pierwsze doniesienie o występowaniu w Polsce the first report for the Polish fauna

Transkrypt

1 Biuletyn Sekcji Dipterologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego DIPTERON Bulletin of the Dipterological Section of the Polish Entomological Society ISSN Tom 32: Akceptacja: Wrocław 31 XII 2016 Cordilura aemula COLLIN, 1958 (Diptera: Scathophagidae) pierwsze doniesienie o występowaniu w Polsce Cordilura aemula COLLIN, 1958 (Diptera, Scathophagidae) the first report for the Polish fauna CEZARY BYSTROWSKI Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, Sękocin Stary ul. Braci Leśnej 3, Raszyn C.Bystrowski@ibles.waw.pl lub cbystrowski@yahoo.com ABSTRACT. Records of Cordilura aemula COLLIN from Poland are published on the base of material collected at Podlasie and Podhale regions. Terminalia of both sexes are illustrated and female ovipositor is briefly described. It is the first published information about occurrence of the species in Poland. KEY WORDS: Diptera, Scathophagidae, Cordilura aemula, first record, Polish fauna, Poland WSTĘP Cuchnicowate (Scathophagidae) to rodzina muchówek występująca niemal wyłącznie na półkuli północnej, jedynie 5 gatunków stwierdzonych zostało w innych rejonach zoogeograficznych (BALL 2007). Światowa fauna liczy prawdopodobnie ponad 400 gatunków, należących do 66 rodzajów (BALL 2007), choć liczba wszystkich opisanych na świecie taksonów jest różnie przedstawiana: 360 gatunków podaje SMITH (1989), 250 DE JONG (2000), czy 290 PÜCHEL (1999), a rozbieżności najprawdopodobniej wynikają z braku szerszych rewizji i zawikłanej synonimiki części taksonów (BALL 2007). ŠIFNER (2008) w katalogu palearktycznych cuchnicowatych podaje 220 gatunków i 25 nowych synonimów. Wciąż także opisywane są nowe taksony (OZEROV 2007; OZEROV & KRIVOSHEINA 2012a, 2012b, 2013, 2014, 2015). W Europie stwierdzono dotychczas 158 gatunków Scathophagidae (PAPE et AL. 2015), a w Polsce 69. Podsumowanie dotychczasowych badań nad cuchnicowatymi naszego kraju opublikowała DRABER-MOŃKO (2007), która uważa, że jest to grupa niedostatecznie w Polsce zbadana. 11

2 Światowa fauna rodzaju Cordilura FALLÉN, 1810 liczy 86 gatunków (OZEROV & KRIVOSHEINA 2013), w Palearktyce wykazano 50 (OZEROV & KRIVOSHEINA 2013), natomiast w Europie 25 (DE JONG 2013). W Polsce, jak dotychczas, znanych jest jedynie 9 gatunków (DRABER-MOŃKO 2007). Niniejsza praca prezentuje stanowiska występowania, dotychczas niewykazanego z Polski, przedstawiciela tego rodzaju. MATERIAŁ I WYNIKI Muchówki zbierano w trakcie prac faunistycznych w Dolinie Biebrzy w latach , w Dolinie Narwi w trakcie inwentaryzacji owadów na torfowisku Rynki k. Uhowa (Narwiański PN), a także na Podhalu. Owady chwytano na upatrzonego lub odławiano poprzez czerpakowanie z roślinności zielnej w siedliskach bagiennych. W przypadku Doliny Biebrzy były to niskotorfowiskowe zespoły turzycowe o nieokreślonej przynależności florystycznej. W trakcie prowadzonych prac zebrano łącznie 7 osobników z gatunku Cordilura aemula COLLIN, Gatunek nowy dla fauny Polski. Wykaz stanowisk: Podlasie, Biebrzański PN, basen południowy, Krynicki Grąd Mały [N53 15'49" E22 36'35"] (UTM, FE00), turzycowisko, , 2 2 ; grąd Leszczynowe [N53 19'25" E22 34'04"] 3 km na zachód od wsi Stójka, ; Narwiański PN, torfowisko Rynki k. Uhowa [N52 59'53" E22 56'20"] (UTM, FD27) ; Podhale, Witów, Hurchoci Wierch [N49 18'37" E19 49'06"] (UTM, DV16), , 1. Przedstawiony materiał został zebrany, oznaczony i sfotografowany przez autora opracowania, a identyfikację gatunku przeprowadzono przy użyciu klucza do Scathophagidae Wielkiej Brytanii (BALL 2007). Każde zdjęcie dokumentujące materiał wykonano przy użyciu mikroskopu stereoskopowego Nikon SMZ 1500 w postaci warstwy kilkunastu zdjęć a następnie złożono w ostry obraz w programie Helikon Focus 5.3. Muchówka Cordilura aemula wykazana była dotychczas z różnych krajów Europy: Wielkiej Brytanii, Irlandii, Holandii, Danii, Estonii, Niemiec, Czech i Węgier (ŠIFNER 2008). Polska leży więc w zasięgu jej europejskiego występowania i dziwi nieco fakt, że takson ten nie został dotychczas stwierdzony w naszym kraju. Cordilura aemula, podobnie jak inne gatunki z tego rodzaju, związana jest z terenami podmokłymi (torfowiskami), gdzie występują rośliny żywicielskie. Przedstawiciele Cordilura spp. to fitofagi, rozwijające się na pędach roślin bagiennych: turzyc (Carex spp.), sitowia (Scirpus spp.), a wyjątkowo na sitach (Juncus spp.) (WALLACE & NEFF 1971). Oznaczenie C. aemula do gatunku nie nastręczało większych trudności. Cechą charakterystyczną jest budowa zaodwłoka samca (Ryc. 1), którego surstyli są bardzo charakterystyczne: duże, jasnożółto zabarwione, płatowato rozszerzone oraz płytko na wierzchołku wcięte na ¼-tą wysokości (Ryc. 1). Gatunkiem zbliżonym wyglądem i budową zaodwłoka jest Cordilura pubera (LINNAEUS, 1758). Surstyli tego gatunku są jednak wyraźnie głębiej wcięte i nieco inne w kształcie (BALL 2007: 18; GORODKOV 1970: 443). Samice C. aemula są podobne do samców, posiadają charakterystyczne pokładełko, które jest silnie, bocznie spłaszczone (Ryc. 2) i jest to cecha charakterystyczna wielu, rozwijających się na roślinach, Scathophagidae (DE JONG 2000). 12

