Tworzenie prakseologicznych modeli gry sportowej umożliwia zwiększenie sprawności działań przez odwzorowywanie wykonywania uznanych za skuteczne.

Transkrypt

1 Teoria treningu 25 Tworzenie prakseologicznych modeli gry sportowej umożliwia zwiększenie sprawności działań przez odwzorowywanie wykonywania uznanych za skuteczne. Prakseologiczny model odwzorowania sprawności działania w grze w piłkę nożną Celem pracy było przedstawienie modelu odwzorowującego sprawność działania w grze w piłkę nożną, opracowanego na podstawie obserwacji gry zawodników w meczach fazy pucharowej turnieju o Mistrzostwo Świata w 2006 roku. Stwierdzono, że we współzawodnictwie mistrzów dominują, i są jednocześnie najbardziej niezawodne, działania utrzymujące piłkę oraz działania, których celem jest zdobywanie pola gry, a sprawność w zdobywaniu bramek jest podobna do osiąganej przez finalistów ostatnich turniejów o mistrzostwo kontynentalne i świata. Ponadto stwierdzono, że w działaniach obronnych, przeciwko rywalowi z piłką, najlepsi piłkarze wykazują wyższą niezawodność we współdziałaniu niż wówczas, gdy przeciwdziałają indywidualnie. SŁOWA KLUCZOWE: teoria sprawnego działania teoria sportowych gier zespołowych piłka nożna model gry. Z Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku. Sport Wyczynowy 2007, nr 7-9/

2 26 Wstęp 1 Sprawność działania w ujęciu prakseologicznym rozumiana jest jako ogół walorów praktycznych działania, przede wszystkim: aktywności (liczba działań wykonanych przez graczy jednego zespołu w meczu), skuteczności (liczba działań pozytywnych w odniesieniu do celów gry) oraz niezawodności (stosunek liczby działań skutecznych do liczby wszystkich wykonań danego działania w meczu). Inne postaci sprawności działania w grze to: racjonalność (działania uzasadnione poznawczo), cenność (współczynnik będący oceną skuteczności działania) i ekonomiczność (stosunek szeroko rozumianego wyniku nabytków do poniesionych kosztów ubytków) (1). Zespołowe gry sportowe ze względu na swoją złożoność stanowią niezwykle trudny przedmiot dla badań, mających na celu wykrycie ich mechanizmów wewnętrznych. Dodatkową trudność stanowi to, iż te badania muszą być prowadzone w warunkach naturalnych oraz obejmować najlepsze zespoły. Dzięki interdyscyplinarnemu podejściu, łączącemu teorię sprawnego działania z teorią gier sportowych, pozwalającemu rozpatrywać działania gracza w ujęciu systemowym z uwzględnieniem kryterium sprawności, uzyskujemy jednak coraz więcej interesującego materiału, pozwalającego na pewne uogólnienia. Opracowywane są wzorce wszechstronnie charakteryzujące zależności między działaniami występującymi w grze. Wskutek tego możliwe staje się także rozwiązywanie praktycznych zagadnień treningu. Skoro mówimy o prakseologii gier sportowych, to trzeba podkreślić, że zajmuje się ona badaniem składników gier, przedstawianych jako układ zbiorów: kryteriów sprawności działania, 1 zachowań i działań graczy, zmiennych sytuacyjnych współzawodnictwa, realizowanych celów i sposobów wykonywania przez zawodników zadań, a także dyspozycji osobniczych do gry, wzajemnych ich relacji (stosunków między nimi). Dzięki takiemu podejściu możliwe staje się przedstawienie szczegółowych, ilościowo-jakościowych, charakterystyk elementów gry teoretycznych modeli (1). Ryszard Panfil podkreśla, że modele te pozwalają na: racjonalizowanie działań w grze poprzez odnoszenie ich do zobiektywizowanych poznawczo modeli; zwiększenie ich skuteczności przez odwzorowywanie działań uznanych za skuteczne; ekonomizację działań zawodników przez ograniczenie wykonywania nieskutecznych i eliminowanie w ten sposób kosztownej metody prób i błędów (1, s. 151). Modelowanie uwzględniające założenia teorii sprawnego działania wymaga wielokrotnego, rzetelnego i obiektywnego obserwowania zachowań graczy w warunkach rzeczywistych według formuły równy z równym. Należy przy tym brać pod uwagę zmienność sytuacji w grze (faza i cel gry, miejsce, sposób, czas i warunki działania). Przyjęcie tych zasad oraz wskazanie ważności poszczególnych działań w konkretnych sytuacjach pozwala na wyróżnienie wzorów sytuacji, czyli tzw. modeli odwzorowujących. Te ostatnie, z kolei, służą do tworzenia modeli projektujących, pomagających w usprawnianiu działania sportowców poprzez wskazywanie skla-

