EWOLUCJA PARADYGMATU BADAŃ ORGANIZACJI WIEDZY

Transkrypt

1 organizacja wiedzy, definicja dyscypliny, badania naukowe, tematyka Barbara SOSIŃSKA-KALATA Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytet Warszawski EWOLUCJA PARADYGMATU BADAŃ ORGANIZACJI WIEDZY Problematyka organizacji wiedzy stanowi jeden z głównych obszarów nauki o informacji, a wcześniej dokumentacji i informacji naukowej, w którym w wyraźnie uwidaczniają się przekształcenia paradygmatu badawczego zachodzące w całej dyscyplinie. Przedmiotem referatu są zmiany następujące w rozwoju badań nad systemami organizacji wiedzy. Uwagę skupiono szczególnie na zmianach zachodzących w badaniach prowadzonych w ostatnich dwóch dekadach, które są konsekwencją dominacji Internetu jako głównego środowiska wyszukiwania informacji i związanej z nim ewolucji potrzeb informacyjnych i oczekiwań wobec usług informacyjnych współczesnego społeczeństwa. Charakterystyka najbardziej znamiennych zwrotów w rozwoju organizacji wiedzy prowadzi do wskazania najbardziej trwałych osiągnięć w tej dziedzinie oraz konkluzji stanowiącej próbę wskazania dróg dalszego rozwoju systemów organizacji wiedzy w kontekście dokonujących się obecnie przekształceń socjotechnicznego środowiska ich wykorzystywania. 1. CZYM JEST ORGANIZACJA WIEDZY? Prześledzenie zmian zachodzących w paradygmacie badawczym organizacji wiedzy w pierwszej kolejności wymaga ustalenia, czym jest organizacja wiedzy. Nazwa organizacja wiedzy jest obecnie szeroko stosowana w piśmiennictwie nauki o informacji, wyodrębniając w niej jak się wydaje spójne pole badawcze. Równocześnie jednak zakres tego pola przez różnych autorów bywa różnie rozumiany. Sytuację komplikuje dodatkowo częste zamienne używanie określeń organizacja wiedzy (jak np. u Ingetraut Dahlberg [2011], Jennifer Rowley i Richarda Hartleya[2008], Birgera Hjørlnda [2003; 2008], Rebekki Green [2008] czy Claudio Gnoli [2008]) i organizacja informacji (jak u Elaine Svenonius [2001] czy G.G. Chowdhury i Sudatty Chowdhury [2007]). W polskim piśmiennictwie, w którym od kilkudziesięciu lat głęboko zakorzeniło się pojęcie języków informacyjno-wyszukiwawczych (języków informacyjnych), a związane z nimi badania określane były mianem teorii i praktyki 113

2 tych języków [por. np. Dembowska, 1991; Ścibor, 1999], o ciągle słabym zrozumieniu teoretycznych i metodologicznych założeń organizacji wiedzy świadczy kwestionowanie zasadności używania takich nazw jak system organizacji wiedzy w odniesieniu do języków informacyjno-wyszukiwawczych [Woźniak-Kasperek 2010]. Ma to związek z jeszcze jednym czynnikiem przyczyniającym się do powstawania chaosu pojęciowego, a mianowicie z niesłusznym wiązaniem, a czasami nawet utożsamianiem organizacji wiedzy z zarządzaniem wiedzą, gdy tymczasem są to dyscypliny odrębne, o różnie określonym polu badawczym [zob. Wilson 2002], jakkolwiek oczywiście organizacja wiedzy zajmuje się systemami organizacji wiedzy tworzonymi dla potrzeb zarządzania wiedzą, a w zarządzaniu wiedzą wykorzystuje się różnorakie systemy organizacji wiedzy. Taki stan rzeczy wymaga uporządkowania. 2. KORZENIE ORGANIZACJI WIEDZY Problematyka organizacji wiedzy ma historię długą i zawsze pozostawała w centrum zarówno naukowej refleksji związanej z bibliografią, bibliotekarstwem i informacją, jak i oczywiście ich praktyki. Obecna była już w pracach prekursorów współczesnej bibliologii i informatologii: Gabriela Peignota (Dictionnaire raisonné de bibliologie, 1802), Joachima Lelewela (Bibliograficznych ksiąg dwoje, 1826), Paula Otleta (Traité de documentation. Le livre sur le livre. Théorie et pratique, 1934). Obecność tej problematyki w praktyce bibliotecznej sięga czasów starożytnych [zob. np. Sosińska-Kalata 2008a; Dextre Clarke 2009]. Jednakże stosowanie określenia organizacja wiedzy jako nazwy dyscypliny naukowej i związanej z nią praktyki porządkowania zasobów wiedzy utrwalonych na różnego typu nośnikach, ma historię znacznie krótszą, bo niewiele ponad dwudziestoletnią. Wiąże się ona z założeniem w 1989 r. międzynarodowego stowarzyszenia ISKO - International Society for Knowledge Organization. W jednym z wywiadów Ingetraut Dahlberg (inicjatorka powstania nowego stowarzyszenia i przekształcenia czasopisma International Classification w jego organ pt. Knowledge Organization ) wyjaśniała, że nazwa ta powstała przez nawiązanie do wyrażenia organization of knowledge, użytego przez Henry ego Blissa w tytułach jego dwóch książek: Organization of Knowledge and System of Sciences (1929) i Organization of Knowledge in Libraries and the Subject Approach to Books (1933) [Dahlberg 2008]. Podejście Blissa do kwestii organizowania dostępu do piśmiennictwa i wszelkich innych zapisów wiedzy ma tu znaczenie kluczowe. W przytoczonych książkach objaśnił on 114

