Raport końcowy z badania ewaluacyjnego pn.: Ocena realizacji programów rozwojowych szkół w ramach Poddziałania PO KL w województwie małopolskim

Transkrypt

1 Raport końcowy z badania ewaluacyjnego pn.: Ocena realizacji programów rozwojowych szkół w ramach Poddziałania PO KL w województwie małopolskim Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Departament Polityki Regionalnej ul. Wielicka 72 A, Kraków, tel. (12) , fax (12) , adres do korespondencji: ul. Racławicka 56, Kraków

2 Badanie realizowane na zlecenie: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego ul. Wielicka 72 A Kraków Wykonawca badania: Biostat Piszczek, Wolny Spółka Jawna ul. Kowalczyka Rybnik Termin realizacji: sierpień listopad 2014 r. Strona 2 z 213

3 Spis treści Streszczenie... 4 Summary Wprowadzenie Metodologia Cel badania Zakres badania Kryteria ewaluacyjne Pytania ewaluacyjne Metody i techniki badawcze Wyniki badania Cel szczegółowy nr 1 - Ocena programów rozwojowych szkół i placówek oświatowych wdrożonych w ramach Poddziałania 9.1.2, z uwzględnieniem podjętych w ramach nich działań i osiągniętych rezultatów (efektów) Cel szczegółowy nr 2 - Określenie czynników warunkujących trwałość rozwiązań wypracowanych w ramach programów rozwojowych Cel szczegółowy nr 3 - Wypracowanie rozwiązań (metod, form, itp.) służących podniesieniu jakości oferty edukacyjnej dla dzieci i młodzieży z uwzględnieniem kierunków wsparcia wskazanych w RPO WM Cel szczegółowy nr 4 - Zdefiniowanie efektywności działań edukacyjnych w obszarze kształcenia ogólnego oraz wypracowanie rzetelnego i wiarygodnego sposobu jej pomiaru Analiza SWOT Wnioski i rekomendacje Spis rycin Spis tabel Aneks Załącznik I. Szkoła podstawowa z najlepszym wynikiem egzaminu zewnętrznego w roku szkolnym 2012/ Załącznik II. Szkoła podstawowa z najgorszym wynikiem egzaminu zewnętrznego w roku szkolnym 2012/ Załącznik III. Gimnazjum z najlepszym wynikiem egzaminu zewnętrznego w roku szkolnym 2012/ Załącznik IV. Gimnazjum z najgorszym wynikiem egzaminu zewnętrznego w roku szkolnym 2012/ Załącznik VII. Wykaz szkół/placówek edukacyjnych biorących udział w ewaluacji Strona 3 z 213

4 Streszczenie Cel badania Głównym celem niniejszego badania ewaluacyjnego było dokonanie analizy i oceny realizacji programów rozwojowych szkół w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w województwie małopolskim w latach oraz wskazanie wniosków do wykorzystania w okresie programowania w zakresie realizacji działań edukacyjnych w szkołach prowadzących kształcenie ogólne, z uwzględnieniem kontekstu i specyfiki regionu małopolskiego. Osiągnięcie celu głównego zostało zaplanowane poprzez realizację czterech celów szczegółowych, w ramach których wyszczególnione zostały odpowiednie pytania badawcze. Wnioski Wnioski zawarte w streszczeniu mają charakter syntetyczny. Zostały wyprowadzone z uwzględnieniem zastosowanych kryteriów ewaluacyjnych (użyteczności i trwałości) oraz szczegółowych pytań badawczych. Przy wyprowadzaniu wniosków podsumowujących pod uwagę wzięte zostały wyniki badań przeprowadzonych z wykorzystaniem różnych metod (triangulacja metod), a także uwzględniona została perspektywa różnych podmiotów (triangulacja źródeł). Przy formułowaniu wniosków uwzględnione zostały wyniki badań desk research, a także analizy przeprowadzone na jakościowym materiale badawczym uzyskanym w toku wywiadów pogłębionych z dyrektorami szkół, nauczycielami, przedstawicielami organów prowadzących, z przedstawicielem Kuratora Oświaty oraz z pracownikami Wojewódzkiego Urzędu Pracy. Wypowiedzi poszczególnych kategorii podmiotów pozostawały na ogół w zgodności (raczej nakładały się lub uzupełniały niż pozostawały w sprzeczności), co zaważyło na sposobie prezentowania wniosków: perspektywa poszczególnych kategorii podmiotów na poziomie syntetyzowania wniosków była eksponowana przede wszystkim wtedy, gdy jej odmienność istotnie dookreślała problem, a zwłaszcza, gdy stanowiła o jego podłożu lub specyfice. Z tego też względu - w syntetycznym ujęciu wniosków - częściej mowa ogólnie o respondentach czy badanych niż o poszczególnych kategoriach badanych, których perspektywa była dokładniej omawiana w poszczególnych częściach rozdziałów analitycznych. Ocena programów rozwojowych szkół i placówek oświatowych wdrożonych w ramach Poddziałania dokonana w ramach odpowiedzi na pytania przypisane do pierwszego celu szczegółowego i uwzględniająca określone działania oraz ich rezultaty (efekty) ma charakter pozytywny. W projektach realizowanych w ramach Poddziałania w szkołach w województwie małopolskim znalazły się przede wszystkim takie działania jak: dodatkowe zajęcia dydaktycznowyrównawcze oraz specjalistyczne służące wyrównywaniu dysproporcji edukacyjnych, doradztwo pedagogiczno-psychologiczne dla uczniów wykazujących problemy w nauce, dodatkowe zajęcia (pozalekcyjne i pozaszkolne) dla uczniów ukierunkowane na rozwój kompetencji kluczowych, ze szczególnym uwzględnieniem ICT, języków obcych, przedsiębiorczości, nauk przyrodniczomatematycznych oraz poradnictwo i doradztwo edukacyjno zawodowe. Strona 4 z 213