3 Prakseologiczny model odwzorowania sprawności działania w grze w piłkę syfikowanych typów sytuacji i sposobów ich rozwiązywania. Prakseologiczne modele gry sportowej obejmują wzorce tabelaryczne, matematyczne (wskaźniki), graficzne (planszowe lub komputerowe) oraz uproszczone modele rzeczywiste (małe gry, fragmenty gry, gry zadaniowe i selekcyjne). Proste modele matematyczne zawierają wskaźniki podstawowe skuteczności i niezawodności działania oraz wskaźniki pomocnicze aktywności działania, aktywności przemieszczania się i obciążenia sektorów pola gry (1). W niniejszej pracy przedstawiamy tabelaryczno-graficzny uproszczony model, odwzorowujący sprawność działania w grze w piłkę nożną, opracowany na podstawie zobiektywizowanej obserwacji gry zawodników w meczach fazy pucharowej turnieju o Mistrzostwo Świata w 2006 roku. Materiał i metoda Analizie poddano zapisy audiowizualne ośmiu meczów rozegranych podczas turnieju finałowego Mistrzostw Świata w piłce nożnej w 2006 roku. Pod uwagę wzięto grę wszystkich zwycięzców pierwszych meczów fazy pucharowej (tab.1). Dane o grze rejestrowano na specjalnym arkuszu obserwacyjnym według koncepcji zaproponowanej przez Panfila (1), umożliwiającej tworzenie poznawczych modeli gry uwzględniających jej cele, sposoby ich realizacji oraz ocenę podstawowych wskaźników sprawnego działania. Badano aktywność, skuteczność i niezawodność poszczególnych sposobów działań ofensywnych i defensywnych (zarówno indywidualnych, jak i grupowych) zmierzających do realizacji celów gry. W atakowaniu oceniano sprawność działań zmierzających do zdobycia bramki, stworzenia sytuacji do jej uzyskania, zdobycia pola i utrzymania piłki, zaś w bronieniu sprawność działań zapobiegających zdobywaniu bramek, tworzeniu sytuacji do ich zdobycia, zdobyciu pola i utrzymaniu piłki. Omówienie wyników badań Atakowanie Tabela 1 Obserwowane (rejestrowane) mecze. Mecz Niemcy Szwecja 2:0 Argentyna Meksyk Włochy Austria 1:0 Wynik 1:1 (2:1 p.d.) Ukraina Szwajcaria 1:1 (1:1 p.d., rz.k. 3:0) Anglia Ekwador 1:0 Portugalia Holandia 1:0 Brazylia Ghana 3:0 Francja Hiszpania 3:1 p.d. po dogrywce, r.z.k. rzuty karne W grze najlepszych 8 zespołów dominowały działania utrzymujące piłkę (55%) oraz mające na celu zdobywanie pola gry (30%). Stwarzanie sytuacji do zdobycia bramek to 11%, a zdobywanie bramek 4% wszystkich działań podczas atakowania (tab. 2, ryc. 1). Ćwierćfinaliści turnieju byli najskuteczniejsi w utrzymywaniu piłki (śred-

4 28 Tabela 2 Model odwzorowujący działania w atakowaniu. Wskaźniki działań Działania odsetek średnia aktyw- skutecz- nieza- wszystkich liczba ność ność wodność działań w meczu utrzymujące piłkę , ,75 zdobywające pole , ,25 stwarzające sytuacje bramkowe , ,38 zdobywające bramkę , ,62 Ryc. 1. Graficzny model odwzorowujący średnią liczbę działań ofensywnych w jednym meczu. nio prawie 213 działań w meczu z 85% niezawodnością) oraz zdobywaniu pola gry (średnio około 114 działań w jednym spotkaniu z 71% niezawodnością). Ze 101 szans na zdobycie bramki wykorzystali 12. Niezawodność badanych drużyn w zdobywaniu bramek (12%) była niemal identyczna jak ta, którą stwierdzono u finalistów najważniejszych turniejów (2-4). W grze obserwowanych zespołów przeważały działania grupowe (współdziałanie) (tab. 3). Dominowało rozegranie piłki po uprzednim jej przyjęciu (niezawodność 92%) oraz bez przyjęcia Tabela 3 Model odwzorowujący sprawność działań mających na celu utrzymanie piłki. prowadzenie piłki ,77 Indywidualne gra 1x ,59 drybling ,70 zastawienie w miejscu ,63 Współdziałanie rozegranie po przyjęciu piłki ,92 rozegranie bez przyjęcia piłki ,85

