Lichenolodzy w sprawie ochrony porostów. Lichenologists on the conserva on of lichens

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Lichenolodzy w sprawie ochrony porostów Lichenologists on the conserva on of lichens LUDWIK LIPNICKI, PIOTR GROCHOWSKI, WOJCIECH GRUSZKA Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (3): xxx xxx, 2013 Zakład Nauk Morfologicznych, Biologii i Nauk o Zdrowiu Akademia Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego w Poznaniu Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej Gorzów Wielkopolski, ul. Estkowskiego 13 lipnicki@wp.pl, piotr.grochowski@awf-gorzow.edu.pl, elm1@interia.pl Słowa kluczowe: porosty, ochrona, konferencja, wnioski. Polska lichenologia ma bogate doświadczenia w ochronie porostów zarówno w sferze postulatywnej, jak i działań praktycznych. Jednym z głównych celów Międzynarodowej Konferencji Ochrona porostów porosty chronione, która odbyła się w dniach września 2012 roku na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego Bory Lubuskie, była prezentacja tych osiągnięć. Polscy i zagraniczni naukowcy mieli okazję do zapoznania się z wypracowanymi w ciągu ostatnich dziesięcioleci przez polskich lichenologów skutecznymi metodami i formami działań dotyczącymi ochrony porostów. Wskazano trudności w realizacji wielu zadań ochronnych. Odbyły się także warsztaty terenowe, których głównym celem było szkolenie leśników w rozpoznawaniu chronionych i zagrożonych gatunków porostów. W oparciu o treści referatów i wymianę poglądów podczas dyskusji wypracowano 14 wniosków końcowych Konferencji. Wstęp Po raz pierwszy problem zmniejszania się liczby stanowisk niektórych gatunków porostów w polskich lasach wnikliwie przeanalizował już w latach 30. XX wieku Józef Motyka (1934). Wykazał przyczyny ich wymierania, szczególnie w odniesieniu do organizmów wielkoplechowych i sugerował formy przeciwdziałania temu zjawisku. Uważał, że w celu ochrony porostów należy chronić całe zbiorowiska roślinne, które zapewniają trwałość składu gatunkowego wszystkich organizmów. Jako najbardziej słuszny kierunek wskazywał ochronę rezerwatową fragmentów lasów stosunkowo najmniej odkształconych, szczególnie lasów reglowych. Zwrócił także uwagę na potrzebę ochrony innych obiektów z bogatym składem gatunkowym porostów, takich jak aleje, stare cmentarze oraz zadrzewienia nadrzeczne. Te nowatorskie poglądy i apele jednego z najwybitniejszych polskich lichenologów należały do pierwszych nie tylko w polskiej myśli lichenologicznej. W podobnym duchu potrzeby tworzenia rezerwatów dla ochrony roślin zarodnikowych wypowiadali się Szweykowski i Tobolewski (1959). W kolejnych dekadach XX wieku stan rozpoznania porostów krajowych ulegał znacznej poprawie, a jednocześnie rozwijały się badania lichenoindykacyjne. Wyniki tworzyły coraz wyraźniejszy obraz wymierania porostów. Wśród lichenologów rosła świadomość konieczności zmiany dotychczasowego podejścia teoretycznego 3

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013 postulowania potrzeby ochrony na korzyść działań praktycznych. Głównie w oparciu o postulaty i propozycje badaczy porostów (m.in. Czyżewska, Cieśliński 1991) wydłużała się lista chronionych gatunków porostów w kolejnych wersjach ministerialnych rozporządzeń. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku (Rozporządzenie 2004) zawiera wykaz około 200 gatunków porostów. Po raz pierwszy wprowadzono w nim ochronę strefową, posiłkując się m.in. publikowanymi od 1986 roku kolejnymi, obejmującymi coraz więcej gatunków, czerwonymi listami porostów (Cieśliński i in. 1986, 1992, 2003, 2006). Ważnym etapem było tworzenie pierwszych obiektów chronionych, w których głównym przedmiotem ochrony były porosty. Na początku lat 90. XX wieku na terenie Borów Tucholskich utworzono rezerwat Bór Chrobotkowy im. Prof. Z. Tobolewskiego oraz powołano liczne pomniki przyrody aleje, inne skupiska drzew, głazy narzutowe, fragment boru chrobotkowego Cladonio-Pinetum (m.in. Lipnicki 1993; Lipnicki, Wilcz 1993) z rzadkimi i zagrożonymi porostami. Był to efekt bardzo dobrej współpracy lichenologów z ówczesnym Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody w Bydgoszczy oraz leśnikami RDLP w Toruniu. Następny, i obecnie jedyny poza Borami Tucholskimi, lichenologiczny pomnik przyrody powołano dopiero w 2008 roku na obrzeżach Puszczy Wkrzańskiej (Janczar 2012). W obiektach tych jest prowadzony stały monitoring lichenologiczny, mający wykazać skuteczność zabiegów i form ochronnych. Uzyskane wyniki służą planowaniu dalszych działań ochronnych. Przebieg konferencji Jednym z podstawowych celów Międzynarodowej Konferencji połączonej z XXVI Zjazdem Lichenologów Polskich pod hasłem Ochrona porostów porosty chronione była prezentacja dorobku polskich lichenologów w zakresie ochrony porostów. Konferencja odbyła się w dniach września 2012 roku na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego Bory Lubuskie i dotyczyła problemów ochrony porostów. W konferencji, zorganizowanej przez lichenologów z Zakładu Biologii i Ochrony Przyrody 1 Zamiejscowego Wydziału Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim poznańskiej AWF oraz Nadleśnictwo Lubsko, uczestniczyło ponad 50 osób oprócz polskich lichenologów, także badacze porostów z Niemiec, Anglii, Węgier i Rosji (ryc. 1). Większość wystąpień dotyczyła lichenobioty istniejących obiektów chronionych (rezerwaty, parki krajobrazowe, parki narodowe itp.) oraz innych przyrodniczo wartościowych obiektów. Prezentowano także wyniki molekularnych i chromatograficznych badań rzadkich porostów (ryc. 2). Twórcy lichenologicznego rezerwatu oraz pomników przyrody dzielili się swoimi spostrzeżeniami wynikającymi z wieloletniego monitorowania porostów w tych obiektach. Materiały przygotowane przez uczestników Konferencji opublikowano w monografii Lichen protection protected lichen species (Lipnicki 2012). Zarówno podczas posiedzeń plenarnych, jak i w czasie dyskusji (także kuluarowych) wymieniano doświadczenia ze współpracy lichenologów z zarządcami dróg, administracją leśną i samorządami lokalnymi. Poruszano trudności, jakie napotyka się w niektórych regionach kraju podczas prób praktycznej ochrony stanowisk cennych gatunków porostów, m.in. rosnących na przydrożnych drzewach oraz na terenach poprzemysłowych. Bardzo wartościowy punkt Konferencji, zaproponowany przez współorganizatorów leśników, stanowiły całodniowe warsztaty terenowe. Oprócz lichenologów wzięło w nich udział ponad 50 pracowników odpowiedzialnych za ochronę przyrody z wszystkich nadleśnictw RDLP Zielona Góra. Lichenolodzy uczyli leśników rozpoznawania chronionych 1 Nazwa Zakładu Biologii i Ochrony Przyrody została zmieniona w roku akademickim 2012/2013 na Zakład Nauk Morfologicznych, Biologii i Nauk o Zdrowiu. 4

3 Ryc. 1. Uczestnicy Międzynarodowej Konferencji Lichen protec on protected lichen species ( r., fot. P. Mrowiński) Fig. 1. The par cipants of the Interna onal Conference Lichen protec on protected lichen species (11 September, 2012; photo by P. Mrowiński) L. Lipnicki i in. Lichenolodzy w sprawie ochrony porostów 5

