SYMULACJA ZABURZENIA RUCHU POJAZDU, STOSOWANEGO W OŚRODKACH DOSKONALENIA TECHNIKI JAZDY (ODTJ)

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ z. 118 Transport 2017 Zbigniew Lozia Politechnika Warszawska, Wydział Transportu SYMULACJA ZABURZENIA RUCHU POJAZDU, STOSOWANEGO W OŚRODKACH DOSKONALENIA TECHNIKI JAZDY (ODTJ) Rękopis dostarczono: maj 2017 Streszczenie: W ośrodkach doskonalenia techniki jazdy (ODTJ) wykonywane są testy, w których przed wjazdem na płytę o obniżonej przyczepności ( płytę poślizgową ) zaburza się ruch pojazdu za pomocą płyty dynamicznej. Stanowi ona obowiązkowe wyposażenie wspomnianych ośrodków, co określono w Rozporządzeniu Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 16 stycznia 2013r. w sprawie doskonalenia techniki jazdy. Realizacja praktyczna polega na wywołaniu ruchu poprzecznego płyty w stosunku do toru ruchu pojazdu w czasie, gdy na płycie znajdują się tylko koła jednej osi jezdnej. Zaburzenie wywołane ruchem płyty zmusza kierowcę do wykonania manewrów obronnych. Najczęściej jest to obrót kołem kierownicy. Możliwe są jednak inne, nawet zaskakujące działania kierowcy, w postaci hamowania lub przyspieszania, bądź kombinacji wymienionych reakcji a więc i manewrów pojazdem. Artykuł przedstawia opisane wyżej testy oraz warunki w jakich są wykonywane. Zaprezentowane są wyniki symulacji obrazujące skalę zaburzenia ruchu pojazdu, na które musi zareagować szkolony kierowca. Oceniane jest przede wszystkim zachowanie samego pojazdu, bez ingerencji prowadzącego pojazd; w trakcie pierwszej sekundy po zaburzeniu, gdy kierowca nie zdążył jeszcze zareagować. Wartość użyteczna wyników odnosi się do okresu odpowiadającego czasowi reakcji kierowcy. Przeprowadzone symulacje z użyciem zaawansowanego, zweryfikowanego eksperymentalnie modelu matematycznego ruchu samochodu osobowego umożliwiają także określenie kluczowych parametrów konstrukcji płyty dynamicznej, takich jak wymagana siła wymuszająca zakłócenie ruchu pojazdu, moc efektywna zespołu generującego szarpnięcie płyty a także wyznaczenie optymalnej prędkości ruchu badanego pojazdu w trakcie testu, w zależności od przyjętego kryterium oceny. Słowa kluczowe: symulacja, dynamika samochodu, ośrodki doskonalenia techniki jazdy 1. WSTĘP W ramach szkolenia kierowców, w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy (ODTJ) wykonywane są testy na płycie o obniżonej przyczepności ( płycie poślizgowej ). Przed wjazdem na nią zaburza się ruch pojazdu, wykorzystując do tego celu tzw. płytę dynamiczną. Stanowi ona obowiązkowe wyposażenie wspomnianych ośrodków szkolenia. Określa to Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 16 stycznia 2013r. w sprawie doskonalenia techniki jazdy [11]. Praktyczna realizacja testu polega (w większości zastosowań) na wywołaniu ruchu poprzecznego płyty (w stosunku do

2 188 Zbigniew Lozia toru ruchu pojazdu) w chwili, gdy koła przednie zjeżdżają z płyty dynamicznej a poruszają się po niej jeszcze koła tylne. Zaburzenie wywołane ruchem płyty zmusza kierowcę do wykonania manewrów obronnych. Jest to obrót kołem kierownicy lub połączenie tego działania z hamowaniem lub przyspieszaniem. Niektóre reakcje kierowcy mogą być zaskakujące, dlatego istotnym jest zachowanie takich warunków testu, które ograniczą potencjalne zagrożenie bezpieczeństwa ruchu pojazdu. Artykuł przedstawia efekty zastosowania złożonego modelu dynamiki samochodu, wzbogaconego o opisane wyżej zaburzenie ruchu w postaci ruchu poprzecznego płyty dynamicznej. Zaprezentowane będą wyniki symulacji, obrazujące skalę zaburzenia ruchu pojazdu, na które musi zareagować osoba szkolona. Szczególną uwagę zwrócono na zachowanie pojazdu w okresie odpowiadającym czasowi reakcji kierowcy, a więc bez jego ingerencji. 