3 RYC. 1. Cordilura aemula ( ); A widok imagines z boku, B zaodwłok z boku, C zaodwłok z tyłu na skos, Cr cerci FIG. 1. Cordilura aemula, ( ); A imagines, lateral view, B postabdomen, lateral view, C postabdomen, latero-posterior view, Cr cerci 13

4 RYC. 2. Cordilura aemula, pokładełko ( ); A widok z boku, B widok z dołu; St. (sternity) VI, VII, VIII, Cr cerci FIG. 2. Cordilura aemula, ovipositor ( ); A lateral view, B ventral view; St. (sternits) VI, VII, VIII, Cr cerci 14

5 Ponieważ mało jest danych o budowie pokładełek cuchnicowatych poniżej przedstawiony został krótki opis tego narządu C aemula. Pokładełko jest porównywalnej długości do odwłoka samicy (tergity 1 5). Sternit VII jest podzielony wzdłuż dolnego skraju, na dwie oddzielne, mocno zesklerotyzowane płytki, które pokryte są rzadkim, krótkimi włoskami (Ryc. 2B). Sternit VI w postaci silnie zesklerotyzowanej, bardzo wąskiej płytki, położonej w przedniej części segmentu VII odwłoka, pomiędzy dwiema jego częściami (Ryc. 2B). Sternit VIII również podzielony na dwie, w zarysie trójkątne, płytki (Ryc. 2A), z zaokrągloną tylną krawędzią oraz ukośnymi, niewyraźnymi rowkami, tworzącymi prawdopodobnie rodzaj piłki w dolnej części sternitu VIII. Spodnia część membrany pokładełka, pomiędzy sternitem VII i VIII, jest gęsto pokryta maleńkimi, czarnymi kolcami (Ryc. 2A). Parzyste cerci samicy są w kształcie kropli, rozszerzone w części tylnej i regularnie zaokrąglone, z jedna szczecinką, długości tego sklerytu. Płytka górna (epiproct) z dwiema szczecinkami, o podobnej długości, jak szczecinka na cerci. Płytka dolna (hypoproct), widoczna pod cerci, jest regularnie wypukła w części dolnej, z dłuższymi włoskami z tyłu sklerytu, ich długość nie przekracza połowy długości szczecinki obecnej na cerci. Parzyste płytki tergitów VII i VIII łukowato wycięte w górnej, tylnej części, z licznymi drobnymi szczecinkami na tylnym skraju każdego z tergitów (Ryc. 2A). Pokładełka u różnych gatunków z rodzaju Cordilura są dość zróżnicowane w budowie i mogą być pomocne przy oznaczaniu gatunków. Wynika to z różnych strategii składania jaj. Modyfikacje budowy pokładełek pociągają zmiany w budowie zaodwłoków samców, które w rodzaju Cordilura są wyjątkowo różnorodne. Swojego rodzaju ekstremalnym przypadkiem jest gatunek C.ciliata MEIGEN, Cerci u tego taksonu są przekształcone w ogromne prostokąty z zakrzywionymi do środka skrajami, a taka ich budowa ewidentnie ułatwia przytrzymywanie cylindrycznego, u tego gatunku, pokładełka samicy. Szczegółowe opracowanie morfologii pokładełek samic tego rodzaju poprawiłoby prawdopodobnie możliwości ich pewnego oznaczania. LITERATURA BALL S. G Key to the British Scathophagidae (Diptera). Dipterists Forum, ver. 4. docx 14/02/2014: DRABER-MOŃKO A Cuchnicowate Scathophagidae. [W:] BOGDANOWICZ W., CHUDZICKA E., PILIPIUK I., SKIBIŃSKA E. (red.). Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. Tom II, MiIZ PAN, Warszawa, pp , GORODKOV K. B Sem. Scatophagidae (Cordyluridae, Scatomyzidae, Scopeumatidae). [In:] Bej-Benko G.Ya. (ed.). Opredelitel nasekomykh evropejskoj chasti SSSR. Leningrad. Vol. 5(2): [in Russian]. DE JONG H Family Scathophagidae. [In:] PAPP L. & DARVAS B. (eds). Contributions to a Manual of Palaearctic Diptera. Appendix, Science Herald, Budapest, pp DE JONG H Scathophagidae. Fauna Europaea version 2.6.2, SMITH K.G.V An introduction to the immature stages of British flies. Diptera larvae, with notes on eggs, puparia and pupae. Handbooks for the Identification of British Insects 10(14):