3 koncepcję porządkowania piśmiennictwa opartą się na założeniu, że organizacja zapisu wiedzy zawartego w piśmiennictwie powinna być zgodna z organizacją samej wiedzy, tj. zależnościami między obszarami badań i dziedzinami praktycznej działalności, które odpowiadają relacjom zachodzącym między elementami badanego świata. Na takich założeniach Bliss zbudował Klasyfikację Bibliograficzną, stanowią one również podstawę sformułowanej przez Shiyali Ramamritę Ranganathana [1967] metody tworzenia klasyfikacji fasetowej. W takim też sensie narzędzia, które służą organizowaniu dostępu do piśmiennictwa (czy szerzej różnego typu zapisów informacji), traktować należy jako systemy organizacji wiedzy, tj. zapewniające wgląd w tematyczną strukturę jej piśmienniczego najczęściej zapisu, a za pośrednictwem tego zapisu w strukturę i zawartość samej wiedzy [por. Zeng 2008]. Dla jasności dodać trzeba, że z tego punktu widzenia analizować można różne narzędzia stosowane w praktyce do organizowania dostępu do różnych typów zapisu wiedzy, które też w różnym, czasami niewielkim stopniu, zapewniają rzeczywisty wgląd w pojęciowe zależności między treścią tych zapisów [więcej na ten temat zob. Sosińska-Kalata 2001]. Podstawy teoretyczne tworzenia i stosowania w praktyce tak rozumianych systemów organizacji wiedzy zapewnia dyscyplina zajmująca się badaniem struktur organizowania wiedzy, a zatem jak zostało to sformułowane w podtytule czasopisma Knowledge Organization badaniem teorii pojęć, klasyfikacji, indeksowania i reprezentacji wiedzy. Określenie organization of knowledge użyte przez Blissa jest zbyt długie jako nazwa dyscypliny naukowej. Założyciele ISKO zdecydowali się zatem na zastosowanie w tej roli bezpośredniego przekładu na język angielski niemieckiego określenia Wissensorganisation, czyli knowledge organization [Dahlberg 2008 p. 84]. Renesans Blissowskiego patrzenia na narzędzia organizowania dostępu do zasobów informacji i wiedzy, który nastąpił w końcu lat osiemdziesiątych XX w., stanowi istotny zwrot w rozwoju paradygmatu badań w organizacji wiedzy. Wiąże się on z co najmniej trzema wzajemnie powiązanymi czynnikami: dążeniem do uniwersalizacji metod wypracowanych w bibliotekarstwie i bibliografii, coraz szerszym zainteresowaniem metodami organizacji dostępu do informacji w środowiskach pozabibliotecznych, w tym przede wszystkim informatyków i specjalistów zarządzania informacją w środowisku biznesowym, coraz silniejszą świadomością interdyscyplinarnej natury metodologii porządkowania wiedzy i potrzeby wykorzystania w jej rozwoju doświadczeń różnych dziedzin wiedzy. 115