2. TOR, NA KTÓRYM PROWADZONE SĄ TESTY Z ZABURZENIEM RUCHU POJAZDU Zgodnie z zaleceniami aktu normatywnego [11], ośrodki doskonalenia techniki jazdy stopnia podstawowego oraz stopnia wyższego powinny być wyposażone w elementy infrastruktury, które destabilizują tor ruchu pojazdu. Przed wjazdem na płytę poślizgową prostokątną (płytę o obniżonej przyczepności, odpowiadającą nawierzchni drogi pokrytej warstewką wody) znajdować się powinno mechaniczne urządzenie destabilizujące tor jazdy, umieszczone bezpośrednio przed płytą ( ), wyposażone w niebędące trolejami urządzenie, pozwalające na zmianę przyczepności do podłoża przednich lub tylnych kół pojazdu. To urządzenie destabilizujące jest płytą dynamiczną zwana także szarpakiem ( kickplate ) [14]. W większości przeprowadzanych testów zaburza się ruch kół osi tylnej [12, 13, 14, 15]. Rys. 1 przedstawia płytę poślizgową w kształcie prostokąta wraz ze strefami bezpieczeństwa, stanowiącą element infrastruktury ośrodka doskonalenia techniki jazdy stopnia wyższego [11]. Na rys. 2 zaprezentowano płytę dynamiczną produkcji firmy UNIMETAL ze Złotowa [15] na tle płyty poślizgowej. 3. MODEL SYMULACYJNE DYNAMIKI SAMOCHODU WRAZ Z UKŁADEM ZABURZAJĄCYM RUCH POJAZDU Model dynamiki pojazdu odpowiada dwuosiowemu samochodowi osobowemu z przednim i tylnym zawieszeniem niezależnym.

3 Symulacja zaburzenia ruchu pojazdu, stosowanego w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy (ODTJ) MODEL FIZYCZNY I MATEMATYCZNY BADANEGO UKŁADU Na rys. 3 przedstawiono model fizyczny pojazdu wraz z przyjętymi układami współrzędnych. Analizowany jest przede wszystkim jego ruch podstawowy, reprezentowany przez współrzędne położenia bryły nadwozia i ich pochodne. Pojazd traktowany jest jako zbiór brył sztywnych i punktów materialnych połączonych elementami wodzącymi, sprężystymi i tłumiącymi. Pomijane są względne ruchy pasażerów, kierowcy, ładunku i zespołu napędowego z silnikiem. Elementy te wchodzą w skład bryły sztywnej obrazującej kadłub pojazdu - nadwozie. Przyjmuje się, że ma ona podłużną płaszczyznę symetrii. Wymuszenia wewnętrzne pochodzą głownie od kierowcy, oddziaływującego na mechanizmy sterowania pojazdem. Nawierzchnia drogi jest nieodkształcalna. Dopuszcza się pochylenie wzdłużne i boczne drogi oraz jej nierówności. Pojazd oddziałuje na podłoże przez podatne koła ogumione. Rys. 1. Płyta poślizgowa w kształcie prostokąta wraz ze strefami bezpieczeństwa, stanowiąca element infrastruktury ośrodka doskonalenia techniki jazdy stopnia wyższego [11]

4 190 Zbigniew Lozia Rys. 2. Płyta poślizgowa (obszar o jasnym kolorze) wraz z płytą dynamiczną (czarny czworokąt) produkcji krajowej firmy UNIMETAL ze Złotowa [15] Model samochodu (rys. 3) składa się z dziewięciu elementów masowych: bryły nadwozia (traktowanej jako bryła sztywna), czterech punktów materialnych O1, O2, O3 i O4, w których skupiono tzw. masy nieresorowane pojazdu (w tym koła jezdne w ruchu postępowym) i czterech wirujących kół jezdnych (wyłącznie ruch obrotowy) [7]. Przyjęto następujące układy współrzędnych [3, 4, 6, 7, 10]: Oxyz - układ inercjalny, związany z drogą; osie Ox i Oy są poziome, pionowa oś Oz jest skierowana do góry; OCxCyCzC - układ nieinercjalny o osiach równoległych odpowiednio