5 Prakseologiczny model odwzorowania sprawności działania w grze w piłkę Tabela 4 Model odwzorowujący sprawność działań mających na celu zdobycie pola gry. prowadzenie piłki ,88 Indywidualnie podanie do siebie ,58 drybling ,58 gra 1x ,52 Współdziałanie rozegranie po przyjęciu piłki ,72 rozegranie bez przyjęcia piłki ,72 (85%). Indywidualne działania utrzymujące piłkę (prowadzenie, drybling, gra 1x1, zastawienie w miejscu) stosowano ponad czterokrotnie rzadziej niż współdziałanie, a ich niezawodność była niższa i wahała się w granicach od 59 do 77%. Gracze obserwowanych drużyn uzyskali najwyższą niezawodność w indywidualnych działaniach zmierzających do zdobycia pola gry prowadzeniem piłki (tab. 4). Ze 116 takich działań aż 102 wykonali skutecznie (niezawodność 88%). Pozostałe indywidualne sposoby zdobywania pola gry (drybling, gra1x1, podanie piłki do samego siebie), wykonywane w bezpośrednim kontakcie z przeciwnikiem, były znacznie częściej nieskuteczne (niezawodność 52-58%). We współdziałaniu przeważało rozegranie piłki po jej przyjęciu (436 działań, w tym 316 skutecznych), a następnie bez przyjęcia (221 działań, w tym 160 skutecznych). W zdobywaniu pola gry poprzez współdziałanie mistrzowie osiągnęli 72% niezawodność. W tworzeniu sytuacji bramkowych (tab. 5 i ryc. 2) dominowało współdziałanie. Z 206 prób stworzenia sytu- Tabela 5 Model odwzorowujący sprawność w tworzeniu sytuacji do zdobycia bramki. prowadzenie piłki ,78 Indywidualne drybling ,53 gra 1x ,45 Współdziałanie rozegranie po przyjęciu piłki ,37 rozegranie bez przyjęcia piłki ,41

6 30 Ryc. 2. Graficzny model ilustrujący niezawodność działań ofensywnych z uwzględnieniem celów gry. I działania indywidualne, W współdziałanie. acji do zdobycia bramki tylko 80 okazało się skutecznych, co dało łącznie niską niezawodność tych działań (40%). Z kolei indywidualne próby kreowania okazji do zdobycia bramki (prowadzenie piłki, drybling, gra 1x1) były prawie dwukrotnie rzadsze (111), ale znacznie częściej kończyły się sukcesem. Bardzo wysoką niezawodność stwierdzono w tworzeniu sytuacji bramkowych w wyniku prowadzenia piłki (78%), a wysoką w efekcie dryblowania i gry jeden przeciwko jednemu (odpowiednio: 53% i 45%). Z danych tabeli 6 wynika, że najwięcej bramek próbowano zdobyć uderzeniem piłki nogą z pominięciem fizycznego kontaktu z przeciwnikiem (44) oraz nogą w asyście utrudniającego działania rywala (28). Strzelano też głową przy przeszkadzającym rywalu (17) oraz głową bez utrudnień ze strony Tabela 6 Model odwzorowujący sprawność w zdobywaniu bramek. Indywidualne uderzenie nogą ,14 w kontakcie uderzenie głową z rywalem uderzenie sytuacyjne 3 1 0,33 Indywidualne uderzenie nogą ,09 bez kontaktu uderzenie głową ,12 z rywalem uderzenie sytuacyjne 2 1 0,50