4 3. WĄSKA I SZEROKA INTERPRETACJA ORGANIZACJI WIEDZY Współczesna organizacja wiedzy z założenia więc jest multidyscyplinarnym obszarem badawczym. Znajduje to wyraz zarówno w różnych perspektywach podejmowanych w niej badań, jak też w różnorodności dziedzin, z których wywodzą się członkowie ISKO, autorzy tekstów publikowanych w Knowledge Organization, wreszcie badacze, którzy z tą dyscypliną się identyfikują. Zróżnicowanie społeczności badaczy organizacji wiedzy przyczyniło się jednak do ukształtowania się dwóch interpretacji pola badawczego tej dyscypliny węższej i szerszej a ich równoległe funkcjonowanie w piśmiennictwie dziedziny prowadzi niekiedy do nieporozumień. W 2008 r. problemowi temu poświęcony został specjalny numer kwartalnika Knowledge Organization [zob. McIlwaine & Mitchell 2008]. Wąskie i szerokie rozumienie organizacji wiedzy i relacje zachodzące między tymi dwiema interpretacjami obszernie zanalizował tam Birger Hjørland [2008]. Według interpretacji węższej, związanej z tradycyjnym postrzeganiem procesów organizowania dostępu do dokumentów w bibliotekoznawstwie i informacji naukowej, badania organizacji wiedzy dotyczą takich działań jak opisywanie, indeksowanie, klasyfikowanie i streszczanie różnych rodzajów zapisów wiedzy, a więc działań związanych z opracowaniem i organizowaniem dokumentów, wykonywanych w bibliotekach, bibliograficznych bazach danych, archiwach, czy innych tzw. instytucjach pamięci, przez bibliotekarzy, archiwistów, specjalistów informacji, a także przez programy komputerowe. W tym węższym sensie organizacja wiedzy jako dyscyplina naukowa analizuje i wyjaśnia specyfikę oraz poszukuje metod optymalizacji tego typu procesów organizacji wiedzy i wykorzystywanych w nich systemów organizacji wiedzy. Ten nurt badań organizacji wiedzy jest zatem silnie związany z praktyką bibliotekarską i informacyjną, skupia uwagę na rozwiązywaniu szczegółowych problemów natury metodologicznej i technicznej, takich jak stosowanie do reprezentowania informacji nowej technologii, oprogramowania czy standardów. W tym też nurcie organizacja wiedzy często utożsamiana jest z organizacją informacji, a najczęściej analizowanymi przedmiotami badań są tradycyjne języki informacyjno-wyszukiwawcze, które próbuje się dostosować do potrzeb i wymagań głównego obecnie środowiska technologicznego działalności informacyjnej, tj. cyfrowego środowiska sieci teleinformatycznych. W tym też nurcie dominuje syntaktyczne podejście do organizacji wiedzy, tj. patrzy się na procesy organizacji wiedzy przez pryzmat stosowania określonych standardów czy zasad do opisu rzeczywistości, który uznaje się za obiektywny ex definitione, 116

5 kwestie semantyczne, a tym bardziej epistemologiczne i ontologiczne, de facto pozostawiając na boku [por. Hjørland 2008]. W przeciwieństwie do tego syntaktycznego podejścia charakteryzującego badania organizacji wiedzy w sensie węższym, organizacja wiedzy w sensie szerszym skupia uwagę na semantycznej warstwie opisu poznawanego świata, jego uwarunkowania epistemologiczne i ontologiczne, bada struktury konceptualne i społeczne procesy organizacji wiedzy oraz odwzorowane w niej struktury organizacji rzeczywistości. Takie ujęcie organizacji wiedzy bliższe jest naukom kognitywnym, filozofii i socjologii nauki. Dla badań, w których przyjmuje się to szersze rozumienie organizacji wiedzy charakterystyczne jest też sięganie do dorobku innych dyscyplin nauki, w których dąży się do odkrywania i wyjaśniania zależności zachodzących w otaczającym nas świecie. Zgodnie z postulatem Blissa, w tym szerokim pojmowaniu zadań współczesnej organizacji wiedzy przyjmuje się, że poznanie społecznej organizacji wiedzy i odkrywanych przez człowieka zależności między elementami świata powinno stanowić podstawę formułowania teoretycznych założeń dla systemów organizacji wiedzy wykorzystywanych w praktyce, której celem jest zapewnienie użytecznego (adekwatnego do potrzeb użytkowników) dostępu do zapisów wiedzy za pośrednictwem systemów informacyjnych. Obydwie interpretacje zakresu organizacji wiedzy są od dawna obecne w naukach o informacji, bibliotece i książce, jakkolwiek w przeszłości wyraźnie dominowała interpretacja węższa. Obecnie interpretacja szersza przyjmowana jest przez coraz liczniejsze grono badaczy. W przedstawionej dalej analizie ewolucji paradygmatu badań organizacji wiedzy przyjęte zostało szerokie rozumienie pola badawczego tej dyscypliny, co umożliwia przyjrzenie się rozwojowi obu nurtów badawczych. 4. EWOLUCJA PROBLEMATYKI ORGANIZACJI WIEDZY Internet, który w ostatnich kilkunastu latach stał się głównym środowiskiem komunikacji jest czynnikiem bardzo silnie wpływającym na zmiany następujące w praktyce stosowania systemów organizacji wiedzy i w polu badawczym organizacji wiedzy. Oddziaływanie to dotyczy zarówno technicznych jak i społecznych aspektów organizowania dostępu do zapisanej wiedzy. Wpływ Internetu na problematykę badawczą dyscypliny dobrze pokazała analiza piśmiennictwa zarejestrowanego w latach w bazie Library and Information 117