6 ŠIFNER F A catalogue of the Scathophagidae (Diptera) of the Palaearctic region, with notes on their taxonomy and faunistics. Acta Entomologica Musei Nationalis Pragae, 48 (1): PAPE T., BEUK P., PONT A.C., SHATALKIN A. I., OZEROV A. L., WOŹNICA A. J., MERZ B., BYSTROWSKI C., RAPER CH., BERGSTRÖM CH., KEHLMAIER CH., CLEMENTS D. K., GREATHEAD D., KAMENEVA E., P., NARTSHUK E., PETERSEN F. T., WEBER G., BÄCHLI G., GELLER-GRIMM F., VAN DE WEYER G., TSCHORSNIG H. P., DE JONG H., VAN ZUIJLEN J.-W., VAŇHARA J., ROHÁČEK J., ZIEGLER J., MAJER J., HŮRKA K., HOLSTON K., ROGNES K., GREVE-JENSEN L., MUNARI L., DE MEYER M., POLLET M., SPEIGHT M. C. D., EBEJER M., J., MARTINEZ M., CARLES-TOLRÁ M., FÖLDVÁRI M., CHVÁLA M., BARTÁK M., EVENHUIS N. L., CHANDLER P. J., CERRETTI P., MEIER R., ROZKOSNY R., PRESCHER S., GAIMARI S. D., ZATWARNICKI T., ZEEGERS T., DIKOW T., KORNEYEV V. A., RICHTER V. A., MICHELSEN V., TANASIJTSHUK V., N., MATHIS W. N., HUBENOV Z., DE JONG Y Fauna Europaea: Diptera Brachycera. Biodiversity Data Journal 3: PÜCHEL F Scathophagidae. [In:] SCHUMANN H., BÓHRMANN R. & STARK A. (eds). Entomofauna Germanica 2. Checklist der Dipteren Deutschlands. Studia Dipterol, Supplement 2: OZEROV A. L Four new species of dung flies (Diptera: Scathophagidae) from Russian Far East. Russian Entomological Journal 16(1): OZEROV A. L., KRIVOSHEINA M. G. 2012a. New species of Sepsidae and Scathophagidae (Diptera) from Vietnam. Rus. Entomol. Journal 21(3): OZEROV A. L., KRIVOSHEINA M. G. 2012b. To knowledge of the genus Cordilura FALLÉN (Diptera, Scathophagidae), with description of a new species from the Russian Far East. Far Eastern Entomologist 249: 1 4. OZEROV A. L., KRIVOSHEINA, M. G A new species of the genus Cordilura FALLÉN (Diptera, Scathophagidae) from Vietnam. Far Eastern Entomologist 265: OZEROV A. L., KRIVOSHEINA, M. G To the fauna of dung flies (Diptera: Scathophagidae) of Russian Far East. Russian Entomological Journal 23(3): OZEROV A. L., KRIVOSHEINA M. G Two new species of the genus Cordilura FALLÉN, 1810 (Diptera, Scathophagidae) from the Russian Far East. Zootaxa 4040(4): WALLACE J. B., NEFF S. E Biology and Immature Stages of the Genus Cordilura (Diptera: Scathophagidae) in the Eastern United States. Annales of the Entomological Society of America 64: