wyd. Secesja, Kraków. Grzybowski S Jan Zamoyski. PIW, Warszawa. Hanslick E Biala eine deutsche Stadt in Galizien. Geographische Untersuchung des Stadtproblems. Wien Teschen und Leipzig. XI, s Harasimowicz S Ekonomiczna ocena rozłogu gruntów gospodarstwa rolnego. AR w Krakowie, Kraków. Harasimowicz S Optymalizacja podziału wsi na gospodarstwa ze względu na odległość gruntów od siedlisk, [w:] ZN AR w Krakowie, ser. Rozprawy habilitacyjne, nr 110, Kraków. Harasimowicz S Organizacja terytorium gospodarstwa rolnego. Skrypt. AR w Krakowie, Kraków. Harasimowicz S., Ostrągowska B Influence of field extent on cultivation costs. Electronic Journal of Polish Agricultural Universities, Environmental Development, Volume 4, Issue 2. Hassert K Die Stadte geographisch betrachtet /Aus Natur und Geisteswelt, 163/, Leipzig. VI, s Herbst S Przeszłość Zamościa, gospodarka i kultura. [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pr. zbior. pod red. K. Myślińskiego. Zamość, s Herbst S Zamość. Instytut Urbanistyki i Architektury. Budownictwo i Architektura. Warszawa. Herbst S., Zachwatowicz J Twierdza Zamość. Architektura Militaris I. Wydawnictwo Zakładu Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej. Warszawa. Holewiński M Infrastruktura twierdzy Kraków w świetle wojskowej dokumentacji kartograficznej z końca XIX wieku, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury. PAN O/Kraków, t. XXIX, s Hołub-Pacewiczowa Z Mapa gospodarczo-osadnicza pasterstwa w Tatrach. Pamiętnik II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce w r Kraków. Hopfer A Próba kompleksowego ujęcia oceny stanu wyjściowego i potrzeb przekształcenia użytkowania powierzchni ziemi, [w:] ZN AGH nr 780, ser. Geodezja, z. 63, PWN, Warszawa - Kraków, s Hopfer A., Kobyłecki A., Żebrowski W Kształtowanie sieci dróg, na terenach wiejskich. PWRiL. Warszawa.

176 176 Wojciech Przegon Hopfer A., Urban M Geodezyjne urządzenia terenów rolnych. PWN, Warszawa Wrocław. Hopfer A., Źróbek S., Źróbek R Planistyczne i urządzenioworolne aspekty rozwoju miast. Wyd. ART Olsztyn. Horodyski B Najstarsza lustracja Zamościa (1591), [w:] Teka Zamojska, R. I. (V), nr 4, Zamość, s Howard E, Garden Cities of to-morrow. London. Hycner R Podstawy katastru. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków. Ingarden R Studia z estetyki. Warszawa. Kadłuczka A Architektoniczne reguły gry w przestrzeni historycznych centrów miejskich. Referat na Sympozjum UNESCO, Warszawa-Zamość-Kraków, , s. 1-4, UM Zamość. Kadłuczka A Arsenał zamojski w XVI i XVII wieku, [w:] Kwart. Arch. i Urb., t.25, s Kadłuczka A Zamość. Brama Szczebrzeska (studium historyczno architektoniczne) Warszawa, mpis. BBiDZ. Kalinowski W Miasta polskie w XVI i pierwszej połowie XVI wieku, [w:] Kwart. Arch. i Urb., t.8, z Kalinowski W Rynek w Zamościu, [w:] Elementy urbanistyki polskiej - place, z. 2, Wyd. Komitet do Spraw Urbanistyki i Architektury, Instytut Urbanistyki i Architektury, Warszawa, s Kalinowski W Zamość idealne miasto renesansu, [w:] Czterysta lat Zamościa. pr. zbior. pod red. J. Kowalczyka, PAN, Wrocław, s Kalinowski W Zarys historii budowy miast w Polsce do połowy XIX wieku. Toruń. Katalog dawnych map wielkoskalowych Krakowa XVI-XIX wieku, pr. zbior. pod red. M. Odlanickiego-Poczobutta. PWN Warszawa-Kraków. Kąsinowski A Fortyfikacje zamojskie - Bastion 7, [w:] Kwart. Arch. i Urb., t. 25, z. 2, s Kąsinowski A Fortyfikacje zamojskie XIX wieku w świetle badań, [w:] Konserw. Teka Zam., s Kędziora A Dawna architektura i budownictwo Zamościa. OBiDZ, Zamość. Kędziora A Encyklopedia miasta Zamościa. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Chełmie. Kędziora A Zamość od A do Z. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK. Zamość. Kędziora A Zamość w starej pocztówce. Państwowa Służba Ochrony Zabytków. Kiełczewska-Zaleska M Geografia osadnictwa. PWN. Warszawa. Kiełkowski R Historie spod kopca Krakusa. WL Kraków. Klimek A Jak powstał Zamość?, [w:] Konserw. Teka Zam., nr 1, s.1-8. Klimek A Nieznany widok Zamościa (ok r.), [w:] Ochrona Zabytków, R. 10, nr 1, s Konias A Kartografia topograficzna Śląska Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od II połowy XVIII wieku do początku XX wieku. Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr Konias A Możliwości wykorzystania kartografii topograficznej Galicji /kartografia austriacka/ w badaniach zmian środowiska. Referat wygłoszony na posiedzeniu Sekcji Architektury i Planowania Wsi Komisji Urbanistyki i Architektury PAN O/Kraków, 22 listopada 1996 r., s. 1-2, mpis w posiadaniu autora.

177 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 177 Kopaliński W Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Wiedza Powszechna, Warszawa. Koreleski K Problematyka przekształceń krajobrazu pod wpływem antropopresji, [w:] Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie nr 281, Sesja Naukowa z. 39, s Kostrowiecki J. 1959a. Badania nad użytkowaniem ziemi w Polsce, [w:] Przegląd Geograficzny, T. 31, z. 3-4, PWN, Warszawa, s Kostrowicki J. 1959b. Polskie zdjęcie użytkowania ziemi (Instrukcja szczegółowego zdjęcia użytkowania ziemi), [w:] Dokumentacja Geograficzna, z. 2. Instytut Geografii PAN, Warszawa. Kostrowicki J Uwagi o geografii rolnictwa w krajach anglosaskich, [w:] Przegląd Geograficzny, t. XXIX, z. 1, s Koterba K., Koterba E. i inni Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zamościa. Biuro Rozwoju Krakowa, t , t Kowalczyk J Architekci Zamoyskich w XVIII wieku, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, PAN-Sekcja Architektury i Urbanistyki, t. IV., z. 3-4, PWN, Warszawa, s Kowalczyk J Architekci Zamoyskich w XVIII, [w:] Kwart. Arch. I Urb., PAN-Sekcja Architektury i Urbanistyki, t. IV., z. 3-4, PWN, Warszawa, s Kowalczyk J Architektura Zamościa w okresie Rokoka, [w:] Zamość miasto idealne, pr. zbior. pod red. J. Kowalczyka. Wydawnictwo Lubelskie, s Kowalczyk J Ideologiczne aspekty urbanistyki Zamościa. [w:] Zamość i Zamojszczyzna w kulturze polskiej, pr. zbior. pod red. K. Myślińskiego Lublin, s Kowalczyk J Kolegiata w Zamościu. Warszawa. Kowalczyk J Jan Zamoyski w dziejach kultury polskiej. [w:] Czterysta lat Zamościa, pr. zbior. pod red. J. Kowalczyka. PAN, Wrocław, s Kowalczyk J O wzajemnych relacjach planu i miasta Zamościa i Kolegiaty Zamojskiej, [w:] Biuletyn Historii Sztuki, R. XXIV, nr. 3/4 s Kowalczyk J Zamość - przewodnik. Wyd. III Zamojski 0środek Informacji Turystycznej. Zamość. Kozaczka M Ordynacja Zamojska Norberitanum, Lublin. Kraków. Rozszerzenie granic , pr. zbior. wyd. inż. Karol Relle prezydent miasta Krakowa. Nakładem gminy stołecznego królewskiego miasta Krakowa. Kurzątkowski M Prace konserwatorskie w Zamościu w latach , [w:] Ochrona Zabytków, R. 22, nr 3, s Leonhard H. 1950/1951. Trzebnica, studium geograficzno-planistyczne, monografia użytkowania ziemi, [w:] Czasopismo Geograficzne, t. XXI/ XXII, s Łuczyńska-Bruzdowa M System ochrony krajobrazu - cel, zakres, podstawy prawne, formy, [w:] Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne, pr. zbior. pod red. Krystyny Pawłowskiej, Politechnika Krakowska, s Malisz B Zarys teorii kształtowania układów osadniczych. Wyd. Arkady, Warszawa. Małecki J. M Jeszcze o początkach Podgórza i jego nazwie, [w:] Rocznik Krakowski, t. XLIX, s Mańkowska-Jurczak J Kraków Stare Podgórze. Studium analityczno-konserwatorskie zabytkowej zabudowy w układzie przestrzennym Starego Podgórza. Współpraca Z. Beiersdorf. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ w Krakowie. Mpis. W archiwum PKZ Kraków. Meitzen A Siedelung und Agrarwesen der Westgermanen und Ostgermanen der Keltens Romer, Finnen und Slaven, Berlin I:XIX, s. 638: Bd: III, XV, s. 698; Bd: III, XXXIII, s. 617; Atlas: s. VIII 125 map.