6 Science and Technology Abstracts (LISTA) [Saumure & Shiri 2008]. Badanie to dotyczyło piśmiennictwa anglojęzycznego. Jako datę graniczną dla oddziaływania Internetu na kierunki badań w organizacji wiedzy przyjęto rok 1993, w którym do powszechnego użytku weszła przeglądarka Mosaic pierwsza przeglądarka stron WWW pracująca na platformie Windows. Piśmiennictwo organizacji wiedzy identyfikowane było na podstawie występowania wyrażeń knowledge organization lub information organization w tytułach publikacji lub wśród przypisanych im słów kluczowych. Pole badawcze organizacji wiedzy zinterpretowane zostało w sposób wąski, wyłączono bowiem z analizy obszerną problematykę badań związanych z zaawansowanymi metodami informatycznymi (np. metodami komputerowego przetwarzania języka naturalnego). Na postawie analizy wyselekcjonowanych publikacji wyodrębniono dwanaście ogólnych kategorii tematycznych badań w zakresie organizacji wiedzy: organizacja informacji korporacyjnej i biznesowej, organizacja wiedzy wspierana technologiami komputerowymi, bibliotekarze jako organizatorzy wiedzy w Internecie, współdziałanie (interoperacyjność), katalogowanie i klasyfikacja piśmiennictwa, opracowanie (klasyfikacja) zasobów Internetu, ochrona i organizacja zasobów cyfrowych (biblioteki cyfrowe), metadane i ich zastosowanie, modele kognitywne, edukacja (w zakresie organizacji wiedzy), indeksowanie i abstraktowanie, tezaurusy. W piśmiennictwie zarejestrowanym w bazie LISTA generalnie najliczniej reprezentowane były badania dotyczące katalogowania i klasyfikowania (w szerokim sensie opracowania rzeczowego), indeksowania i abstraktowania, metadanych i ich zastosowań oraz interopercyjności narzędzi organizowania wiedzy. Analiza piśmiennictwa organizacji wiedzy w odniesieniu do dat publikacji wykazała, że po 1993 r. ponad sześciokrotnie wzrosła liczba publikacji z zakresu organizacji wiedzy. Spośród przeanalizowanych 219 publikacji niewiele ponad 14% (31 pozycji) opublikowane było przed pojawieniem się Internetu. O niewątpliwej ekspansji badań w tej dziedzinie świadczy fakt, że obecnie w problematyce organizacji wiedzy specjalizuje się kilka czasopism 118

7 międzynarodowych ( Knowledge Organization, Cataloging and Classification Quarterly, Journal of Internet Cataloging ) oraz seria ISKO pt. Advances in Knowledge Organization. Publikacje z tego zakresu z dużą częstotliwością ukazują się także na łamach wszystkich najważniejszych czasopism informatologicznych. Należy jednak zwrócić uwagę również na to, że dopiero po 1990 r. do szerszego obiegu weszły użyte w omawianych badaniach określenia organizacja wiedzy i organizacja informacji, za pomocą których identyfikowano publikacje reprezentujące to pole badawcze. L.P Obszar badań / Kierunek badawczy Odsetek piśmiennictwa Przed Po Organizacja informacji korporacyjnej lub biznesowej - 4 Organizacja wiedzy wspierana technologiami komputerowymi Bibliotekarze jako organizatorzy wiedzy w Internecie - 2 Współdziałanie (interoperacyjność) - 13 Katalogowanie i klasyfikacja Opracowanie (klasyfikacja) zasobów Internetu - 14 Ochrona i organizacja zasobów cyfrowych. Bibiblioteki cyfrowe - 7 Metadane i ich zastosowanie - 16 Modele kognitywne (poznanie) 29 1 Edukacja 7 7 Indeksowanie i abstraktowanie 29 4 Tezaurusy 7 5 Warto zwrócić uwagę, że kategorie tematyczne problematyki badawczej organizacji wiedzy reprezentowane przez publikacje z okresu poprzedzającego publiczne udostępnienie Internetu są obecne również w publikacjach z okresu po jego udostępnieniu. Równocześnie połowa spośród dwunastu wyodrębnionych kategorii dotyczy badań prowadzonych po 1993 r. [tab. 1]. Wyraźnie też po pojawieniu się Internetu zmniejszył się odsetek publikacji przypadających na większość kontynuowanych zagadnień badawczych. Bardzo ciekawe jest to, że największy spadek zainteresowania dotyczy badań kognitywnych, które przed 1993 r. należały do najczęściej podejmowanych studiów utożsamianych z polem badawczym 119

8 organizacji wiedzy. Z jednej strony pozwala to przypuszczać, że właśnie badania kognitywne w znaczącym stopniu przyczyniły się do ukształtowania się generalnej koncepcji paradygmatu badawczego organizacji wiedzy. Z drugiej strony, wyraźna redukcja liczby badań dotyczących modeli kognitywnych po 1993 r. potwierdza generalną obserwację stopniowego dominowania w wąsko rozumianej organizacji wiedzy problematyki technologicznej i syntaktycznych (w sensie Hjørlanda) aspektów stosowania systemów organizacji wiedzy w cyfrowym środowisku sieciowym. Przed 1993 r. równie często jak badania kognitywne podejmowane były studia dotyczące indeksowania i abstraktowania. Także w ich przypadku stwierdzono znaczący spadek zainteresowania po pojawieniu się Internetu. W przypadku pozostałych czterech kategorii (organizacji wiedzy wspieranej technologiami komputerowymi, katalogowania i klasyfikacji, edukacji w zakresie organizacji wiedzy oraz tezaurusów) odsetek publikacji w obu analizowanych okresach jest podobny, w dwóch pierwszych utrzymuje się na poziomie 12-15%, w dwóch następnych na poziomie 5-7%. Na zmianę intensywności badań w poszczególnych obszarach trzeba jednak patrzeć w kontekście wspomnianego skokowego wzrostu piśmiennictwa organizacji wiedzy po 1993 r., a także faktu, iż w ostatnich kilkunastu latach w polu badawczym tej dyscypliny wyodrębniło się wiele nowych tematów, związanych przede wszystkim z cyfryzacją informacji i jej organizacją w środowisku sieciowym. A zatem np. zmniejszenie odsetka badań poświęconych tezaurusom z 7% na 5%, de facto oznacza, że liczba tych badań znacząco wzrosła, choć ich udział w strukturze całego pola badawczego współczesnej organizacji wiedzy jest nieco mniejszy. Po pojawieniu się Internetu mapa tematyczna organizacji wiedzy uległa więc istotnemu wzbogaceniu zarówno w kategoriach jakościowych jak i ilościowych. Konsekwencją tego jest również zmiana rozkładu zainteresowania zagadnieniami, których badanie jest kontynuowane. Szersza interpretacja zakresu badań w organizacji wiedzy zastosowana została w dwóch przeglądach piśmiennictwa dziedziny opublikowanych w Knowledge Organization. Obejmują one okresy [McIllwaine & Williamson 1999] i [McIllwaine 2003]. Dla potrzeb niniejszego artykułu przeglądy te uzupełnione zostały analizą zawartości czasopisma Knowledge Organization i serii Advences in Knowledge Organization w okresie (z.1). Na podstawie tego materiału potwierdzono zasadność wyodrębnienia kategorii tematycznych badań wskazanych przez Saumure i Shirii i dodatkowo wyróżniono osiem kolejnych grup tematycznych, obejmujących z jednej strony szerszą refleksję teoretyczną dotyczącą metod organizowania dostępu do zapisanej wiedzy, a 120

9 z drugiej problematykę zastosowań w tej dziedzinie zaawansowanej technologii informatycznej. Wyodrębnione kategorie to: systemy uniwersalne, problem stronniczości w systemach organizacji wiedzy, wyszukiwarki internetowe, techniki sztucznej inteligencji, przetwarzanie języka naturalnego (NLP) i odkrywanie wiedzy, terminologia i problemy wielojęzyczności, wizualizacja informacji, ontologie i technologie Semantycznego Weba zbiorowe indeksowanie, wiedza społeczne, folksonomies i Społeczny Web. Rekonstrukcja mapy problematyki badawczej organizacji wiedzy w sensie szerszym prowadzi zatem do wyodrębnienia łącznie dwudziestu ogólnie zdefiniowanych obszarów tematycznych, na których skupiają się badania prowadzone w ciągu minionych pięćdziesięciu lat. Badania w zakresie trzech spośród ośmiu kategorii tematycznych, które zostały wyodrębnione w obszarze organizacji wiedzy w sensie szerszym, prowadzone są od długiego czasu. Poszukiwanie uniwersalnych systemów organizacji wiedzy jest problemem o historii bez wątpienia najdłuższej, jakkolwiek pod wpływem zmian zachodzących w środowisku technologicznym i społecznym podejście do nich ulegało istotnym przekształceniom. Wyraźnie w mniejszym stopniu ich poszukiwaniem czy doskonaleniem interesują się środowiska badaczy związanych z praktyczną działalnością biblioteczną i informacyjną, które skupione są raczej na dostosowywaniu do wymagań nowej technologii tradycyjnych systemów uniwersalnych (np. Library of Congress Subject Headings, Dewey Decimal Classification, Universal Decimal Classification, Library of Congress Classification), mocno osadzonych w warsztacie zawodowym i wspieranych przez silne korporacje bibliotekarskie. Współczesne możliwości technologiczne i potrzeba organizowania dostępu do wiedzy w skali globalnej zwracają natomiast uwagę teoretyków związanych ze środowiskiem akademickim na niewystarczalność systemów tradycyjnych i właśnie w tym głównie gronie podejmowane są dyskusje o możliwości zastąpienia tradycyjnych narzędzi nowymi systemami uniwersalnymi (np. Information Coding Classification, czy innymi opartymi na uznawanej za neutralną epistemologicznie teorii poziomów integracji). 121