do osi Ox, Oy i Oz oraz początku w środku masy bryły nadwozia OC; układy sztywno związane z bryłami sztywnymi modelu: bryłą nadwozia (OC C C C ) i czterema kołami jezdnymi (O , O , O , O ); układy pomocnicze, ułatwiające określenie macierzy transformacyjnych. Do opisu ruchu postępowego brył i punktów materialnych modelu wykorzystywane jest położenie środków mas wymienionych brył (OC, O1, O2, O3, O4). Osie Oi i, Oi i, Oi i (i = C, 1, 2, 3, 4) są traktowane jako główne centralne osie bezwładności odpowiednich brył sztywnych. Ruch kulisty bryły nadwozia względem bieguna OC opisano, wykorzystując kąty samolotowe, zwane też quasi-eulerowskimi [4, 5, 6, 10]. Wprowadzono rzeczywistą charakterystykę kątów skrętu kół jako funkcję kąta obrotu kierownicy k dla układu nieobciążonego. Uwzględniono podatność układu kierowniczego. Dodatkowe kąty skrętu kół są funkcjami momentów stabilizujących oraz podatności skrętnej kolumny kierowniczej wraz z przekładnią oraz podatności lewej i prawej strony układu zwrotniczego [6]. W opisie sił kontaktowych wykorzystano model HSRI-UMTRI [1, 2] uzupełniony o model stanów nieustalonych ogumienia IPG-Tire [6]. Siły powstające w kontakcie koło-droga są także efektem modelowania własności sprężystych koła ogumionego [5, 6] oraz dostępną dokumentacją producenta modelowanego pojazdu. Bardziej szczegółowy opis rodzinny modeli ruchu i dynamiki pojazdów dwuosiowych oraz opis współpracy koła ogumionego z nawierzchnią drogi można znaleźć w pozycjach literaturowych [5, 6, 7] autora niniejszej pracy.

5 Symulacja zaburzenia ruchu pojazdu, stosowanego w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy (ODTJ) 191 Rys. 3. Model fizyczny samochodu osobowego pojazdu dwuosiowego z niezależnym zawieszeniem przednim i tylnym, wraz z przyjętymi układami współrzędnych [7] Równania ruchu wyprowadzono wykorzystując równania Lagrange a II rodzaju (np. [3, 6]). Wcześniej przyjęto 14 następujących współrzędnych uogólnionych: q1=xoc, q2=yoc, q3=zoc - współrzędne określające położenie środka OC masy bryły nadwozia w inercjalnym układzie odniesienia Oxyz; q4= C, q5= C, q6= C - współrzędne opisujące ruch kulisty bryły nadwozia względem jej środka masy OC; są to kąty quasi-eulerowskie (samolotowe) - kąt odchylenia, przechyłu wzdłużnego i bocznego; q7= CO1, q8= CO2, q9= CO3, q10= CO4 - współrzędne opisujące ruch punktów O1, O2, O3, O4 względem bryły nadwozia w kierunku OC C układu OC C C C; do tych punktów redukowane są masy nieresorowane zawieszenia; q11= 1, q12= 2, q13= 3, q14= 4 - kąty obrotu kół jezdnych (odpowiednio: przedniego lewego i prawego, tylnego lewego i prawego) WPROWADZENIE DO MODELU RUCHU POJAZDU ZAKŁÓCENIA W POSTACI PRZEMIESZCZENIA POPRZECZNEGO PŁYTY DYNAMICZNEJ, UMIESZCZONEJ PRZED WJAZDEM NA PŁYTĘ POŚLIZGOWĄ Rys. 4 przedstawia schemat, stanowiący podstawę modyfikacji modelu i programu symulacyjnego ruchu pojazdu na torze, na którym prowadzone są testy badanych

6 192 Zbigniew Lozia kierowców. Dla ilustracji opisu, wybrano najczęściej stosowany wariant zaburzenia ruchu kół tylnych [12, 13, 14, 15], gdy koła przednie zjechały już z płyty dynamicznej (co obrazuje rys. 4). Część ruchoma płyty ma długość lp [m] i szerokość sp [m]. Założono tu, że zmiana kąta odchylenia (kąta kierunkowego) pojazdu ψc [rad] i prędkości pojazdu v [m/s] (V [km/h]) w czasie przebywania kół pojazdu na płycie tnp [s] jest na tyle mała, że dla fazy ruchu pojazdu na płycie dynamicznej można przyjąć przybliżenie (1). vx = vξ = v (1) Wspomniane