178 178 Wojciech Przegon Miechowicz D Zamość - reaktywacja, [w:] Tygodnik Zamojski z 9 lipca 2003 r., s. 11. Miłobędzki J. A Ze studiów nad urbanistyką Zamościa, [w:] Biuletyn Historii Sztuki, R. XV, nr 3/4, s Miłobędzki J. A Znaczenie środowiska zamojskiego w architekturze, [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pr. zbior. pod red. K. Myślińskiego, Zamość, s Moszczeński S Nowy sposób ujmowania kształtu rozłogu ziemi oraz położenia zabudowań w posiadłościach wiejskich dla celów organizacji komasacji i wyceniania. Biblioteka Puławska, Warszawa. Mydel R Charakterystyka i ocena przydatności źródeł kartograficznych do badań przeobrażenia struktury użytkowania przestrzeni miejskiej Krakowa, [w:] Folia Geographica, Series Geographica - Oeconomica, vol. VI, s Mydel R Rozwój struktury przestrzennej miasta Krakowa. PAN O/Kraków. Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Mydel R Użytkowanie ziemi w XIV dzielnicy katastralnej m. Krakowa - Czarna Wieś, [w:] Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. IV. Nowacki F Do Świetnej Rady miasta w Podgórzu, mpis w AP w Krakowie, s Nowolecki A Wykaz ulic placów, kościołów i domów miasta Krakowa i Podgórza ułożony na podstawie ksiąg hipotecznych i urzędowych źródeł, uzupełniony historycznymi objaśnieniami przez Aleksandra Nowoleckiego. Nakładem Heleny Nowoleckiej. Drukarnia W. Korneckiego, Kraków, s. 6. Orłowski R Ordynacja Zamojska, [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pr. zbior. pod red. K. Myślińskiego. Zamość, s Ostrowski W Materiały do historii budowy miast. Zakład Historii Budowy Miast Politechniki Warszawskiej. Ostrowski W Urbanistyka współczesna. Arkady, Warszawa. Pawlicki M. B Kamienice mieszczańskie Zamościa. Problemy ochrony. Wyd. Politechnika Krakowska, Wydział Architektury, Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków. Pawlicki M. B Kamienice ormiańskie w Zamościu, [w:] Zamość miasto idealne, pr. zbior. pod red. J. Kowalczyka. Wydawnictwo Lubelskie, s Pawlicki M. B Teoretyczne i praktyczne aspekty prac konserwatorskich zabytkowego Zamościa, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie, t. XIII/1, Kraków, s Pawlicki M. B Z problematyki badawczej i projektowej zabytkowego zespołu miejskiego w Zamościu, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie, t. XXI/1, Kraków, s Pawlicki M. B Związki geometryczne XVII-wiecznych widoków miast z ich rzeczywistym rozplanowaniem, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, nr 7, s Pawłowska A Plany i mapy Zamościa z XVII-XX wieku, [w:] Zamość miasto idealne, pr. zbior. pod red. J. Kowalczyka, Lublin. Piątek A Zamość, [w:] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce: odbudowa i konserwacja, pr. zbior. pod red. W. Zina, T. 1. Miasta historyczne, pod red. Wojciecha Kalinowskiego. Arkady, Warszawa, s Pieszko M Przewodnik po Zamościu i okolicy. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze - Touring Klub Oddział Zamojski. Zamość. Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa Praca zbiorowa w ramach cyklu sesji naukowych nt. Kraków w dziejach narodu. Red. Naukowy sesji J. M. Małecki. Wyd. Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków.

179 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 179 Pogodziński Z Planowanie przestrzenne terenów wiejskich. PWN, Warszawa. Pohl J Landwirtschaftliche Betriebslehre, Berlin. Przegon W Dlaczego Zamość?, [w:] Aura, nr 12, s Przegon W Fakty historyczne z dziejów powstania miasta Podgórza od okresu przedlokacyjnego do Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r., [w:] ZN AR w Krakowie nr 289, ser. Geodezja, z. 14. Kraków, s Przegon W Fortyfikowanie Podgórza jako jedna z form użytkowania ziemi i znaczący element krajobrazu kulturowego, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. XXXII, Wyd. PAN Oddział w Krakowie, s Przegon W Fortyfikowanie Zamościa, [w] AURA nr 1, s Przegon W Gospodarowanie krajobrazem w historycznym centrum Zamościa, [w:] Czasopismo Techniczne Architektura z.7-a/2008, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków, Przegon W Jan Paweł Lelewels Generalplan zum Projekt der Trockenlegung der Sumpfgebeite des Seelandes (1984), [w:] Vermessung Photogrammetrie Kulturtechnik. Schweiz, nr 8, s Przegon W Kartograficzne zamostiana, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych O/PAN w Krakowie, t. XLV/1, styczeń-czerwiec 2001 r. Wyd. Secesja, Kraków, s Przegon W Krajobrazy XIX-wiecznego Zamościa w akwarelach i rysunkach Jana Pawła Lelewela. Akapit. Kraków. Przegon W Notatka Jana Pawła Lelewela, [w:] Zamojski Kwartalnik Kulturalny, nr 3-4 /60-61/, s Przegon W Osadnictwo u stóp Wzgórza Lasoty, [w] ZN AR w Krakowie, ser. Geodezja, z. 18, s Przegon W Planowanie Zamościa. Cz.I, [w:] Przegląd Geodezyjny, nr. 1, s.12-19; Cz.II, [w:] Przegląd Geodezyjny, nr 2, s Przegon W Plan Zagospodarowania Przestrzennego Zamościa i rewitalizacja Starego Miasta z udziałem środków unijnych, [w:]. Czasopismo Techniczne, z.12a/2006, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków12., s Przegon W Potencjał ekonomiczny i demograficzny miasta Podgórze, [w:] ZN AR w Krakowie nr 366, ser. Geodezja z. 19, s Przegon W Projekt kanału Augustowskiego na odcinku Czortek-Niemen oraz śluzy w Niemnowie opracowany przez Jana Pawła Lelewela. Cz. I, [w:] Przegląd Geodezyjny, nr 5, s Przegon W Proponowany kierunek użytkowania rolniczego gruntów i jego wpływ na poprawę jakości krajobrazu w osadach podpienińskich Sromowiec Niżnych i Wyżnych, [w:] ZN AR w Krakowie, ser. Geodezja, z. 10, Kraków, s Przegon W Sieć hydrograficzna w krajobrazie miasta Podgórza, [w:]. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury O/PAN Kraków, t.xxxv/2003, s Przegon W Struktura użytkowania gruntów w osadach podpienińskich Sromowcach Niżnych i Wyżnych, [w:] ZN AR w Krakowie, ser. Geodezja z. 10, Kraków, s Przegon W Układ mikrokrain krajobrazowo-rolniczych i rozkład powierzchniowy łąk, pastwisk, gruntów ornych i lasów w Sromowcach Niżnych i Wyżnych, [w:] ZN AR w Krakowie, ser. Geodezja, z. 10, Kraków, s Przegon W Użytkowanie ziemi otoczenia pałacu Zamoyskich w Zamościu, [w:] Materiały V konferencji naukowej nt. Roślinność miast historycznych Ogrody i parki o struktural-