10 Historię krótszą, ale również daleko wyprzedzającą pojawienie się współczesnej technologii sieciowej, mają badania w zakresie problemów terminologii (szczególnie jej normalizacji dla potrzeb wyszukiwania) oraz wielojęzyczności, a także badania dotyczące wykorzystania do organizacji wiedzy technik sztucznej inteligencji i NLP, z którymi obecnie wiążą się też prace w zakresie technik odkrywania wiedzy. Także w tych obszarach częściej badania podejmowane są przez specjalistów dyscyplin innych niż bibliotekoznawstwo i nauka o informacji. Pozostałych pięć obszarów badań wyodrębniło się w ostatnich niespełna dwudziestu latach. Większość z nich w oczywisty sposób związana jest z wykorzystaniem w organizacji dostępu do wiedzy możliwości stwarzanych przez nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne (wyszukiwarki internetowe, ontologie i technologie Semantycznego Weba, wizualizacja informacji, systemy tagowania). Warto też zwrócić uwagę na kształtowanie się badań, które skupione są na społecznych i kulturowych aspektach organizowania wiedzy, ujawnionych wyraźnie właśnie dzięki nowoczesnej technologii informacyjnej. Optyka ta znajduje odzwierciedlenie przede wszystkim w badaniach problemu stronniczości systemów organizacji wiedzy, głównie szeroko stosowanych na świecie systemów tradycyjnych, które pierwotnie skonstruowane zostały w celu organizowania sprawnego dostępu do piśmiennictwa zgromadzonego w bibliotekach krajów Zachodu i stosowania w skali lokalnej pojedynczych bibliotek lub krajowej sieci bibliotecznej. Upowszechnienie się w skali międzynarodowej tych w większości amerykańskich systemów, sprawnie unowocześnianych, zarządzanych i promowanych, nastąpiło na długo przed pojawieniem się globalnej sieci teleinformatycznej, a więc i od dawna znane są problemy ich niedostosowania do potrzeb organizowania wiedzy w innych środowiskach kulturowych niż te, dla których je budowano. Dopiero jednak stworzenie przez Internet technicznych możliwości globalnego dostępu do zasobów wiedzy, powstających i gromadzonych na całym świecie, a obecnie udostępnianych w przestrzeni cyfrowej, z wielką jaskrawością ujawniło jednostronne ukierunkowanie tradycyjnych systemów organizacji wiedzy na potrzeby nauki instytucjonalnej i kultury Zachodu. W nurcie badań związanych ze społecznymi aspektami organizacji wiedzy lokują się też prace dotyczące wspieranego przez interaktywne technologie sieciowe kształtowania się sieci społecznych i tworzonej przez nie tzw. wiedzy społecznej. Systemy niekontrolowanego, amatorskiego i zwykle anonimowego zbiorowego tagowania opublikowanych w Internecie zasobów cyfrowych stanowią jakościowo nowe, ale też pod wieloma względami dyskusyjne podejście do rozwiązania problemu organizowania dostępu do różnorodnych zapisów cyfrowej wiedzy w skali masowej. Rosnące zainteresowanie 122

11 folksonomiami badaczy organizacji wiedzy dowodzi jednak, że to kontrowersyjne podejście wypełnia istotne luki w dotychczasowej praktyce profesjonalnego organizowania dostępu do wiedzy. 5. ZAKOŃCZENIE Duża dynamika badań cechuje zarówno organizację wiedzy w ujęciu wąskim, albo tradycyjnym, związanym z praktyką biblioteczno-informacyjną, jak i organizację wiedzy w ujęciu szerokim, związanym z jednej strony z praktyką zarządzania informacją i wiedzą w środowiskach pozabibliotecznych, a z drugiej z interdyscyplinarną refleksją teoretyczną dotyczącą podstaw społecznego organizowania wiedzy. Większość współczesnych prac badawczych w organizacji wiedzy dotyczy dostosowywania metod i systemów organizacji wiedzy do nowych możliwości technologicznych, czego przykładem jest skupienie wielkiej liczby badań na problematyce metadanych i interoperacyjności oraz modyfikacji i przystosowaniu tradycyjnych narzędzi, takich jak szeroko stosowane klasyfikacje i języki haseł przedmiotowych do funkcjonowania w sieciowym środowisku cyfrowym. Zarówno w tym dostosowywaniu tradycyjnych narzędzi, jak i w poszukiwaniu nowych rozwiązań wykorzystywane są technikach NLP, AI, grafika komputerowa, technologia semantyczna oraz technologia Web 2.0, czyli systemy społecznego tagowania. Poszukiwanie nowych podstaw teoretycznych i koncepcji metodologicznych organizacji wiedzy prowadzi najczęściej do wskazania problemów i formułowania pytań [Gnoli 2008]: 1. Czy można zasady organizacji wiedzy uogólnić tak, aby objąć nimi hipertekst, multimedia, obiekty muzealne, pomniki? 2. Czy dwa podstawowe podejścia, ontologiczne i epistemologiczne, można pogodzić? 3. Czy możliwe jest zidentyfikowanie ontologicznych, neutralnych dziedzinowo podstaw organizacji wiedzy? 4. Czy organizacja dyscyplinarna powinna być nadal podstawą strukturalną organizacji wiedzy? 5. Jak dostosować organizację wiedzy do tzw. viewpoint warrant (punktów widzenia)? 6. Jak dostosować organizację wiedzy do potrzeb lokalnych kolekcji? 123