wprowadzenie do modelu ruchu pojazdu [6, 7] zakłócenia w postaci przemieszczenia poprzecznego płyty dynamicznej polega na zmodyfikowaniu wartości prędkości wzdłużnej vξk [m/s] i poprzecznej vηk [m/s] rzutu na płaszczyznę drogi prędkości środka k-tego koła Ok. Są one obliczane w układzie lokalnym Okξkηkζk związanym z kołem jezdnym. Modyfikacja ta, opisana zależnościami (2) i (3), uwzględnia skutki ruchu poprzecznego, umieszczonej przed wjazdem na płytę poślizgową, płyty dynamicznej z prędkością vyp [m/s] Na rys. 4 przedstawiono te wielkości dla koła prawego tylnego (k=4). vξkw = vξk - vyp sin ψc (2) vηkw = vηk - vyp cos ψc (3) gdzie vξkw [m/s] i vηkw [m/s] to składowa wzdłużna i poprzeczna rzutu na płaszczyznę drogi prędkości środka k-tego koła Ok, mierzona względem ruchomej płyty dynamicznej. Rys. 4. Schemat, stanowiący podstawę modyfikacji modelu i programu symulacyjnego ruchu pojazdu na torze w ośrodku ODTJ, wyposażonym w płytę poślizgową oraz płytę dynamiczną ( szarpak )

7 Symulacja zaburzenia ruchu pojazdu, stosowanego w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy (ODTJ) PRZYJĘTE DANE: BADANEGO POJAZDU, ZAKŁÓCENIA ORAZ WARUNKÓW RUCHU Przyjęto dane samochodu osobowego klasy średniej KIA Cee d w stanie gotowości do jazdy, obciążonemu kierowcą i instruktorem jazdy [8, 9]. Masa całkowita wynosiła 1570kg. Rozstaw osi dla tego pojazdu to l=2,655m, odległość środka masy od osi przedniej l1=0,976m, od osi tylnej l2=1,679m, statyczna wysokość środka masy zoc=0,516m. Uzyskano dla niego bardzo dobre wyniki weryfikacji eksperymentalnej w testach zalecanych przez ISO. Dane płyty dynamicznej wzorowano na parametrach urządzenia polskiego producenta UNIMETAL [8, 9, 15]. Długość płyty lp=3,0m, szerokość sp=2,7m, prędkość przesuwu poprzecznego vyp=1,5m/s, ekstremalne przemieszczenie poprzeczne płyty wynosi syp=±0,3m, przyjęto syp=0,3m. Płyta dynamiczna pokryta jest materiałem o maksymalnej wartości współczynnika przyczepności równego 0,8. Dla płyty poślizgowej przyjęto maksymalną wartość współczynnika przyczepności równą 0,5. Założono, że nawierzchnia drogi i płyt stanowiska testowego jest pozioma, równa. Badania symulacyjne wykonano dla wielu wartości prędkości ruchu pojazdu V: od 20 do 80 km/h, co zaprezentowano w pracach [8, 9]. Założono, że w chwili rozpoczęcia testu samochód porusza się ruchem prostoliniowym ze stałą prędkością V, torem równoległym do osi Ox układu związanego z drogą (rys. 4), przecinającym środek części ruchomej płyty dynamicznej. Przyjęto typowy test otwarty a więc bez sprzężenia zwrotnego w układzie sterowania kierowca-pojazd-otoczenie-kierowca [6]. W trakcie testu kierowca nie reaguje, czyli nie zmienia kąta obrotu kierownicy, położenia pedału gazu, nie naciska na pedał hamulca ani sprzęgła. Układy asystenckie są wyłączone, co często ma miejsce w trakcie szkolenia kierowców na wyższym (niż podstawowy) poziomie. 5. WYNIKI SYMULACJI W DZIEDZINIE CZASU Na rys. 5, 6 i 7 przedstawiono przykładowe wyniki obliczeń symulacyjnych dla prędkości pojazdu V=60 km/h. Skalę czasu zmieniono tak, aby t=0 odpowiadało chwili, gdy koła przednie opuszczają płytę dynamiczną (koła tylne, dla parametrów badanego pojazdu i płyty, znajdują się na płycie); rozpoczyna się wtedy ruch poprzeczny płyty. Na rysunku 5 przedstawiono następujące wielkości: przemieszczenie poprzeczne środka masy pojazdu yoc (na rysunku: yoc); kąt odchylenia (kąt kierunkowy) pojazdu ψc (na rysunku: psic); prędkość kątową odchylania dψc/dt (na rysunku: psicp); przyspieszenie poprzeczne pojazd aηh (na rysunku: aetah); a na rys. 6: moment na kole kierownicy EMK; sumę sił poprzecznych kół tylnych Fboczt (na rysunku: Fboczt);