7 Prakseologiczny model odwzorowania sprawności działania w grze w piłkę przeciwnika (7). Wskaźniki niezawodności strzałów sytuacyjnych, uderzeń nogą i głową wynosiły odpowiednio: 41%, 13%, 8%. Ryc. 3. Graficzny model ilustrujący średnią liczbę działań defensywnych w jednym meczu. Bronienie W bronieniu (tab. 7 i ryc. 3) badane zespoły wykazywały się najwyższą aktywnością w przeciwdziałaniu utrzymaniu piłki (średnio 53,62 działania w meczu), w uniemożliwianiu: zdobywania pola (średnio 40,25 działań w meczu), stwarzania sytuacji do zdobycia bramki (przeciętnie 30,37 sytuacji) oraz zdobywania bramek (średnio 14,37 działań w meczu). Natomiast najwyższą niezawodność osiągnęły w działaniach zapobiegających utracie bramek 63%, nieco mniejszą w działaniach, których celem były przeciwdziałania: zdobyciu pola 58%, utrzymaniu piłki 56% i stwarzaniu sytuacji bramkowych. Zwycięzcy wykazywali się wyższą aktywnością działań indywidualnych (282) niż współdziałania (147 podwojeń lub potrojeń we wszystkich spotkaniach), ale za to działania grupowe były bardziej niezawodne od przeciwdziałania pojedynczego gracza (odpowiednio: 62% i 52%) (tab. 8). W działaniach indywidualnych przeważało wyprzedzanie zamiarów przeciwnika wybijanie piłki (92), odbieranie piłki rywalowi (63) oraz wyprzedzanie działań przejmowanie piłki (58) i wybi- Działania przeciwdziałające Tabela 7 Model odwzorowujący sprawność działań w bronieniu. Wskaźniki działań aktyw- skutecz- nieza- ność ność wodność odsetek średnia wszystkich liczba działań w meczu utrzymaniu piłki , ,62 zdobyciu pola gry , ,25 stworzeniu sytuacji do zdobycia bramki , ,37 utracie bramki , ,37

8 32 Tabela 8 Model odwzorowujący sprawność przeciwdziałania utrzymaniu piłki. wyprzedzenie-wybicie piłki ,48 wyprzedzenie-przejęcie piłki ,55 Indywidualnie wybicie-przerwanie działań ,42 odebranie piłki ,50 blokowanie 9 7 0,77 zastawianie 8 6 0,75 Łącznie działania indywidualne ,52 Współdziałanie podwajanie, potrajanie ,62 janie piłki przerywanie akcji przeciwnikowi (52). Z kolei najrzadziej stosowane działania blokowanie piłki (9) i zastawianie przeciwnika (8) cechowała najwyższa niezawodność (odpowiednio: 77 i 75%). W przeciwdziałaniu zdobywaniu pola gry (tab. 9) gracze badanych drużyn wykazywali się również najwyższą aktywnością indywidualnych działań wyprzedzających zamiary rywala (100 wybić piłki we wszystkich meczach, nieza- Tabela 9 Model odwzorowujący sprawność przeciwdziałania zdobywaniu pola gry. wyprzedzenie-wybicie piłki ,72 wyprzedzenie-przejęcie piłki ,73 Indywidualne wybicie-przerwanie działań ,41 odebranie piłki ,71 blokowanie ,66 zastawianie ,81 Łącznie działania indywidualne ,66 Współdziałanie podwajanie, potrajanie ,27

9 Prakseologiczny model odwzorowania sprawności działania w grze w piłkę Indywidualne Tabela 10 Model odwzorowujący sprawność przeciwdziałania tworzeniu sytuacji do zdobycia bramki. wyprzedzenie-wybicie piłki ,66 wyprzedzenie-przejęcie piłki ,29 wybicie-przerwanie działań ,46 odebranie piłki ,50 blokowanie ,63 zastawianie 6 5 0,83 Łącznie działania indywidualne ,53 Współdziałanie podwajanie, potrajanie ,60 wodność 72%). Znacznie rzadziej przeciwdziałali zdobywaniu pola gry poprzez wybijanie opanowanej przez rywala piłki (54 działania z 41% niezawodnością) oraz jej odebranie (42 działania z niezawodnością równą 71%) i przechwytywanie (25 działań skutecznych z 34 prób przejęcia piłki; niezawodność 73%). Krępowanie działań przeciwnika (zastawianie), stosowane najrzadziej, okazało się najbardziej niezawodnym sposobem utrudniającym rywalom zdobywanie pola gry (9 skutecznych zdarzeń z 11 zaobserwowanych we wszystkich meczach). Najbardziej zawodnym sposobem przeciwdziałania zdobywaniu przez przeciwnika pola gry były działania grupowe podwajanie i potrajanie. Z zarejestrowanych 63 przeciwdziałań tylko 17 wykonano skutecznie (27%). Dane tabeli 10 pokazują, że trzy razy częściej badane zespoły zapobiegały tym sytuacjom działając indywidualnie niż w wyniku współdziałania (odpowiednio: 186 i 57 działań). Niezawodność działań indywidualnych wyniosła 53%, a przeciwdziałań w dwójkach i trójkach 60%. Piłkę posiadaną przez rywala wybijano 56 razy, wyprzedzenie-wybicie piłki wystąpiło 45 razy, a jej odebranie 36 razy. Rzadsze były wyprzedzenie-przejęcie piłki (24 razy), blokowanie (19 razy) i zastawianie rywala (6 razy). Najrzadziej stosowano wyprzedzenie-przejęcie piłki, blokowanie i zastawianie rywala (odpowiednio: 24, 19, 6). Z tabeli 11 wynika, że gracze obserwowanych drużyn wykazali się 61% niezawodnością podczas indywidualnego przeciwdziałania zdobywaniu bramek (najskuteczniej zastawiali rywala oraz wyprzedzali jego działania, przejmując, jak i wybijając piłkę). We współ-