12 7. Jak dostosować organizację wiedzy do zmienności wiedzy? 8. Jak zapewnić, aby SOW reprezentowały wszystkie wyżej wymienione wymiary organizacji wiedzy? 9. Jak doskonalić oprogramowanie i formaty zapisu danych, aby lepiej były dostosowane do tych potrzeb? 10. Kto powinien zajmować się organizacją wiedzy: specjaliści informacji, autorzy, użytkownicy? Podsumowując analizę ewolucji paradygmatu badawczego organizacji wiedzy wskazać można trzy pary koncepcji, które zdają się najsilniej oddziaływać na zachodzące w nim zmiany. Pierwsza para to dwa podstawowe i trwałe osiągnięcia organizacji wiedzy: koncepcja klasyfikacji fasetowej, sformułowana w latach 30, a upowszechniona jeszcze w latach 50. i 60. XX wieku oraz koncepcja tezaurusa, którego podstawowy model powstał w latach 70. XX wieku [por. Sosińska-Kalata 2008b; Dextre Clarke 2009]. Klasyfikacja fasetowa jest modelem semantycznej organizacji dostępu do treści, tezaurus natomiast jest modelem normalizacji słownictwa naturalnego dla potrzeb wyszukiwania informacji. Obie te koncepcje nadal są rozwijane, a ich zastosowanie wyszło poza granice bibliotekoznawstwa i nauki o informacji, w których się narodziły. Druga para to dwa podstawowe czynniki oddziałujące na ewolucję współczesnych systemów organizacji wiedzy: metadane i interoperacyjność. O ich wadze decydują techniczne uwarunkowania przetwarzania zasobów wiedzy utrwalonych w formie cyfrowej i udostępnianych w globalnej sieci komputerowej. Skuteczne funkcjonowanie SOW w rozproszonym środowisku cyfrowym wymaga nadania im formy systemów metadanych, czytelnych dla programów komputerowych i podporządkowanych standardom warunkującym ich wzajemną przekładalność w przestrzeni globalne powiązanych danych. Na tym zadaniu skupia się dzisiaj największa liczba badań. Trzecią parę tworzą koncepcje ontologii i folksonomii, dwóch najnowszych modeli organizacji wiedzy. Nie są one jednak konceptualnie bardzo odległe od pierwszej pary koncepcji klasyfikacji fasetowej, która jest modelem wieloaspektowych powiązań relacyjnych między pojęciami i tezaurusa, który jest narzędziem umożliwiającym efektywne wykorzystywanie wyrażeń naturalnych do wyszukiwania informacji. Systemy tagowania generalnie opierają się na tych samych zasadach co swobodne indeksowanie za pomocą słów kluczowych [por. Babik 2010]. Warto przypomnieć, że jednym z zaskakujących wyników 124