8 194 Zbigniew Lozia niezbędną moc efektywną urządzeń wzbudzających wymuszenie na płycie dynamicznej Pboczt (na rysunku: Pboczt); wskaźnik kontaktu k-tego koła (k=1,,4) z płytą (wskaźnik obecności k-tego koła na płycie dynamicznej ) INAP(k) (0 - gdy koło k nie przebywa na płycie, 1 gdy się na niej znajduje). Na rys. 7 zaprezentowano przebiegi czasowe reakcji normalnych kół jezdnych Nk (na rysunku ENC(k)) k-tego koła (k=1,,4). Kierowca odczuwa zaburzenie ruchu pojazdu przede wszystkim poprzez następujące wielkości: przyspieszenie poprzeczne pojazdu aηh i prędkość kątową odchylania dψc/dt (określają one siły bezwładności działające na ciało kierowcy, odbierane układem równowagi ucha wewnętrznego i receptorami czuciowymi kończyn i tułowia); przemieszczenie poprzeczne środka masy pojazdu yoc i kąt odchylenia ψc (kąt kierunkowy), odbierane wzrokiem; moment na kole kierownicy EMK, odbierany przez ręce (ściślej: receptory czuciowe kończyn górnych). To przebiegi czasowe i ekstrema tych wielkości mają decydujący wpływ na reakcje kierującego pojazdem. a b d c Rys. 5. Wyniki obliczeń symulacyjnych wybranych wielkości w funkcji czasu. V=60 km/h. a - przemieszczenie poprzeczne środka masy pojazdu y Oc (na rysunku: yoc); b - kąt odchylenia (kąt kierunkowy) pojazdu ψ C (na rysunku: psic); c prędkość kątowa odchylania dψ C/dt (na rysunku: psicp); d - przyspieszenie poprzeczna pojazd a ηh (na rysunku: aetah)

9 Symulacja zaburzenia ruchu pojazdu, stosowanego w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy (ODTJ) 195 Zaprezentowane na rys. 5 i 6 wyniki wskazują na duże znaczenie zastosowanego zaburzenia ruchu w postaci przemieszczenia poprzecznego płyty dynamicznej. W ciągu czterech sekund po wystąpieniu zaburzenia przemieszczenie poprzeczne pojazdu przekracza (podawane są moduły obserwowanych wartości) ponad 15m, kąt odchylenia stabilizuje się na poziomie ponad 0,3rad, prędkość kątowa odchylania osiąga ekstremum na poziomie 0,45rad/s a przyspieszenia poprzeczne 4,5m/s 2. Moment na kole kierownicy (obliczany na podstawie momentów stabilizacyjnych kół jezdnych oraz przełożeń układu zwrotniczego i przekładni kierowniczej, a więc bez uwzględnienia efektu działania wspomagania) przekracza 10Nm. Wymagana moc efektywna urządzeń wzbudzających wymuszenie na płycie dynamicznej dochodzi do wartości około 5500W. Następuje znaczne zróżnicowanie reakcji normalnych drogi (rys. 7). Wyniki te wskazują na duży wpływ zastosowanego zaburzenia na ruch, dynamikę samochodu, w którym znajduje się badany, szkolony kierowca. a b c d Rys. 6. Wyniki obliczeń symulacyjnych wybranych wielkości w funkcji czasu. V=60 km/h. a - moment na kole kierownicy EMK; b - suma sił poprzecznych kół tylnych F boczt (na rysunku: Fboczt); c - moc związana z sumą sił poprzecznych kół tylnych P boczt (na rysunku: Pboczt); d - wskaźnik obecności k-tego koła na płycie dynamicznej INAP(k)