10 34 Tabela 11 Model odwzorowujący sprawność przeciwdziałania zdobywaniu bramek. wyprzedzenie-wybicie piłki ,86 wyprzedzenie-przejęcie piłki 1 1 1,00 Indywidualne wybicie-przerwanie działań ,64 odebranie piłki 6 4 0,66 blokowanie ,46 zastawianie 2 2 1,00 Łącznie działania indywidualne ,61 Współdziałanie podwajanie, potrajanie ,74 Ryc. 4. Graficzny model ilustrujący niezawodność działań defensywnych z uwzględnieniem celów gry. I działania indywidualne, W współdziałanie. zdobyciu pola tworzeniu sytuacji działaniu przeciwko utracie bramki (podwajanie, potrajanie) osiągnęli znacznie wyższą, 74% niezawodność. Badani gracze byli najaktywniejsi w przeciwdziałaniu utracie bramki w wyniku blokowania (41), wybijania-przerywania działań (28). Najrzadziej stosowali wyprzedzanie-przejęcie piłki (1 raz), zasta- wianie rywala (2 razy), odbieranie piłki (6 razy) oraz wyprzedzanie-wybijanie piłki (14). Z graficznego modelu ilustrującego niezawodność działań defensywnych (ryc. 4) wynika, że mistrzowie wykazywali się z reguły wyższą niezawodnością współdziałając przeciwko rywalowi

11 Prakseologiczny model odwzorowania sprawności działania w grze w piłkę z piłką niż wówczas, gdy pojedynczo przeciwdziałali jego zamiarom. Współdziałanie okazało się bardziej zawodne tylko w sytuacjach przeciwdziałania zdobyciu pola gry, co jest pewnym zaskoczeniem. Jest to trudny do zinterpretowania wynik badań. Spostrzeżenia i wnioski 1. W rywalizacji obserwowanych zespołów, o najwyższej kompetencji sportowej, dominują, i jednocześnie są najbardziej niezawodne, wspólne działania zmierzające do utrzymania piłki i zdobycia pola gry. Sprawność w tworzeniu sytuacji bramkowych i zdobywaniu bramek jest niemal identyczna z tą, którą osiągali inni finaliści ostatnich turniejów o mistrzostwa kontynentalne i mistrzostwo świata. 2. Zawodnicy uznawani za mistrzów wykorzystują różne sposoby indywidualnych działań przeciwko rywalowi z piłką i stosują je znacznie częściej niż przeciwdziałania grupowe. 3. Niezawodność działań indywidualnych jest znacznie niższa od wspólnego przeciwdziałania podwajania, potrajania. Piśmiennictwo 1. Panfil R.: Prakseologia gier sportowych. Wrocław AWF. 2. Szwarc A.: Metody oceny techniczno-taktycznych działań piłkarzy nożnych. Gdańsk AWFiS. 3. Szwarc A.: Efficiency of winners and losers teams taking part in the biggest continental and world s soccer games [w:] I International Congress Sport & Health, Sankt Petersburg, 9-11 September Sankt Petersburg 2003, Olimp, t. 1. s Szwarc A.: Różnice w skuteczności gry w piłkę nożną między drużynami o najwyższym poziomie zaawansowania sportowego. Wychowanie Fizyczne i Sport 2004, nr 2, s