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013 Ryc. 2. Obrady odbywały się w Ośrodku Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Jeziorach Wysokich ( r., fot. A. Kulisch) Fig. 2. Delibera ons were held in the Nature and Forest Educa on Centre in Jeziory Wysokie (12 September, 2012; photo by A. Kulisch) i pospolitych gatunków porostów nadrzewnych i naziemnych oraz omawiali formy i sposoby zabezpieczania ich stanowisk (ryc. 3). Oprócz pracowników lasów, również wielu spośród uczestniczących w Konferencji młodych adeptów lichenologii mogło po raz pierwszy spotkać w terenie liczne gatunki brodaczek Usnea, włostek Bryoria i inne rzadkie porosty (ryc. 4). Uczestnicy warsztatów mieli także okazję zapoznać się z procesami powrotu cennych taksonów porostów: w skali mikro na terenie pożarzyska sprzed 20 lat i w skali makro do lasów Polski Zachodniej. Duże zainteresowanie wzbudził rezerwat Mierkowskie Suche Bory, gdzie zapoznano uczestników z interesującymi porostami naziemnymi rosnącymi w murawach Spergulo-Corynephoretum oraz w zbiorowiskach borowych, w tym w Cladonio-Pinetum, z karlinką brodawkowatą Pycnothelia papil- Ryc. 3. Warsztaty terenowe lichenologów z leśnikami Prof. M. Seaward wprowadza leśników w zawiłości taksonomii porostów ( r., fot. A. Kulisch) Fig. 3. Field Workshop lichenologists with foresters Prof. M. Seaward introduces the intricacies of foresters in the taxonomy of lichens (13 September, 21012; photo by A. Kulisch) 6

5 L. Lipnicki i in. Lichenolodzy w sprawie ochrony porostów laria i chróscikami Stereocaulon. Warsztaty te były obrazem bardzo dobrej, kształtowanej już od wielu lat współpracy między naukowcami przyrodnikami a pracownikami administracji leśnej. Dodatkowym punktem programu była prezentacja założeń aktualnie przygotowywanej nowej listy chronionych gatunków porostów oraz dyskusja nad zawartymi w niej propozycjami. W oparciu o treści wystąpień i materiałów przygotowanych specjalnie na Konferencję w postaci rozdziałów do monografii, prezentację efektów dotychczasowych działań ochronnych, rezultatów dotychczasowej ochrony gatunkowej i innych oraz na podstawie analizy trudności we wdrażaniu w praktyce zaleceń ochronnych, sformułowano zatwierdzone przez uczestników wnioski końcowe. Ich treść została przekazana do instytucji, odpowiedzialnych za wdra- Ryc. 4. Brodaczka zwyczajna Usnea filipendula na gałązkach modrzewia na terenie leśnictwa Tuplice Nadleśnictwo Lubsko ( r., fot. P. Grochowski) Fig. 4. Usnea filipendula on the larch branches of forestry Tuplice District Lubsko (13 September, 21012; photo by P. Grochowski) 7

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013 żanie w życie postulatów ochronnych zgłaszanych przez lichenologów, tj. do Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. Wnioski i ustalenia podjęte w wyniku obrad uczestników Międzynarodowej Konferencji i XXVI Zjazdu Lichenologów Polskich Ochrona porostów porosty chronione 1. Praktyczna ochrona stanowisk cennych gatunków porostów zależy przede wszystkim od aktywności lichenologów w tym zakresie. Powinni oni, w oparciu o wyniki swoich badań, składać odpowiednie wnioski do właściwej terenowo Rady Miasta lub Rady Gminy (w przypadku powołania pomników przyrody), RDOŚ (w przypadku wniosków o utworzenie lub poszerzenie granic rezerwatów) oraz do organów administracji Lasów Państwowych jeśli wniosek dotyczy obszarów leśnych. 2. Ochroną rezerwatową lub poprzez tworzenie powierzchniowych pomników przyrody powinno się obejmować takie fragmenty ekosystemów, w których znajdują się zróżnicowane pod względem składu gatunkowego bogate populacje cennych porostów, np. płaty Cladonio-Pinetum. 3. Rezerwaty przyrody, których głównym przedmiotem ochrony są porosty naziemne, np. fragmenty Cladonio-Pinetum, nie powinny mieć statusu rezerwatów ścisłych; należy stosować w nich ochronę czynną. 4. Dyrekcje górskich parków narodowych powinny w porozumieniu z lichenologami opracować metody skutecznego zabezpieczenia przed niszczeniem muraw wysokogórskich, w których występują cenne gatunki porostów. 