180 180 Wojciech Przegon nym znaczeniu dla układów urbanistycznych, Kalwaria Zebrzydowska, 6 listopada 1998 r. Wyd. Instytut Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej, s Przegon W Użytkowanie ziemi w Starym Podgórzu w świetle austriackich wojskowych zdjęć topograficznych, [w:] Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa. Materiały Sesji Naukowej odbytej 17 kwietnia 1999 r. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków, s Przegon W Wartości kulturowe i ekologiczne parku miejskiego w Zamościu, [w:] Czasopismo Techniczne, z. 1-A/2001, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, s Przegon W Zamoscky region a integrace s Evropskou unii, [w:] Pozemkove Upravy, nr 41, Ministerstvo Zemedelstvi CR, s Przegon W Zamość Światowym Dziedzictwem Kultury. Akapit. Kraków. Przegon W Z badań nad zielenią zamojskiej starówki. Materiały konferencji Architektura Drzewo Kalwaria Zebrzydowska 6-7 XI Wyd. Instytut Architektury Krajobrazu PK, s Przegon W Zieleń ciągów komunikacyjnych Zamościa. Akapit. Kraków. Przeorski T Połączenie ze stołecznym królewskim miastem Krakowem królewskiego wolnego miasta Podgórze, [w:] Kraków. Rozszerzenie granic Pr. zbior. wyd. inż. Karol Rolle Prezydent miasta Krakowa. Nakładem gminy stoł. król. miasta Krakowa, s Przywilej lokacyjny Zamościa z 1580 r Oprac. R. Szczygieł. Lublin. Ptaszycka A Przestrzenie zielone w miastach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Oddział w Poznaniu. Purchla J Kraków prowincja czy metropolia. Towarzystwo Autorów i Wydawnictw Prac Naukowych Universitas, Kraków. Rakowicz J Miasto Mrągowo: środowisko geograficzne, rozwój i użytkowanie ziemi, [w:] Studia nad użytkowaniem ziemi w powiecie mrągowskim, Dokumentacja Geograficzna, z. 1, s Radwański K. 2000a. Kopiec Krakusa składnikiem wielkiego cmentarzyska kurchanowego na krakowskich Krzemionkach, [w:] 150 lat Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Oficyna Cracovia, Kraków, s Radwański K. 2000c. Raz jeszcze o wielkich kopcach krakowskich, [w:] Acta Archeologica Carpathica, t. XXXV, Kraków, s Rajman J Mons ante Cracowian. Najdawniejsze dzieje kościoła św. Bedykta na górze Lasoty, [w:] Rocznik Krakowski, t. LX, s Rączka J. Wł Podstawy rewaloryzacji architektury w regionach krajobrazowych. Monografia 35, Polit. Krak., Kraków. Rączka J. Wł Przede wszystkim liczą się ludzie, [w:] Stary Kraków, żywe miasto czy martwy zabytek? Polski Klub Ekologiczny, Kraków, s Rederowa D Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego ( Część II: Zagadnienia ustrojowe i ekonomiczno-społeczne, [w] Rocznik Krakowski, t. XXXVI, z. 1, Wrocław - Kraków, s Richling A., Solon J Ekologia krajobrazu. PWN. Warszawa. Rusińska S Kraków. Stare Podgórze. Studium historyczno-urbanistyczne. T. I tekst i opracowanie graficzne; T. II źródła kartograficzne i planistyczne; T. III źródła ikonograficzne i zdjęcia stanu aktualnego. Współpraca Z. Beiersdorf, konsultacja i rzeczoznawstwo J. Bgdanowski. Pracownia dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ w Krakowie. Mpis. w Archiwum PKZ Kraków, s. 24. Saryusz-Zaleski W Dzieje przemysłu w b. Galicji, Kraków.

181 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 181 Sawa-Sroczyńska B Likwidacja zamojskiej twierdzy. [w:] Zamość. Z przeszłości twierdzy i miasta. Lublin, s Sawa-Sroczyńska B Przemiany miasta Zamościa w latach Lublin. Praca doktorska. Mpis. w UMCS w Lublinie. Simche Z O typach planów krajobrazowych miast, [w:] Przegląd geograficzny, t. VIII, s Simche Z Tarnów i jego okolice. Tarnów. Skórzyńska-Terlecka B Program rewitalizacji i rewaloryzacji najcenniejszych struktur krajobrazu kulturowego miasta Zamościa. Mpis. W Wydziale Planowania Przestrzennego i Budownictwa Urzędu Miasta w Zamościu. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Zamość. Wyd. pod red. Br. Chlebowskiego, t. XIV, Warszawa, s Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. VIII, wyd. pod red. Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. Nakładem Władysława Walewskiego, druk Wieku, Warszawa hasło Podgórze, s Smailes A. E The Site, growth and changing face of London. The geography of Greater London s George Philip and Son Limited, s Sochaniewicz K. bez daty wyd. Dzieje Zamościa w dobie przed lokacją na prawie niemieckim / /. Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. I, z. 4, s Sochaniewicz K. 1918, Zamość jako twierdza kresowa, [w:] Kronika Powiatu Zamojskiego, R. I., nr 1 i 2, Zamość, s Sroczyńska B Zamojskie skwery, ogrody i parki w XIX i XX w.,[w:] Konserwatorska Teka Zamojska. Wyd. PKZ Warszawa-Zamość, s Sroczyńska B Zamojska twierdza w pierwszym dziesięcioleciu Królestwa Polskiego ,[w:] Konserwatorska Teka Zamojska. Wyd. PKZ Warszawa-Zamość, s Stamp L. D The Land of Britan- it s use and misuse. London Stoksikówna J Galicyjski kataster gruntowy, jego geneza, dzieje i spuścizna aktowa, [w:] Archeion, t. LXIII, Warszawa. Studia do sprawy przyłączenia gmin sąsiednich do miasta Krakowa Magistrat stoł. król. m. Krakowa. Nakładem gminy miasta Krakowa. Swaryczewski A Historyczne zmiany układu przestrzennego Krzemionek krakowskich, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, oddział PAN w Krakowie, t. XI, Kraków, s Swaryczewska M Kraków-Podgórze. Park im. Wojciecha Bednarskiego. Zamierzone działania inwestycyjne w świetle wyników i wytycznych studium historycznokompozycyjnego. Zakład Architektury Krajobrazu IUPP Politechniki Krakowskiej, Kraków. Mpis. w zbiorach M. Swaryczewskiej. Swaryczewska M Kraków. Park im. Wojciecha Bednarskiego w Podgórzu. Koncepcja wyposażenia i małej architektury. Kraków. Mpis. w zbiorach M. Swaryczewskiej. Swaryczewska M., Żółciak J Królewskie wolne miasto Podgórze - kompozycja przestrzenna, [w:] Teka Komisji Urbanistyki, Architektury, Oddział PAN w Krakowie, t. XX, Kraków, s Swaryczewska M., Żółciak J., Żółciak K., Grodziska K., konsult. prof. Janusz Bogdanowski Rynek Podgórski. Studium historyczne-kompozycyjne zieleni z koncepcją projektową. Kraków. Mpis. w zbiorach M. Swaryczewskiej.

182 182 Wojciech Przegon Swaryczewska M., Żółciak J., Żółciak K., Grodziska K Park im. Wojciecha Bednarskiego. Studium historyczno-kompozycyjne. Kraków Podgórze. Mpis. w Wydziale Gospodarki Komunalnej UMK, oś. Zgody 2, Nowa Huta. Swaryczewska M., Żółciak J Sterowanie rozwojem przestrzennym dzielnicy na przykładzie Starego Podgórza w Krakowie. Zakład Architektury Krajobrazu IUPP Politechniki Krakowskiej, Kraków. Mpis. w zbiorach M. Swaryczewskiej. Swaryczewska M Układ uformowany jako kryterium waloryzacji w studiach krajobrazowych. Kraków. Mpis w zbiorach M. Swaryczewskiej. Szablowski J Domniemana rola Sabbionety w sztuce polskiej okresu manieryzmu. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ser. prac. z Historii Sztuki, Kraków, z. 1, s Szczygieł R Ruch budowlany w Zamościu w XVII wieku. [w:] Zamość miasto idealne, pr. zbior. pod red. J. Kowalczyka. Lublin, s Śladami Jan Pawła II po Polsce. Zamość Wyd. Beltona, z cyklu Almanach miast papieskich. Tarnawski A Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego / /,[w:] Badania z dziejów społecznych i gospodarczych pod red. prof. Fr. Bujaka, nr 18. Lwów, s Tatarkiewicz W Turniej klasyków w Zamościu. Arkady, R. III, nr 6. Drukarnia Państwowa w Warszawie, s Tazbir J Legenda Jana Zamoyskiego. [w:] Czterysta lat Zamościa, pr. zbior. pod red. J. Kowalczyka. PAN, Wrocław, s Thünen J.H Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirschaft und Nationalökonomie, Jena. Tkocz J Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice. Tłoczek I Kształtowanie zieleni w krajobrazie wiejskim. PWN, Warszawa. Tokarz W Galicya na początku ery józefińskiej w świetle ankiety rządowej w roku AU w Krakowie. Nakładem Funduszu Nestora Bucewicza, s Tołwiński T Urbanistyka: t. 1. Budowa miasta w przeszłości. Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy, Warszawa. Tołwiński T Urbanistyka: t. 2. Budowa miasta współczesnego. Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy. Warszawa. Tołwiński T Urbanistyka. T. III - Zieleń w urbanistyce. PWN, Warszawa. Tomkowicz S Ordynaci Zamoyscy i sztuka, [w:] Teka Zamojska, R. III, nr 4, Zamość, s Traczewska-Białek Z Analiza geodezyjno-kartometryczna dawnych planów szczegółowych miasta Krakowa, [w:] ZN AGH, nr 195, ser. Geodezja, z. 11. Uchorczak F Polska przeglądowa mapa użytkowania ziemi w skali 1: opracowana pod kierunkiem i redakcją dr Franciszka Uchorczaka, Warszawa, 22 arkusze. Wawel-Louis Józef Urywki z dziejów i życia mieszkańców Krakowa. Wyd. J. Bieniarzówna i W. Bieńkowski. Biblioteka Krakowska, nr 117, Kraków, s. 53. Wejchert K Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady. Warszawa. Witusik A. A O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamoyskiej. Wydawnictwo Lubelskie. Wolne królewskie miasto Podgórze, Płaszów - Rybitwy- Przewóz, zarys przemian historycznych. 1996, pr. zbior. pod red. J. Żółciaka. Wydana nakładem Rady Dzielnicy XIII, Kraków. Wzorek Z Galicyjskie plany katastralne. Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury. R. I, z. 2, Warszawa.

183 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 183 Zachwatowicz J Model miasta Zamościa na wystawie w Paryżu. Teka Zam., t. 2 (6), s Zachwatowicz J O projekcie planu zagospodarowania przestrzennego Zamościa z 1939 r., wspomnienie, [w:] Zamość miasto idealne, pr. zbior. red. J. Kowalczyka, Lublin, s Zagospodarowanie przestrzenne Parku Rękawka. Cz. I. Studia i analizy wyjściowe Miastoprojekt Kraków - Biuro Projektów Budownictwa Ogólnego, mpis. w pracowni projektanta i inwestora: WDDM Rejon Dróg Miejskich Zakład Zieleni. Zajczyk Sz Muratorzy zamojscy Biul. Hist. Sztuki i Kultury, t.7, 1939, nr 2, s Zarębska T Miasto idealne Kawalera Giorgio Vasariego obmyślone i narysowane w r Warszawa. Zarębska T związkach urbanistyki węgierskiej i polskiej w drugiej połowie XVI wieku, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 9, z. 4, s Zarębska T Zagadnienie sprzężenia koncepcji miasta i jego bastionowych fortyfikacji. [w:] Konserw. Teka Zam., Warszawa - Zamość, s Zarębska T Zamość miasto idealne i realizacja, [w:] Zamość miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju przestrzennego i architektury, pr. zbior. pod red. J. Kowalczyka. Wydawnictwo Lubelskie, s Zin W Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce: odbudowa i konserwacja. Arkady, Warszawa. Zin W Zamość - znaki zapytania. Problemy, nr 2, s Zin W., Grabski W Gmach Akademii Zamojskiej w świetle ostatnich badań, [w:] Sprawozd. z posiedzeń Komisji Naukowych, Oddz. PAN w Krakowie, t.12, s Zin W., Grabski W Wczesnośredniowieczne budowle Krakowa w świetle ostatnich badań, [w:] Rocznik Krakowski, t. XXXVIII, s Zin W., Grabski W Wyniki badań architektonicznych przy renesansowym Arsenale w Zamościu, [w:] Sprawozd. z posiedzeń Komisji Naukowych, Oddz. PAN w Krakowie, t.13/2, s Zin W., Grabski W Wyniki badań nad renesansowym Zamościem, [w:] Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie, t. XI/4, Kraków, s Zin W., Kadłuczka A., Pawlicki M Z badań nad najstarszymi dziejami pałacu zamojskiego, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie, t. XVI, s Zonneveld J. I. S Introduction to Cultural aspects of landscape, First Inf. Conf. of the IALE Working group Culture and Landscape. Ed. H. Svobodova, Wageningen. Źróbek S., Źróbek R Wyznaczanie granic stref przejściowych między miastem a wsią dla celów planistycznych i urządzenioworolnych, [w:] Materiały IV Ogólnopolskiego Sympozjum Naukowego nt. Nowe tendencje w teorii i praktyce urządzania terenów wiejskich AR w Krakowie, s Żółciak J Krzemionki Podgórskie (Góra Lasoty). Studium ochrony konserwatorskiej wraz z koncepcją projektową. T. I. Część tekstowa. Aneksy. Materiały archiwalne, T. II. Fotografie stanu istniejącego, T. III. Teczka z planszami. Mpis. w Referacie Ochrony Zabytków UMK. Żółciak J., Żółciak K Park im. Wojciecha Bednarskiego w Podgórzu. Projekt studialny wyposażenia w 100-lecie (105-lecie) istnienia parku. Kraków-Podgórze. Mpis. w zbiorach Jaroslawa Żółciaka.

184 184 Wojciech Przegon

185 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 185 Posłowie Prezentowana praca jest wynikiem badań Autora prowadzonych na terenie byłego miasta Podgórza, czyli obecnego tzw. Starego Podgórza, stanowiącego centralną część XIII dzielnicy samorządowej Krakowa oraz na obszarze historycznego centrum miasta Zamościa, czyli tzw. Starego Miasta. Osada rolnicza Podgórze, położona na prawym brzegu Wisły naprzeciwko Krakowa, została podniesiona do rangi miasta, dekretem austriackiego cesarza Józefa II z dnia 26 II 1784 r. Jako autonomiczne miasto, Podgórze funkcjonowało do 1915 r., kiedy to zostało połączone z Krakowem. Zamość, rezydencjonalne miasto magnackiej rodziny Zamoyskich, został założony na mocy przywileju lokacyjnego wydanego 10 IV 1580 r. przez Jana Zamoyskiego ( ), kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, wybitnego męża stanu, mecenasa kultury i nauki. W zakresie merytorycznym praca ogniskuje się wokół zagadnień związanych z użytkowaniem ziemi, procesem urbanizacji krajobrazu i historią miasta Podgórza i Zamościa. Szczegółowy zapis form użytkowania ziemi, na różnego rodzaju materiałach kartograficznych, historycznych i współczesnych, i ikonograficznych, jest nośnikiem szeregu informacji o charakterze środowiskowym, gospodarczym, społecznym, kulturowym, urbanistyczno-architektonicznym itd. Informacje powstałe w różnych przedziałach czasowych, ale obejmujące tę samą przestrzeń mogą być porównywalne. Wyniki badań oprócz aspektu naukowo-poznawczego mogą służyć do formułowania wniosków o charakterze wytycznych planistycznych, projektowych i gospodarczych. Każdy podrozdział książki przedstawia odrębny problem badawczy, którego rozważenie znajduje merytoryczne uzasadnienie w ramach przyjętego tematu. W rozdziale wprowadzającym, Autor określił cel naukowy, poznawczy i utylitarny pracy. Warto podkreślić, że dotychczas nie ukazała się żadna praca, która prezentowałaby podobny temat w odniesieniu do obu historycznych ośrodków miejskich. W rozdziale pierwszym podano także tezy i metodę pracy oraz zakres merytoryczny, terytorialny i czasowy badań. Dokonano przeglądu najważniejszych pozycji literatury, wybranych z 240 tytułów zestawionych w bibliografii. W rozdziale drugim dr hab. inż. W. Przegon, prof. UR omówił cechy tożsamościowe miasta Podgórza i Zamościa. Informacje zostały podane jasno i rzeczowo w oparciu o przestudiowane opracowania naukowe, popularno-naukowe, prace studialne i projektowe oraz źródła kartograficzne. Tym samym Autor potwierdził to, co napisał we wstępie pracy, cyt. badania prowadzono na tle historiografii obu miast. W rozdziałach trzecim i czwartym przedstawił wyniki własnych badań dotyczących problematyki użytkowania ziemi w mieście Podgórzu (rozdz. 3) i Zamościu (rozdz. 4)

186 186 Wojciech Przegon w oparciu o źródłowe materiały pisane i kartograficzne, historyczne i współczesne. Należy podkreślić, że Autor zaprezentował wyjątkowo cenne materiały kartograficzne. Ich wnikliwa interpretacja dowiodła, że mapy, plany i projekty powstałe w różnych okresach, a obejmujące zdjęciem ten sam obszar, mogą służyć do określania dynamicznych zmian w formach użytkowania ziemi. Z tych też względów zastosowano chronologiczno-porównawczą metodę pracy. Ponadto źródła kartograficzne i ikonograficzne mówią o sposobie wykorzystania przestrzeni, jej podziale funkcyjnym i zagospodarowaniu. Czy ten historyczny przekaz jest właściwie interpretowany i wykorzystywany przez współczesnych projektantów i decydentów? Odpowiedź, udzielana przez Autora we wnioskach, nie zawsze jest pozytywna. W rozdziale piątym, analizowano krajobrazy urbanistyczno-architektoniczne obu miast, ze szczególnym zwróceniem uwagi na krajobraz kulturowy strefy zabudowanej. Autor przedstawił wyniki badań terenowych, które przeprowadził wraz z zespołem. Ich efektem było sporządzenie wykresów krzywej wrażeń estetycznych dostarczanych przez Stare Podgórze oraz Stare Miasto w Zamościu. Ocenę struktur krajobrazowych można przeprowadzić według różnych metod. Jednak metodę krzywej wrażeń, jeżeli wykonywana jest przez grupę obserwatorów, można zaliczyć do metod obiektywnych. Należy podkreślić, że Wojciech Przegon, w swoich pracach, zawsze zwraca uwagę na fakt, że praca geodetów w znacznej mierze polega na dokonywaniu podziałów ziemi dla różnych celów inwestycyjnych. Szczególnie dotyczy to geodetów rolnych, którzy pracują w płaszczyźnie horyzontalnej. Natomiast architekci, wypełniają przestrzeń budowlami w płaszczyźnie wertykalnej. Oczywiście budynki i budowle, dużej i małej architektury, lokowane są na konkretnych działkach. Dlatego za stan przestrzeni w miastach i na obszarach wiejskich pewną odpowiedzialność, obok planistów, urbanistów i decydentów, ponoszą geodeci i architekci. W rozdziale szóstym, przedstawiono stan własności nieruchomości Starego Podgórza i Starego Miasta w Zamościu. W świetle podanych faktów należy zauważyć, że własność prywatna zapewnia właściwy stan zachowania kamienic i zagospodarowania parcel. Instytucje konserwatorsko-architektoniczne i budowlane powinny pełnić nadzór nad pracami rewaloryzacyjnymi zabytkowych obiektów i konsekwentnie egzekwować, od nowych inwestorów, wymogi projektowo-budowlane tak, aby historyczny charakter wnętrz urbanistyczno-architektonicznych zamkniętych czy otwartych był zachowany. W rozdziale siódmym podano wyniki badań dotyczących czynników rozwoju i funkcji obu miast w przekroju historycznym. Opisano także cykliczny rozwój form użytkowania ziemi. Należy zauważyć, że we wstępie książki, Autor zadał sobie pytanie, czy można porównywać miasta powstałe w różnych okresach historycznych. I właśnie w rozdziale ostatnim udowodnił, że w zakresie czynników rozwojowych i funkcji pełnionych przez Podgórze i Zamość można dokonać porównań syntetycznych. Przeprowadzone badania i analizy, według obranej metody, udowodniły tezę pracy, że użytkowanie ziemi i proces urbanizacji krajobrazu miasta Podgórza i Zamościa kształtował się pod wpływem czynników środowiskowych i działalności człowieka. Czynniki te pozostawały w związkach synergicznych, a zmiany form użytkowania ziemi

187 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 187 były w koincydencji z procesem zmian fizjonomii krajobrazu kulturowego i procesami urbanizacyjnymi. Oceniając i rekomendując książkę dr hab. inż. Wojciecha Przegona, prof. UR do druku stwierdzam, że przedstawia ona nowe spojrzenie na problematykę określoną tematem i zakresem merytorycznych badań. Poruszone zagadnienia z zakresu kartografii historycznej, geodezji rolnej, użytkowania ziemi, urbanizacji krajobrazu i dziedzictwa kulturowego przynależą do takich dyscyplin naukowych, jak: geodezja i kartografia, gospodarka przestrzenna i architektura krajobrazu. Dlatego niniejsze opracowanie może być wykorzystane, jako pomoc dydaktyczna na kierunkach studiów związanych z wyżej wymienionymi dyscyplinami naukowymi. Język prezentowanej pracy jest jasny i przystosowany dla szerokiego grona odbiorców. Również zamysł formułowania i podawania wniosków po każdym podrozdziale książki wydaje się korzystny z punktu widzenia możliwości studiowania nie tylko całościowego, ale i fragmentarycznego. W książce zamieszczono 21 tabel i 51 rycin. Cytowania i przypisy świadczą o warsztacie naukowo-badawczym Autora. Kraków, 1 maja 2011 r. Urszula Litwin

188 188 Wojciech Przegon

189 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 189 Abstract Changes in land use on the example of the town of Podgórze and Zamość (in the light of cartographic materials) The presented study is a result of its author s several years research conducted in the area of the former town of Podgórze, i.e. the present Old Podgórze, constituting the central part of the 13 th municipal district of Cracow, as well as within the historic centre of the town of Zamość, i.e. the so-called Old Town. The agricultural settlement of Podgórze situated on the right bank of the Vistula river, opposite Cracow, officially became a town by decree issued by the Austrian emperor Joseph II on 26 th February Podgórze functioned as an autonomous town until 1915, when it was finally integrated with the city of Cracow. Zamość, as a residential town, was established by virtue of a foundation charter issued on 10 th April 1580 by Jan Zamoyski ( ), a chancellor and great Crown hetman, an eminent statesman and a patron of science and culture. Substantially, the study focuses on the issues connected to land use, landscape urbanisation process and the history of the town of Podgórze and Zamość. A detailed record of land use forms on various cartographic, historical, contemporary and iconographic materials is a carrier of information about environment, economy, society, urban planning and architecture. The information from different periods but concerning the same space can be comparable. Except for their scientific and cognitive aspect, the research findings may help in formulating the conclusions on planning, design and economic guidelines. The introductory chapter presents the purpose, thesis and methodology, factual, territorial and time scope of the research as well as bibliography used in the study. The second chapter deals with the identity characteristics of the town of Podgórze and Zamość. The third and fourth chapter contain analyses of land use in the town of Podgórze and Zamość in the light of source materials: written and cartographic, historical and contemporary ones. The fifth chapter describes urban planning and architectural landscapes of both towns, with a particular emphasis on their cultural built-up area.

190 190 Wojciech Przegon The sixth chapter presents the structure of ownership of real properties located in Old Podgórze and in the Zamość Old Town. The seventh chapter includes results of the research concerning factors of development and functions fulfilled by both towns in a historical cross section. A cyclical development of land use forms has also been described herein. The research and analyses conducted in accordance with the selected method have proved the study thesis saying that land use and landscape urbanisation process of the town of Podgórze and Zamość developed as a result of inherent factors and human activities. These factors remained in synergistic relationships and the changes in land use forms were accompanied by changing physiognomy of cultural landscape as well as by urban planning processes.

191 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 191 Spis ilustracji Ryc. 1. Opis granic miasta Podgórza z 1845 r. z podziałem na sekcje mapy katastralnej (AP Kraków, operat katastralny, sygn. 108, dok. nr 1) Fig. 1. Description of the boundaries of the town of Podgórze with the division into the sections of the cadastral map (AP Kraków, operat katastralny, sygn. 108, dok. nr 1)9 Ryc. 2. Zamość Stare Miasto, plan sytuacyjny. (zb. K. Czubary). Fig. 2. Zamość the Old Town, a situational plan. (Collection by K. Czubara) Ryc. 3. Fragment planu katastralnego miasta Podgórze z 1838 r. wykonany przez Franza von Pirrereta. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. Podgórze, pl. sytuac.1) Fig. 3. Fragment of F. von Pierret, cadastral plan of the town of Podgórze, Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart. Podgórze, pl. sytuac.1) Ryc. 4. Fragment planu katastralnego miasta Podgórza z 1847 r., litografowany w 1866 r., z dopiskami z 1871 r. i z nazwiskami właścicieli realności i parcel gruntowych. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. Podgórze, pl. sytuac. 2) Fig. 4. Fragment of cadastral plan of the town of Podgórze, 1847, lithographed in 1866, with the inscriptions from 1871 and the names of the owners of real estates and land parcels. Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart. Podgórze, pl. sytuac. 2) Ryc. 5. Fragment mapy katastralnej miasta Podgórza z 1847 r., litografowanej w 1866 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444) Fig. 5. Fragment of cadastral map of the town of Podgórze, 1847, lithographed in Scale of the original 1:2 880 (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444) Ryc. 6. Mapa katastralna miasta Podgórze z 1847 r., litografowana w 1866 r. Komputerowe zestawienie z 6 sekcji. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444) Fig. 6. Cadastral map of the town of Podgórze 1847, lithographed in Computer arrangement of six sections. Scale of the original 1:2 880 (AP Kraków, zb. kart. sygn. 444) Ryc. 7. Fragment planu inż. Karola de Hoeferna z 1779 r. przedstawiający ówczesne Podgórze (Referat Ochrony Zabytków UMK) Fig. 7. Fragment of the K. de Hoefern s plan from 1779 showing contemporary Podgórze (Referat Ochrony Zabytków UMK) Ryc. 8. Fragment planu Chastelera (III wariant) z 1798 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, sygn. II 13) Fig. 8. Fragment of Chasteler s plan ( the third alternative) Scale of the original 1 : (AP Kraków, sygn. II 13) Ryc. 9. Projekt budowy nowego rdzenia (noyau) Krakowa i Podgórza opracowany przez B.A. Cabogę ok r. na planie A. Kocziczki z 1847 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart. II/17a) Fig. 9. Design for a new core (noyau) of Cracow and Podgórze compiled by B.A. Cabogain ca 1860 on A. Kocziczka s plan from Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart. II/17a)

192 192 Wojciech Przegon Ryc. 10. Plan Krakowa T. Żebrawskiego z 1866 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, sygn. II-19) Fig. 10. T. Żebrawski plan of Cracow from Scale of the original 1: (AP Kraków, sygn. II-19) Ryc. 11. Fragment stadium gęstości zaludnienia Krakowa i okolic z 1949 r. (AP Kraków, sygn. TJN) Fig. 11. A fragment of the study on population density in Cracow and its surroundings in 1949 (AP Kraków, sygn. TJN) Ryc. 12. Plan oblężenia Krakowa z 1657 r. Kopia z oryginału. Skala oryginału ok. 1: (AP Kraków, sygn III-2) Fig. 12. Plan of the siege of Cracow, Copy of the original. Scale of the original ca. 1: (AP Kraków, sygn III-2) Ryc. 13. Plan szwedzki Krakowa z 1702 r. Skala reprodukcji z oryginału ok. 1: (AP Kraków, sygn. I-2) Fig. 13. Swedish plan of Cracow from Scale of the reproduction of the original ca 1: (AP Kraków, sygn. I-2) Ryc. 14. Plan saski Krakowa z 1733/ 34 r. - Plan von Cracau. Skala oryginału ok. 1:7 000 (AP Kraków, sygn. IIa/3, zdjęcie drezdeńskiego oryginału z 1945 r.) Fig. 14. The Saxon plan of Cracow from 1733/34- Plan von Cracau. Scale of original ca 1 : (AP Kraków, sygn. IIa/3, zdjęcie drezdeńskiego oryginału z 1945 r.) Ryc. 15. Plan Krakowa M. Kromera z 1783 r. w kopii J. Hermanowskiego z 1824 r. Skala oryginału 1: (AP Kraków, sygn. II-2) Fig. 15. M. Kromer, Plan of Cracow, 1783, in the copy of J. Hermanowski, Scale of the original 1: (AP Kraków, sygn. II-2) Ryc. 16. Fragment mapy katastralnej z 1847 r., odbitka litografowana z 1849 r. Okolice kopca Krakusa w niwie Pod Krzemionki. Skala oryginału 1: 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 441) Fig. 16. Fragment of the cadastral map, 1847, lithographed in The envirous of the Krakus Mound in the Pod Krzemionki lea. Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart., sygn. 441) Ryc. 17. Fragment mapy katastralnej z 1900 r. Okolice kopca Krakusa w niwie Pod Krzemionki. Skala oryginału 1: 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 445) Fig. 17. Fragment of the cadastral map, The envirous of the Krakus Mound in the Pod Krzemionki lea. Scale of the original 1: 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 445) Ryc. 18. Fragment mapy katastralnej z 1847 r., odbitka litografowana z 1849 r. Działki w niwie Bonarka na granicy z Wolą Duchacką. Skala oryginału 1: 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 441) Fig. 18. Fragment of the cadastral map, 1847, lithographed in Land parcels in the Bonarka lea on the border with the village of Wola Duchacka. Scale of the original 1 : 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 441) Ryc. 19. Fragment mapy katastralnej z 1900 r. Działki w niwie Bonarka na granicy z Wolą Duchacką. Skala oryginału 1: 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 445) Fig. 19. Fragment of the cadastral map, Land parcels in the Bonarka lea on the border with the village of Wola Duchacka. Scale of the original 1: 2880 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 445) Ryc. 20. Plan sytuacyjny Krakowa z 1910 r. Skala oryginału 1: (zb. J. W. Rączki) Fig. 20. Site plan of Cracow, Scale of the original 1: (collection by J.W. Rączka)

193 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 193 Ryc. 21. Fragment planu Wielkiego Krakowa wykonanego przez Budownictwo Miejskie, oddział B w Krakowie w 1916 r. Rys. K. Stolecki, litogr.. K. Kranikowski. Skala oryginału 1: (AP Kraków, zb. kart., sygn. II/47a) Fig. 21. Fragment of the plan of Greater Cracow prepared by the Municipal Architecture Department, B. Division in Cracow in Drawing by K. Stolecki. Litographed by K. Kranikowski. Scale of the original 1: (AP Kraków, zb. kart., sygn. II/47a) Ryc. 22. Fragment mapy miasta Krakowa z zaznaczonym podziałem na dzielnice z 1936 r. Mapa wykonana przez Urząd Pomiarów Budownictwa Miejskiego w Krakowie. Oryginał mapy sytuacyjno wysokościowej w skali 1:5 000 i skoku warstwic 5 m. (AP Kraków, zb. kart, sygn. I/16) Fig. 22. Fragment of the map of the city of Cracow with the division into districts, The map prepared in the Measurement Division of the Municipal Architecture Department in Cracow. The original topographic plan in the scale 1: 5000 with a contour line interval of 5 m (AP Kraków, zb. kart, sygn. I/16) Ryc. 23. Plan Zamościa z 4 maja 1817 r. (zb. W. Przegona) Fig. 23. The map of Zamość dated 4 th May1817 (collection by W. Przegon) Ryc. 24. Enklawy starodrzewów i inne formy zieleni zamojskiej. Stan w 1996 r. Fig. 24. Enclaves of the old trees area and other plant forms of the Old City in Zamość. State in the year Compiled by W. Przegon Ryc. 25. Wykres skali wrażeń Starego Podgórza na tle zieleni. Oprac. W. Przegon Fig. 25. Graph of the impression scale of Old Podgórze against a green background. Compiled by W.Przegon Ryc. 26. Wykres skali wrażeń zamojskiej Starówki na tle zieleni. Oprac. W. Przegon Fig. 26. Graph of the impression scale of Old Town of Zamość against a green background. Compiled by W. Przegon Ryc. 27. Zdjęcie lotnicze. Widok na Rynek Podgórski i Wisłę od południa z 9 czerwca 1936 r. Fot. S. Meysenhalter (BJ, sygn. IF 7676) Fig. 27. Aerial photograph. View of Podgórze Market Squere and the Vistula from south. Phot. S. Meysenhalter (BJ, sygn. IF 7676) Ryc. 28. Nowy gmach Magistratu miasta Podgórza, pocz. XX w. Karta pocztowa. Nakładem S. Janickiego w Podgórzu (zb. Z. Ruszela) Fig. 28. New edifice of the Town Hall of the city of Podgórze from the beginning of the 20th century. A picture posteared published by J. Janicki in Podgórze (collection Z. Ruszel) Ryc. 29. Ratusz. Fot. A. Jabłoński, ok Reprodukcja H. Szkutnik, Neg. W zbiorach Muzeum Zamojskiego w Zamościu Fig. 29. Town hall. Photo. A. Jabłoński, ca Reproduction H. Szkutnik, The negative in the collection of the Regional Museum in Zamość Ryc. 30. Park im. Zamoyskiego, ok r. Fot. A. Jabłoński. Reprodukcja H. Szkutnik (zb. Muzeum Zamojskiego w Zamościu) Fig. 30. The Zamoyski Park around Photo by A. Jaboński. Reproduction by H. Szkutnik (collection of the Zamojski Museum in Zamość) Ryc. 31. Kopiec Krakusa i fort Krakus nr 33 od strony północnej. Fot. Agencja Fotograficzna Światowid, 1931 r. (MH m. Krakowa, sygn. FS 1508/IX) Fig. 31. The Krakus Mound and the Krakus fort no. 33 seen the north. Phot. Światowid Studio, 1931(MH m. Krakowa, sygn. FS 1508/IX) Ryc. 32. Elektrownia miasta Podgórza. Fot. Zakład Artystyczno Fotograficzny Secesja, pocz. XX w. (AP Kraków, zb. ikon. A V/1534)