10 196 Zbigniew Lozia Rys. 7. Wyniki obliczeń symulacyjnych w funkcji czasu. V=60 km/h. Reakcje normalne kół jezdnych N Ck (na rysunku oznaczono ENC(k)) k-tego koła (k=1,,4); 1 - koło lewe przednie, 2 - koło prawe przednie, 3- koło lewe tylne, 4 - koło prawe tylne) W typowym czasie reakcji, równym jednej sekundzie, kierowca nie może wykonać żadnych czynności (działań na elementach sterowania pojazdem), które mogłyby zmienić stan ruchu pojazdu. Dopiero w kolejnych sekundach jego reakcje wpływają na ruch samochodu, co jest podstawą jego oceny w przeprowadzanych badaniach, szkoleniach. Przedstawione na rys. 5, 6 i 7 wyniki wskazują, że zaburzenie ruchu pojazdu w ciągu pierwszej sekundy od rozpoczęciu ruchu poprzecznego płyty dynamicznej jest bardzo duże, a jego konsekwencje są widoczne w kolejnych sekundach symulowanego procesu. 6. INNE ZASTOSOWANIA PRZEDSTAWIONEGO MODELU SYMULACYJNEGO Przedstawiony modelu ruchu samochodu został zastosowany w ocenie skali zaburzenia ruchu pojazdu w trakcie testów w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy (ODTJ). W pracach [8, 9] oceniano zachowanie samego pojazdu, bez ingerencji prowadzącego; w trakcie pierwszej sekundy po zaburzeniu, gdy kierowca nie zdążył jeszcze zareagować a więc w okresu odpowiadającym czasowi reakcji kierowcy. Publikacja [8] zawiera prezentację metodyki badań. Określono wartości kluczowych parametrów konstrukcji płyty dynamicznej, takich jak wymagana siła wymuszająca zakłócenie ruchu pojazdu i moc efektywna zespołu generującego szarpnięcie płyty a także wyznaczenie optymalnej prędkości ruchu badanego pojazdu w trakcie testu, w zależności od przyjętego kryterium oceny. W pracy [9] przedstawiono wyniki porównania symulacji dla zaburzenia ruchu kół osi przedniej w stosunku do analogicznego przypadku zaburzenia ruchu kół osi tylnej. Efekt zastosowanego wymuszenia jest znacznie większy w przypadku zaburzania ruchu kół

11 Symulacja zaburzenia ruchu pojazdu, stosowanego w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy (ODTJ) 197 jezdnych osi tylnej. Wyjątek stanowi ekstremum momentu na kole kierownicy. Ponadto, dla zaburzenia ruchu kół przednich, wymagana moc urządzeń wzbudzających wymuszenie płyty dynamicznej jest większa, co nie jest korzystne, gdyż wymaga użycia droższych urządzeń stosowanych w jej konstrukcji. 7. PODSUMOWANIE Testy wykonywane w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy, w których przed wjazdem na płytę o obniżonej przyczepności zaburza się ruch pojazdu za pomocą płyty dynamicznej, zmuszają kierowcę do wykonania manewrów obronnych. W artykule przedstawiono model dynamiki samochodu oraz sposób wprowadzenia opisanego zaburzenia. Zaprezentowano wyniki symulacji obrazujące skalę zaburzenia ruchu pojazdu, na które musi zareagować szkolony kierowca. Wskazano na inne prace autora, prezentujące metodykę i wyniki wyboru prędkości ruchu pojazdu w trakcie testu oraz porównanie efektów zaburzenia ruchu kół osi przedniej i tylnej. Informacja Artykuł powstał w ramach współpracy między Wydziałem Transportu Politechniki Warszawskiej a firmą UNIMETAL Sp. z o.o. ze Złotowa. Wykorzystywany w obliczeniach model symulacyjny ruchu samochodu osobowego powstał jako efekt projektu Nr O ROB /ID/11/1 Symulator kierowania pojazdami uprzywilejowanymi podczas działań typowych i ekstremalnych, dotyczącego budowy symulatora kierowania pojazdami uprzywilejowanymi przez firmę ETC-PZL AI z Warszawy. Bibliografia 1. Dugoff H., Fancher P.S., Segel L., An analysis of tire traction properties and their influence on vehicle dynamic performance. SAE Technical Paper Fancher P.S. Jr., Bareket Z., Including roadway and tread factors in semi-empirical model of truck tyres. Supplement to Vehicle System Dynamics, Vol. 21 (1993), pp Gutowski R., Mechanika analityczna. PWN. Warszawa 1971 r. 4. Kamiński E., Pokorski J., Teoria samochodu. Dynamika zawieszeń i układów napędowych pojazdów samochodowych. WKŁ. Warszawa 1983 r. 5. Lozia Z., Symulatory jazdy samochodem. WKŁ Warszawa ISBN: Lozia Z., Analiza ruchu samochodu dwuosiowego na tle modelowania jego dynamiki. Monografia. Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej. Transport. Zeszyt 41. Warszawa 1998 r. 7. Lozia Z., Modele symulacyjne ruchu i dynamiki dwóch pojazdów uprzywilejowanych. Czasopismo Techniczne, zeszyt 8, rok 109. Mechanika, zeszyt 3-M/2012. Str Lozia Z., Modelling and simulation of a disturbance to the motion of a motor vehicle entering a skid pad as used for tests at Driver Improvement Centres / Modelowanie i symulacja zakłócenia ruchu samochodu w trakcie wjazdu na płytę poślizgową stosowaną w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy. The Archives

12 198 Zbigniew Lozia of Automotive Engineering Archiwum Motoryzacji. Vol. 69, No 3 (2015), pp (Eng)/str (Pl). 9. Lozia Z., Simulation testing of two ways of disturbing the motion of a motor vehicle entering a skid pad as used for tests at Driver Improvement Centres (Symulacyjna ocena dwóch sposobów zakłócania ruchu samochodu w trakcie wjazdu na płytę poślizgową stosowaną w ośrodkach doskonalenia techniki jazdy). The Archives of automotive Engineering Archiwum Motoryzacji. 2016; 72(2): , Maryniak J., Dynamiczna teoria obiektów ruchomych. Politechnika Warszawska. Prace Naukowe. Mechanika. Nr 32. WPW. Warszawa 1976 r. 11. Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 16 stycznia 2013r. w sprawie doskonalenia techniki jazdy. Dziennik Ustaw RP. Warszawa, dnia 18 stycznia 2013 r. Poz &lang=en (Dostęp r.) (Dostęp r.) (Dostęp r.) (Dostęp r.). SIMULATION OF ABNORMAL MOVEMENT OF THE VEHICLE USED IN THE CENTERS OF IMPROVING DRIVING TECHNIQUE Summary: In the centers of improving driving technique, before entering the plate of reduced adhesion ("skid plate"), there is disturbance of the movement of the vehicle using the "dynamic panels". It is a mandatory equipment of these centers, as defined in the Regulation of the Minister of Transport, Construction and Maritime Economy of 16 January Practical realization is to call the lateral movement of the plate relative to the path of the vehicle when the panel contacts only the wheels of one axle. The disorder caused by the movement of plates forces the driver to execute defensive maneuvers. Most often it is the rotation of the steering wheel. Others are however possible, even surprising action of the driver, in the form of braking or acceleration, or a combination of these reactions and therefore the maneuvers of the vehicle. The article presents the abovedescribed tests and the conditions in which they are performed. Presented are the results of a simulation showing the scale of the movement disorders of the vehicle. They have to be responded by trained driver. It was assessed the behavior of the vehicle itself, mostly during the first second after the disturbance, the driver had not yet respond. Value useful results refer to the period corresponding to the reaction time of the driver. Simulations using an advanced, verified experimentally mathematical model of movement of a passenger car also allow identification of key parameters of construction of "dynamic panels", such as the required disturbance force, the effective power of panel propulsion system and determination of the optimum speed of movement of the test vehicle during the test depending on the evaluation criteria adopted. Keywords: simulation, road vehicle dynamics, driving improvement centers