13 słynnych badań efektywności wyszukiwania przeprowadzonych ponad pięćdziesiąt lat temu w Cranfield było stwierdzenie, że najlepsze wyniki dało wyszukiwanie za pomocą pojedynczych wyrazów, a czynnikiem je obniżającym były synonimia i homografia, które pozwala kontrolować tezaurus [por. Dextre Clarke 2009]. Kilka lat temu cytowana już w tym artykule Ia McIlwaine, swoje uwagi o ograniczeniach dostępu do zasobów wiedzy za pomocą słownictwa dominującego obecnie języka angielskiego zakończyła refleksją: maybe the use of a systematic arrangement, whether called a classification, an ontology or a taxonomy, linked with a verbal system, preferably multilingual, such as thesaurus is what should be striven for (McIlwaine 2003 p ). Mając w pamięci tę refleksję i obserwując rosnące zainteresowanie ontologią i folksonomią w badaniach organizacji wiedzy z dużym prawdopodobieństwem można sądzić, że to właśnie te koncepcje będę w tej dziedzinie odgrywać najważniejszą rolę w najbliższej, a może i dalszej przyszłości. LITERATURA Babik, W. (2010). Słowa kluczowe. Kraków: Wydaw. UJ Bliss, H.E. (1929). The Organization of Knowledge and Systems of the Sciences. Norwood, Mass.: Henry Holt & Co. Dostępny w WWW: Questia. The Online Library of Books and Journals, Bliss, H.E. (1933).The Organization of Knowledge in Libraries and the Subject Approach to Books. New York: The H.W. Wilson Co. Dostępny w WWW: Internet Archive, Chowdhury, G.G.; Chowdhury, S. (2007). Organizing Information: from the shelf to the Web. London: Facet Publishing Dahlberg, I. (2008). Interview with Ingetraut Dahlberg, December Knowledge Organization vol. 35 (2/3) pp Dahlberg, I. (2011). How to improve ISKO s standing: ten desiderata for knowledge organization. Knowledge Organization vvol. 38 (1) pp Dembowska, M. (1991). Nauka o informacji naukowej (informatologia). Organizacja i problematyka badań w Polsce. Warszawa: Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej. Dextre Clarke, S. (2009). The last 50 years of knowledge organization: a journey through my personal archives. In: A. Gilchrist, ed. Information Science in Transition. London: Facet Publishing pp Gnoli, C. (2008). Ten long-term research questions in knowledge organization. Knowledge Organization vol. 35 (2/3) pp Green, R. (2008). Relationship in knowledge organization. Knowledge Organization vol. 35 (22/3) pp

14 Hjørland, B. (2003). Fundamentals of knowledge organization. Knowledge Organization vol. 30 (2) pp Hjørland, B. (2008). What is knowledge organization (KO)? Knowledge Organization vol. 35 (2/3) pp McIlweine, I.C. (2003). Trends in Knowledge Organization Research. Knowledge Organization vol. 30 (2) pp McIlwaine, I.C.; Williamson, N.J. (1999). International Trends in Subject Analysis Research. Knowledge Organization vol. 26 (1) pp McIlwaine, I. C. and Mitchell, Joan S. (2008). Preface to Special Issue. What is Knowledge Organization. Knowledge Organization, 35(3/2), pp Ranganathan, S.R. (1967). Prolegomena to Library Classification. 3 rd. ed. Bombay: Asia Publishing House Rowley, J.; Hartley, R. (2008). Organizing Knowledge: an introduction to managing access to information. 4 th ed. Aldershot: Ashgate Publishing Samure, K.; Shiri, A. (2008). Knowledge organization trends in library and information studies: a comparison of the pre- and post-web eras. Journal of Information Science vol. 34 (5) pp Sosińska-Kalata, B. (2001). Język informacyjno-wyszukiwawczy jako narzędzie organizacji wiedzy. Zagadnienia Informacji Naukowej nr 2 (78) s Sosińska-Kalata, B. (2008a). Kryteria ocen stosowanych wobec systemów porządkowania dokumentów. W: M. Skalska-Zlat, A. Żbikowska-Migoń: Dokument, Książka I biblioteka w badaniach naukowych I nauczaniu uniwersyteckim. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, s Sosińska-Kalata, B. (2008b). Kształtowanie się nowego paradygmatu organizacji zasobów wiedzy w społeczeństwie sieciowym? W: D. Pietruch-Reizes, W. Babik, red. Wymiana informacji I rozwój profesjonalnych usług informacyjnych w edukacji, nauce I kulturze na rzecz społeczeństwa opartego na wiedzy. Katowice: Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej, s Svenonius, E. (2001). The Intellectual Foundations of Information Organization. Cambridge, Mass.; London, England: MIT Press Ścibor, E. (1999). Wybrane zagadnienia teorii języków informacyjnych. Olsztyn: Wyższa Szkoła Pedagogiczna. Woźniak-Kasperek, J. (2010). Kryzys wartości wiedzy? Zagadnienia Informacji Naukowej nr 2 (96) s Wilson, T.D. (2002). The nonsense with knowledge management [online]. Information Research vol. 8 (1) [dostęp: ]. Dostępny w WWW: Zeng, M.L. (2008). Knowledge Organization Systems (KOS). Knowledge Organization vol. 35 (3/2) pp ABSTRACT Knowledge organization (KO) is one of the main areas of information science, and earlier scientific documentation and scientific information, which clearly show up transformations in the research paradigm occurring throughout the entire discipline. The subject of this paper are the changes in the development of research on knowledge organization systems. Attention is focused especially on the changes taking place in research conducted in the past two decades, which are a consequence of the dominance of the Internet as the main information retrieval environment and the associated evolution of 126

15 information needs and expectations of modern society for information services. Characteristics of the most significant turning points in the development of the organization of knowledge leads to recognition of the most lasting achievements in the field and conclusions constituting an attempt to identify ways for further development of knowledge organization systems in the context of the ongoing transformation of the current social and technological environment of their use. 127