194 194 Wojciech Przegon Fig. 32. The power plant in the town of Podgórze. Phot. Secession Art studio, the beginning of the 20 th century (AP Kraków, zb. ikon. A V/1534) Ryc. 33. Dawna elektrownia w Zamościu, ok r. Fot. nn. Reprodukcja H. Szkutnik (zb. Muzeum Zamojskiego w Zamościu) Fig. 33. The former power station in Zamość around Photo by an unknown author. Reproduction by H. Szkutnik (collection of the Zamojski Museum in Zamość) Ryc. 34. Zamość Stare Miasto. Stan własności nieruchomości w 2001 r. prac. B. Skórzyńska Terlecka Fig. 34. Zamość the Old Town. Real estate ownership structure in Compiled by B. Skórzyńska -Terlecka Ryc. 35. Układ urbanistyczny Podgórza. Oprac. M. Swaryczewska, rys. B. Ostrągowska Fig. 35. Urban layout of Podgórze. Compiled by M. Swaryczewska, drawing by B. Ostrągowska Ryc. 36. Układ urbanistyczny Zamościa. Oprac. W. Przegon, rys. B. Ostrągowska Fig. 36. Urban layout of Zamość. Compiled by W. Przegon, drawing by B. Ostrągowska Ryc. 37. Rozwój form użytkowania ziemi w mieście Podgórzu. Oprac. W. Przegon Fig. 37. Development of land usage in the town of Podgórze. Compiled W. Przegon Ryc. 38. Plan Krakowa, Kazimierza, Ludwinowa i Podgórza z projektem utworzenia nowego miasta na Ludwinowie oraz zmianami w rozplanowaniu zabudowy Podgórza inż. Karola de Hoeferna z 1779 r. Skala oryginału ok. 1: (MH m. Krakowa, sygn. 24/VIII a) Fig. 38. K. de Hoefern, Plan of Cracow, Kazimierz, Ludwinów and Podgórze with the design for the new town of Ludwinów and changes in the urban planning of Podgórze, Scale of the original ca. 1: (MH m. Krakowa, sygn. 24/VIII a) Ryc. 39. Użytkowanie przestrzeni centrum miasta Podgórza. Stan w 1847 r. Skala oryginału 1: Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Fig. 39. Spatial use of the centre of the town of Podgórze in Scale of the original 1: Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Ryc. 40. Użytkowanie przestrzeni centrum Starego Podgórza. Stan w 2000 r. Skala oryginału 1: Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Fig. 40. Spatial use centre of Old Podgórze in Scale of the original 1: Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Ryc. 41. Użytkowanie przestrzeni centrum Starego Podgórza według funkcji pierwszej kondygnacji budynków. Stan w 2000 r. Skala oryginału 1: Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Fig. 41. Spatial use in the centre of Old Podgórze according to the function of the ground floors of the buildings in Scale of the original 1: Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie

195 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 195 Ryc. 42. Kraków od południa, z kopca Krakusa, przed 1600 r. Widok z natury wykonał E. van der Rye (zb. W. Przegona) Fig. 42. E. van der Rye, Cracow seen from south, from the Krakus Mound. A view of the landscape, before 1600 (W. Przegon collection) Ryc. 43. Plan de Zamość (plan fortyfikacji) 1817? Skala oryginału 1: 4000 (zb. W. Przegona) Fig. 43. The map of Zamość (plan of fortifications) 1817? Scale of the original: 1:4000 (collection by W. Przegon) Ryc. 44. Naprawa bastionu czwartego. Autor : Jan Paweł Lelewel, reprodukcja: J. Skórski. Oryginał w pamiątkach rodzinnych Zofii i Zbigniewa Russockich Fig. 44. Repairs of the fourth bastion. Author: Jan Paweł Lelewel, repro: J. Skórski. Original in the family remembrance of Zofia and Zbigniew Russocki Ryc. 45. Miasto Zamość wraz z przedmieściami do roku Oprac. A. Cygnarowski, K. Koterba, E. Koterba Fig. 45. The town of Zamość with its suburbs until Compiled by Cygnarowski, K. Koterba, E. Koterba Ryc. 46. Miasto Zamość i okolice w okresie przejściowym modernizacji twierdzy ( ). Oprac. A. Cygnarowski, K. Koterba, E. Koterba Fig. 46. The town of Zamość and its surroundings in the transitional period of fortress modernisation ( ). Compiled by A. Cygnarowski, K. Koterba, E. Koterba Ryc. 47. Miasto Zamość i okolice w okresie funkcjonowania zmodernizowanej twierdzy (od ok do 1866). Oprac. A. Cygnarowski, K. Koterba, E. Koterba Fig. 47. The town of Zamość and its surroundings in the period when the modernised fortress functioned (from approx to 1866). Compiled by A. Cygnarowski, K. Koterba, E. Koterba Ryc. 48. Sieć komunikacji i zieleń miasta Zamościa w 1996 r. Oprac. W. Przegon Fig. 48. Communication network and the town plants in the year Compiled by W. Przegon Ryc. 49. Widok Zamościa z lotu ptaka, około 1927 r. (zb. W. Przegona) Fig. 49. A bird s eye view of Zamość around (collection W. Przegon) Ryc. 50. Park miejski im. Wojciecha Bednarskiego, poczt. XX w. Karta pocztowa. Nakładem S. Janickiego w Podgórzu (zb. Z. Ruszela) Fig. 50. The Wojciech Bednarski Municipal Park. A picture postcard published by J. Janicki in Podgórze, the beginning of the 20 th century. (collection Z. Ruszel) Ryc. 51. Fragment fortyfikacji Zamościa. Bastion siódmy św. Michała wraz z nadszańcem od strony południowo - wschodniej. Fot. W. Przegon, lipiec 2003 r. Fig. 51. A fragment of Zamość fortifications. The seventh bastion of Saint Michael with a cavalier on the south-eastern side. Photo by W. Przegon, July 2003