5. Pojedyncze drzewa i ich grupy (np. aleje przydrożne) powinny być chronione jako lichenologiczne pomniki przyrody tylko w przypadku występowania bogatych populacji chronionych lub/i zagrożonych gatunków porostów. 6. Zarządcy dróg rozpatrując wnioski o przeprowadzenie wycinki drzew przydrożnych powinni wymagać od wnioskodawcy opinii lichenologicznej sporządzonej przez specjalistę lichenologa. 7. Pojedyncze głazy narzutowe, skupiska głazów, a w terenach górskich i podgórskich skałki lub ich skupienia, na których występują bogate populacje cennych gatunków porostów (w celu niedopuszczenia do ich zniszczenia), powinny być objęte ochroną jako lichenologiczne pomniki przyrody. 8. Ustanawianie lichenologicznych pomników przyrody w przypadku drzew przydrożnych lub rosnących przy liniach oddziałowych na obszarach leśnych jest celowe tylko wtedy, gdy w najbliższym czasie (ok. 10 lat) w sąsiedztwie nie planuje się wyrębu lasu, szczególnie w formie zrębu zupełnego. 9. Fragmenty zbiorowisk leśnych ze stanowiskami gatunków parasolowych powinny być obejmowane ochroną jako rezerwaty przyrody. 10. Należy zintensyfikować badania lichenologiczne na terenach poprzemysłowych, a ich najcenniejsze fragmenty, na równi z murawami rozwijającymi się na naturalnych glebach galmanowych, należy obejmować ochroną. W celu zabezpieczenia trwałości różnorodności biologicznej na takich powierzchniach powinno się zaprzestać działań rekultywacyjnych, polegających przede wszystkim na zalesianiu; należy stosować ochronę czynną. 11. Przy opracowywaniu planów ochrony obszarów przyrodniczo cennych (np. rezerwatów i parków narodowych), w których stwierdzono obecność rzadkich gatunków porostów (w tym tzw. parasolowych), Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska powinny wymagać od wykonawców planu udziału w pracach specjalistów lichenologów, a lichenolodzy powinni być gotowi do czynnego włączania się do tych prac. 12. W przypadku powoływania lichenologicznych pomników przyrody lub wyznaczania stref ochronnych wokół stanowisk cennych gatunków porostów (zgodnie z listą gatunków wymagających ochrony strefowej), powinno się unikać podawania do informacji pu- 8

7 L. Lipnicki i in. Lichenolodzy w sprawie ochrony porostów blicznej szczegółowych danych o lichenologicznych wartościach obiektu. Informację taką będzie posiadał zarządca obiektu (służby leśne, RDOŚ, zarządca drogi). Praktyka wykazuje, że eksponowanie szczegółowych wartości lichenologicznych obiektu często skutkuje ich zniszczeniem przez kolekcjonerów lub pseudonaukowców. Znane są przypadki umyślnego niszczenia porostów, mające podważyć sens powołania obiektu chronionego (dotyczy głównie drzew przydrożnych). 13. Wyznaczanie siedlisk Natura 2000, w tym również takich, gdzie istotnym elementem są porosty, jest obowiązkiem Lasów Państwowych. Do zadań Nadleśnictw należy wdrożenie w życie takiego sposobu aktywnej ochrony, aby nie zmniejszyć wartości przyrodniczej tych siedlisk. Powinna być sporządzona krajowa lista Nadleśnictw, na terenie których występują siedliska cenne pod względem lichenologicznym. Lichenolodzy, a w szczególności specjaliści w dziedzinie porostów naziemnych i ich ekologii, powinni udzielać merytorycznej pomocy Nadleśnictwom w zakresie włączenia zapisów dotyczących aktywnej ochrony siedlisk porostów w kolejnych planach urządzania lasu (również jeśli w granicach lasów objętych tych planem znajdują się Obszary Natura 2000 z cennymi siedliskami porostów). 14. Kolejne nowelizacje listy gatunków chronionych powinny być konsultowane z innymi lichenologami z odpowiednio dużym wyprzedzeniem przed zatwierdzeniem nowej wersji listy. Uwaga: dobór lichenologów do współpracy z wykonawcami planów ochronnych, a także jako konsultantów, powinien odbywać się w oparciu o klasyfikację naukową stosowaną przez Ministerstwo Nauki bądź na podstawie informacji uzyskanej w Zarządzie Sekcji Lichenologicznej PTB informacje adresowe znajdują się na stronie internetowej Sekcji Lichenologicznej. PIŚMIENNICTWO Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W. (red.). Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce. PWN, Warszawa: Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce (wyd. 2). Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków: Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J Czerwona lista porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce. Monogr. Bot. 91: Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J Red list of the lichens in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red List of Plants and Fungi in Poland. W. Szafer Institute of Biology, PAS, Kraków: Czyżewska K., Cieśliński S O rozszerzenie prawnej ochrony porostów Ascomycotina lichenisata w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 47 (1 2): Janczar R The first nature monument for the protection of lichens in the West Pomerania Province. W: Lipnicki L. (red.). Lichen Protection Protected Lichen Species. Wyd. Sonar Sp. z o.o., Gorzów Wlkp.: Lipnicki L Lichenologiczne wartości Borów Tucholskich i ich ochrona. Chrońmy Przyr. Ojcz. 49 (5): Lipnicki L. (red.) Lichen Protection Protected Lichen Species. Wyd. Sonar Sp. z o.o., Gorzów Wlkp. Lipnicki L., Wilcz M Ochrona porostów w Borach Tucholskich. W: Rejewski M., Nienartowicz A., Boiński M. (red.). Bory Tucholskie. Walory przyrodnicze Problemy ochrony Przyszłość (Materiały pokonferencyjne). Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń: Motyka J W sprawie ochrony porostów. Ochr. Przyr. 14: Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz. U. (2004) Nr 168, poz Szweykowski J., Tobolewski Z Zagadnienia ochrony roślin zarodnikowych. Ochr. Przyr. 26:

8 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013 SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (3): xxx xxx, 2013 Lipnicki L., Grochowski P., Gruszka W. Lichenologists on the conserva on of lichens The first postulates for the protection of lichens appeared in Poland already in the 30s the twentieth century. The man who proclaimed it was an outstanding lichenologist Józef Motyka. Lichens in Poland are protected by their place on the list of protected species. Were created the first (and not only in our country) objects to protect lichens: reserve Chrobotkowy Bór of Prof. Z. Tobolewski and lichenology natural monuments. Lichenologists based on results of their research call for protective measures. Some of them, such as expansion of the existing surface reserves, goes to achieve. Makes it very difficult to protect roadside trees, which are a valuable species of lichens. During the International Conference entitled Lichen protection protected lichen species organized by the University School of Physical Education in Poznań, Faculty of Physical Culture in Gorzów Wielkopolski, Laboratory of Biology and Nature Protection, were mentioned views on these topics. Conference participants are authors of chapters in the published monograph on this occasion. The conference terrain workshops dedicated mainly the training foresters in the diagnosis of rare species lichens and presentation of epiphytic lichens participation in the processes of secondary succession in the charred areas. At the end of the Conference discussed the draft of the new version of the list of protected species in Poland. Based on the content of speeches and exchange of views during the discussion led to 14 applications. They were sent to institutions which largely depends on the implementation of protection demands made by lichenologists. 10