196 196 Wojciech Przegon Spis tabel Tabela 1. Zestawienie gruntów sporządzone przez F. von Pierreta w 1839 r. (AP Kraków, Oddział III, sygn. P 337, zespół aktów Magistratu Podgórza) Table 1. F. von Pierret, Balance of land in 1839 (AP Kraków, Oddział III, sygn. P 337, zespół aktów Magistratu Podgórza) Tabela 2. Zestawienie liczby parcel, użytków, ich powierzchni oraz powierzchni niw dla gminy miasta Podgórza w 1847 r. Oprac. W. Przegon na podstawie Protokołu parcel budowlanych i parcel gruntowych (AP Kraków, Oddział V, operat katastralny, sygn. 108) Table 2. List of land parcels, land usage, their areas and areas of lea for the municipal district of Podgórze, Compiled by W. Przegon on the basis of Protokół parcel budowlanych i parcel gruntowych (AP Kraków, Oddział V, operat katastralny, sygn.108) Tabela 3. Grupy form użytkowania ziemi w granicach byłego miasta Podgórza w 1847, 1909 i 2001 r. Oprac. W. Przegon Table 3. Types of land usage within the boundaries of the former town of Podgórze in 1847, 1909 and Compiled by W. Przegon Tabela 4. Zestawienie użytków i ich powierzchni dla gminy miasta Podgórza w 1909 r. Oprac. W. Przegon na podstawie Protokołu parcelowego Kraków XXII Podgórze, z 1909 r. Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa Table 4. Inventory of land usage and their areas for the municipal district of Podgórze in Compiled by W. Przegon on the basis of Protokół parcelowy Kraków XXII Podgórze, 1909 r. (Wydział Geodezji Urzędu Miasta Krakowa) Tabela 5. Bilans form użytkowania ziemi stanu istniejącego i projektowanego przez inżyniera K. de Hoeferna na podstawie planu z 1779 r. Oprac. W. Przegon na podstawie: R. Dusza, Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych. Praca dyplomowa, 1998, Biblioteka UR w Krakowie Table 5. K. de Hoefern, Balance of the existing and designer types of land usage on the basis of the plan from Compiled by W. Przegon on the basis of R. Dusza, Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych, Praca dyplomowa, 1998, Biblioteka UR w Krakowie Tabela 6. Bilans użytkowania ziemi w nizinnej, centralnej części Podgórza, sporządzony na podstawie planów i map wielkoskalowych z lat Oprac. W. Przegon na podstawie: R. Dusza, Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych. Praca dyplomowa, 1998, Biblioteka UR w Krakowie Table 6. Balance of the land usage in the lowland, central part of Podgórze made on the basis of the plans and large scale maps from Compiled by W. Przegon on the basis of R. Dusza Przemiany użytkowania ziemi w Podgórzu na podstawie opracowań kartograficznych. Praca dyplomowa,1998, Biblioteka UR w Krakowie

197 Zmiany użytkowania ziemi na przykładzie miasta Podgórza i Zamościa 197 Tabela 7. Zmiany form użytkowania ziemi w centrum Starego Podgórza w latach Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Table 7. Land use change in the Centre of Old Podgórze in Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Tabela 8. Wykaz form użytkowania przestrzeni centrum Starego Podgórza według funkcji pierwszej kondygnacji. Stan w 2000 r. Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni wiejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Table 8. Inventory of spatial usage in the centre of Old Podgórze on the basis of the function of the first floors of the buildings in Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni wiejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Tabela 9. Przykłady narastającego podziału gruntów w latach Oprac. W. Przegon na podstawie pomiarów na mapach katastralnych. (AP Kraków, zb. kart. sygn. 441, 445) Table 9. Examples of subsequent divisions of land in Compiled by W. Przegon on the basis of the measurements on the cadastral maps. (AP Kraków, zb. kart. sygn. 441, 445) Tabela 10. Niektóre parametry działek uprawowych w niwie Bonarka. Oprac. W. Przegon na podstawie pomiarów na mapie katastralnej z 1866 r. (AP Kraków, zb. kart., sygn. 444) Table 10. Parameters of arable plots located in the Bonarka lea. Compiled by W. Przegon on the basis of measurements made on the cadastral map of 1866 (AP Kraków, zb. kart., sygn. 444) Tabela 11. Typy i odmiany krajobrazu obszaru Podgórza od czasów przedhistorycznych do współczesnych. Oprac. W. Przegon Table 11. Types and variations of landscapes in Podgórze from prehistoric times until the present day. Compiled by W. Przegon Tabela 12. Porównanie historii przyczółka podgórskiego Twierdzy Kraków z Twierdzą Zamość. Oprac. W. Przegon Table 12. Historical comparison of the Podgórze fortification of the Cracow Fortress with that of the Zamość Fortress. Compiled by W. Przegon Tabela 13. Struktura użytkowania terenów miasta Zamościa. Stan w 1992 r. Źródło: K. Koterba, E. Koterba i in Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zamościa. Biuro Rozwoju Krakowa, t. 1 Table 13. The structure of land use in the town of Zamość in Source: K. Koterba, E. Koterba et al Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Zamościa. Biuro Rozwoju Krakowa, t. 1 Tabela 14. Zestawienie zbiorcze danych dotyczących gruntów objętych ewidencją gruntów i budynków na dzień 1 stycznia 2003 r. według powierzchni geodezyjnej w Zamościu. Oprac. W. Przegon na podstawie danych uzyskanych z Wydziału Geodezji i Gospodarki Nieruchomościami w Zamościu Table 14. Overall combination of data concerning lands included in the land and building records of 1 st January 2003 according to geodetic area in Zamość. Compiled by

198 198 Wojciech Przegon W. Przegon on the basis of data obtained from the Department of Geodesy and Real Estate Economy in Zamość Tabela 15. Wrażenia estetyczne Starego Podgórza na tle zieleni. Oprac. W. Przegon, 22 VI 2003 r. Table 15. Aesthetic impressions of Old Podgórze against a green background. Compiled by W. Przegon, 22 VI 2003 Tabela 16. Wrażenia estetyczne zamojskiej Starówki na tle zieleni. Oprac. W. Przegon, 24 VII 1997 Table 16. Aesthetic impressions of Old Town in Zamość against a green background. Compiled by W. Przegon, 24 VII 1997 Tabela 17. Struktura własności budynków w Podgórzu w 1932 r. Oprac. W. Przegon na podstawie: A. Dziedziak I. Olesińska, Analiza stanu własności nieruchomości w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Table 17. Ownership structure of buildings situated in Podgórze in Compiled by W. Przegon on the basis of: A. Dziedziak, I. Olesińska, Analiza stanu własności nieruchomości w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie Tabela 18. Zmiany stanu własności nieruchomości w obrębie Starego Miasta w Zamościu w latach Oprac. W. Przegon Table 18. Changes in ownership of real properties located within the Old Town in Zamość in the years Compiled by W. Przegon Tabela 19. Stan własności nieruchomości w obrębie Starego Miasta w Zamościu, wrzesień 1997 r. Oprac. W. Przegon na podstawie danych ewidencjonowanych przez B. Skórzyńską-Terlecką Table 19. Ownership structure of real properties located within the Zamość Old Town, September Compiled by W. Przegon on the basis of data recorded by B. Skórzyńska-Terlecka Tabela 20. Realizacja sprzedaży w zespole staromiejskim w latach Oprac. B. Skórzyńska-Terlecka Table 20. Sales generated in the Zamość Old Town complex in the years Compiled by B. Skórzyńska-Terlecka Tabela 21. Porównanie niektórych elementów z historii, czynników miastotwórczych i funkcji miasta Zamościa i Podgórza. Oprac. W. Przegon Table 21. Comparison of selected historical elements, urban factors and functions of the towns of Zamość and Podgórze. Compiled by W. Przegon

199 Wkładka kolorowych rycin

200

201 Ryc. 38. Plan Krakowa, Kazimierza, Ludwinowa i Podgórza z projektem utworzenia nowego miasta na Ludwinowie oraz zmianami w rozplanowaniu zabudowy Podgórza inż. Karola de Hoeferna z 1779 r. Skala oryginału ok. 1: (MH m. Krakowa, sygn. 24/VIII a). Fig. 38. K. de Hoefern, Plan of Cracow, Kazimierz, Ludwinów and Podgórze with the design for the new town of Ludwinów and changes in the urban planning of Podgórze, Scale of the original ca. 1: (MH m. Krakowa, sygn. 24/VIII a).

202 Ryc. 39. Użytkowanie przestrzeni centrum miasta Podgórza. Stan w 1847 r. Skala oryginału 1: Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Fig. 39. Spatial use of the centre of the town of Podgórze in Scale of the original 1: Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza. Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka URwKrakowie

203 Ryc. 40. Użytkowanie przestrzeni centrum Starego Podgórza. Stan w 2000 r. Skala oryginału 1: Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Fig. 40. Spatial use centre of Old Podgórze in Scale of the original 1: Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie

204 Ryc. 41. Użytkowanie przestrzeni centrum Starego Podgórza według funkcji pierwszej kondygnacji budynków. Stan w 2000 r. Skala oryginału 1: Oprac. A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie. Fig. 41. Spatial use in the centre of Old Podgórze according to the function of the ground floors of the buildings in Scale of the original 1: Compiled by A. Czyż, B. Lachendrowicz, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w centrum Starego Podgórza, Praca dyplomowa, 2000, Biblioteka UR w Krakowie