5 Decyzje o realizacji powyższych działań były poprzedzone odpowiednią diagnozą przedprojektową, same działania pozostawały natomiast w zgodności ze zdiagnozowanymi problemami i potrzebami uczniów. W ramach diagnozy przedprojektowej zidentyfikowano problem małej ilości zajęć pozalekcyjnych, nikłego wsparcia uczniów w zakresie doradztwa zawodowego (brak wewnątrzszkolnego systemu doradztwa edukacyjno-zawodowego lub nieodpowiednią liczbę nauczycieli mogących prowadzić tego typu zajęcia), powolnego unowocześnienia pomocy dydaktycznych (niewystarczająca ilość i jakość), niewystarczającej ilości alternatywnych, ciekawszych i skuteczniejszych sposobów pracy z uczniami oraz niskiej aktywności społecznej uczniów, zwłaszcza w środowisku szkolnym. Zdiagnozowane problemy, w opinii badanych, korelowały z brakiem finansów; szkoły nie były w stanie sobie z nimi poradzić bez dodatkowych środków. Konstruowanie kompleksowych projektów na ogół pozwalało na realizację wszystkich zdiagnozowanych potrzeb, a przypadki szkół, w których nie wszystkie potrzeby były zaspokajane, pojawiały się bardzo rzadko. Jeśli działania podejmowane w ramach projektów nie stanowiły odpowiedzi na wszystkie problemy i potrzeby, było to związane po pierwsze z realizacją odpowiednich działań również w ramach godzin dodatkowych, po drugie z trudnością dostosowania zdiagnozowanych potrzeb do założeń projektów, po trzecie z realizacją projektów przez większą liczbę szkół, co utrudniało obsługę projektu przy dużej różnorodności form wsparcia. Kompleksowość oferowanego wsparcia w ramach projektów stanowiła o użyteczności projektów, patrząc z punktu widzenia potrzeb różnych kategorii uczniów, a także nauczycieli. Organizacja zajęć wyrównawczych oraz zajęć rozwijających zainteresowania pozwoliła na realizację potrzeb zarówno uczniów słabszych, jak i uzdolnionych. Ponadto, organizacja zajęć specjalistycznych oraz wsparcie psychologiczno-pedagogiczne wpisywała się w potrzeby uczniów z dysfunkcjami oraz w potrzeby uczniów niepełnosprawnych. Nauczyciele mieli natomiast możliwość zdobycia i poszerzenia umiejętności dydaktycznych, co pozostawało również w związku z zakupem w ramach projektów nowoczesnych pomocy dydaktycznych. Dyrektorzy i nauczyciele zaangażowani w realizację działań w ramach projektów dostrzegali efekty kierowanego do uczniów wsparcia. Uzyskiwanie efektów w ramach takich działań, jak zajęcia wyrównawcze polegało przede wszystkim na zmniejszaniu się liczby egzaminów poprawkowych oraz na uzyskiwaniu wyższych końcowych ocen z przedmiotów. O efektach wnioskowano także na podstawie wzrostu samooceny i pewności siebie wśród uczniów oraz na podstawie dokonywanego przez uczniów wyboru dalszych ścieżek edukacyjnych. Efektem pracy z uczniami uzdolnionymi był wzrost zainteresowania udziałem w konkursach przedmiotowych oraz nieco rzadziej poprawa wyników w tych konkursach. Dyrektorzy i nauczyciele w sposób bardziej przekonujący zaświadczali o efektach miękkich oraz o efektach krótkookresowych. Ocena wpływu projektów na wartość wskaźnika EWD, a także na oceny uczniów, nie zawsze okazywała się jednoznaczna, co wiązało się z trudnością pomiaru wpływu. Do uzyskiwania określonych efektów mogły przyczyniać się również inne działania realizowane poza projektami. Trudności z pomiarem efektów długotrwałych wiązały się natomiast z brakiem wystarczającej wiedzy na temat losów uczniów po zakończeniu szkoły. Realizacja projektów wiązała się z uzyskaniem wartości dodanej. Była to zwłaszcza możliwość podniesienia jakości oferowanych usług edukacyjnych oraz zagospodarowanie czasu wolnego uczniów w celach edukacyjnych, wychowawczych i terapeutycznych. Patrząc z perspektywy Strona 5 z 213

6 organizacyjnej wartością dodaną był wzrost prestiżu placówek oraz intensyfikacja współpracy z podmiotami zewnętrznymi. Niespodziewaną korzyścią dla części nauczycieli okazała się możliwość realizacji indywidualnych i niekonwencjonalnych zajęć. Na powyższe można zapatrywać się również w kategoriach wartości dodanej, gdyż w trakcie realizacji projektu wzrosły kompetencje nauczycieli w zakresie planowania i organizacji dodatkowych zajęć. Realizacja projektów stanowiła również istotne wsparcie dla jednostek samorządowych. Projekty nierzadko stanowiły uzupełnienie działań jednostek samorządowych oraz istotnie pomagały realizować podstawę programową na odpowiednio wysokim poziomie. W ramach drugiego celu szczegółowego dokonano analizy trwałości rozwiązań wypracowanych w ramach programów rozwojowych i określono czynniki warunkujące tę trwałość. Wśród trwałych rozwiązań wypracowanych w ramach programów rozwojowych można wymienić wzrost zainteresowania uczniów udziałem w zajęciach pozalekcyjnych, uczestnictwem uczniów w życiu szkoły, zgłębianiem wiedzy przez uczniów oraz udziałem w konkursach. Trwałym efektem był też wzrost doświadczenia i umiejętności edukacyjnych nauczycieli oraz wzrost umiejętności diagnozowania potrzeb uczniów i dostosowywania do nich odpowiednich zajęć. Jeśli chodzi o kadrę zarządzającą szkół i placówek oświatowych takim efektem był wzrost zainteresowania realizacją kolejnych projektów oraz wzrost umiejętności z zakresu wdrażania i zarządzania projektem. Utrwalenie uzyskanych efektów jest możliwe dzięki długookresowości i systematyczności realizowanych działań. Dlatego też szkoły starały się działania realizowane w ramach projektów kontynuować po ich zakończeniu. Kontynuacja zajęć wynikała na ogół z zainteresowania oraz potrzeb uczniów. Posiadanie atrakcyjnej oferty pozalekcyjnej służyło również rekrutacji nowych uczniów. Przy czym najtrudniejsze w utrzymaniu okazały się zajęcia rozwijające zainteresowania, organizacja zajęć poza szkołą i wycieczki edukacyjne (przyczyny finansowe). W szkołach, w których działania rozpoczęte w ramach projektów były kontynuowane po ich zakończeniu, finansowano je ze środków samorządowych, a także w ramach kolejnych projektów finansowanych z różnych źródeł. Kontynuacja była też możliwa dzięki dodatkowym godzinom, przewidzianym w Artykule 42 Karty Nauczyciela. W toku analizy określono następujące czynniki warunkujące trwałość wdrażanych rozwiązań: czynniki ekonomiczne (brak źródeł finansowania po zakończeniu projektu), postawy uczniów (przemęczenie uczniów, trudności w egzekwowaniu obecności na zajęciach), zagadnienia związane z konstruowaniem i realizacją projektów (utrudniona możliwość rozpoczynania projektów wraz z początkiem roku szkolnego, zbyt krótki okres rozliczania zrealizowanych godzin, trudności optymalizacji liczby zaplanowanych w ramach projektów godzin pozalekcyjnych). Cel trzeci dotyczył wypracowanych rozwiązań (metod, form, itp.) służących podniesieniu jakości oferty edukacyjnej dla dzieci i młodzieży z uwzględnieniem kierunków wsparcia wskazanych w RPO WM. Należy zaznaczyć, że analiza odpowiedzi na pytania badawcze przypisane do tego celu, ma charakter pozytywny. Rozwiązania, które powinny być szczególnie wspierane w RPO WM opierają się o metody aktywizujące uczniów. Wraz ze wzrostem ich zaangażowania rośnie efektywność prowadzonych zajęć. Metody te wpływają nie tylko na wiedzę i umiejętności uczniów, ale także na ich postawy wobec edukacji i sposób postrzegania swoich możliwości. Formą prowadzenia zajęć, która powinna Strona 6 z 213

7 być wspierana jest praca w grupie. Ona także poza walorem poznawczym, wywołuje wiele korzyści dodatkowych w postaci m.in. rozwinięcia szacunku do drugiego człowieka, jego odmiennych możliwości, a także rozwoju odpowiedzialności za pracę całego zespołu. Dodatkowo szkoły powinny być wspierane przez rodziców/opiekunów uczniów. Odpowiednio dobrane sposoby ich angażowania muszą uwzględniać warunki społeczno-demograficzne rodzin. W zakresie atrakcyjniejszego nauczania przedmiotów przyrodniczych oraz upowszechnienia możliwości pracy metodą eksperymentu, placówki potrzebują przede wszystkim wsparcia w postaci pomocy dydaktycznych. Nauczyciele są w sposób wystarczający przygotowani do prowadzenia zajęć, ale muszą dysponować odpowiednimi pomocami. Szkoły, w zależności od typu, prowadzą współpracę z pracodawcami i szkołami wyższymi. W przypadku pracodawców opiera się ona głównie o wizyty na terenie zakładu, a szkół wyższych o obecność na wykładach. Głównym narzędziem zarządzania szkołą, który został wypracowany w ramach projektu jest sposób organizacji zajęć i komunikacji pomiędzy osobami zaangażowanymi w jego realizację. Organy prowadzące poszczególne szkoły/placówki, by pozyskać dofinansowanie, są w stanie wnieść od 5 do 20% wysokości wkładu własnego. W ramach czwartego celu szczegółowego, dokonano zdefiniowania efektywności działań edukacyjnych, która została określona jako odczuwany przez uczniów wzrost poziomu wiedzy, umiejętności oraz kompetencji społecznych i personalnych, będący wynikiem zajęć. Przyjęcie powyższego rozumienia efektywności działań edukacyjnych pozwoliło na zaproponowanie narzędzia jej pomiaru. W trakcie projektowania, kierowano się przede wszystkim prostotą narzędzia oraz możliwością pozyskania za jego pomocą rzetelnych wyników. Z tego względu zdecydowano się na stworzenie kwestionariusza opartego na trzech skalach psychometrycznych. Forma ta, dzięki prostocie oraz możliwości kalibracji poszczególnych składowych pozwala uzyskać szereg sparametryzowanych zmiennych odnoszących się do zdefiniowanej powyżej efektywności działań edukacyjnych. Narzędzie badawcze złożone zostało z 3 skal oraz części metrycznej, pozwalającej na dokonywanie stosownych analiz statystycznych i porównań. Zastosowane w narzędziu skale to: Skala oceniająca wiedzę ucznia Skala oceniająca umiejętności Skala oceniająca kompetencje personalne i społeczne Ze względu na oparcie definicji efektywności działań edukacyjnych, na subiektywnych odczuciach uczniów, to do tej grupy będzie kierowany kwestionariusz. Należy jednak przy tym zaznaczyć, że ze względu na zróżnicowanie możliwości poznawczych uczniów w różnym wieku, w przypadku najmłodszych grup tj. uczniów szkół podstawowych i gimnazjów, warto skierować narzędzie do nauczycieli lub rodziców czy opiekunów. Obliczanie efektywności poszczególnych typów zajęć, zostanie oparte na wyliczeniu średniej arytmetycznej dla wskazań wpływu zajęć na poszczególne efekty kształcenia. W dalszej kolejności wyciągnięta zostanie średnia ocena z wszystkich pozycji wchodzących w skład poszczególnych skal. Strona 7 z 213

8 Działanie to zostanie przeprowadzone dla wszystkich ocenianych typów zajęć co przełoży się na otrzymanie wskaźników przydatności tych zajęć w każdym z ocenianych obszarów. Otrzymane w ten sposób wyniki można przedstawić w formie graficznej lub tabelarycznej tworząc tym samym ranking przydatności. Istotnym elementem jest również wykorzystanie statystyk opisowych, które w znacznym stopniu ułatwiają interpretację pozyskanych danych. Rekomendacje W związku ze zróżnicowaniem placówek w zakresie sposobów (metod) i źródeł pozyskiwania danych na potrzeby diagnozy przedprojektowej oraz z racji nie zawsze prowadzonych badań wśród uczniów i rodziców rekomenduje się podjęcie działań zachęcających szkoły i placówki oświatowe do diagnozowania potrzeb i problemów uczniów nie tylko w oparciu o bezpośrednią obserwację i wiedzę nauczycieli oraz nie tylko w oparciu o analizy danych (oceny), ale także w oparciu o badania prowadzone wśród uczniów (w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych) i rodziców (w szkołach podstawowych i gimnazjalnych). Rekomendacja winna być wdrożona przez IZ RPO poprzez zachęcanie beneficjentów do diagnozowania problemów i potrzeb uczniów w oparciu o różne źródła, w tym zwłaszcza do badania potrzeb z perspektywy uczniów i rodziców, a odpowiednie sugestie i zalecenia powinny zostać zawarte w stosownych poradnikach lub przekazane na szkoleniach. Zaobserwowana tendencja do projektowania kompleksowych działań, z uwzględnieniem potrzeb różnych kategorii uczniów (słabszych i uzdolnionych; rozpoczynających oraz kończących edukację) winna zostać utrzymana. W związku z powyższym rekomenduje się dalsze umożliwianie i preferowanie projektów kompleksowych, tj. zorientowanych na wsparcie różnych grup i kategorii uczniów (słabszych i uzdolnionych; rozpoczynających oraz kończących edukację) oraz zawarcie odpowiednich sugestii i zaleceń w poradnikach, instrukcjach lub przekazanie ich na szkoleniach. Niższe wyniki z egzaminów w szkołach podstawowych realizujących projekty w ramach Poddziałania niż w szkołach nierealizujących takich projektów winny natomiast sugerować zastosowanie dodatkowych preferencji dla szkół podstawowych uzyskujących niższe wyniki z egzaminów przy aplikowaniu o środki zewnętrzne. W związku z tendencją do realizacji zajęć formie niestandardowej (zwłaszcza zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych), a także w związku z pozytywną oceną tej formy pracy z uczniami dokonywaną przez nauczycieli i dyrektorów, zaleca się podejmować działania zachęcające szkoły i placówki edukacyjne oraz ich organy prowadzące do wdrażania i rozwijania niestandardowych form pracy w obszarach, w których uwidaczniają się efekty takiej pracy, a odpowiednie sugestie i zalecenia zawierać w poradnikach lub przekazywać na szkoleniach. Deklaracje i wypowiedzi zaświadczające o wysokiej skuteczności pracy w małych grupach stanowią uzasadnienie dla podejmowania działań ułatwiających szkołom i placówkom edukacyjnym realizację indywidualnych potrzeb uczniów poprzez bardziej efektywne zajęcia w małych grupach, a w przypadku braku możliwości finansowych w tym zakresie poprzez pracę z uczniem w podgrupach (pracy zespołowej). IZ RPO powinna w szczególności zachęcać szkoły do takiej organizacji zajęć poprzez zawarcie odpowiednich zapisów w podręcznikach oraz w trakcie realizacji szkoleń. Strona 8 z 213

9 W związku z dużym zainteresowaniem uczniów wycieczkami edukacyjnymi zwłaszcza w szkołach wiejskich oraz w związku z nawiązywaniem trwałej współpracy instytucjonalnej w związku z organizacją takich wycieczek należy podejmować działania zmierzające do wyrównania szans uczniów w dostępie do rynku pracy i instytucji kultury w szkołach wiejskich oraz do utrwalenia współpracy instytucjonalnej szkół wiejskich z pracodawcami i instytucjami kultury, co winno znaleźć odzwierciedlenie w odpowiednich zachętach, i do konstruowania projektów ukierunkowanych na umacnianie lub utrwalanie współpracy szkół z innymi instytucjami. Brak negatywnych opinii na temat współpracy między szkołami a jednostkami samorządowymi przy realizacji projektów oraz tendencja do wspólnej realizacji projektów na terenie jednostki samorządowej stanowią uzasadnienie dla preferowania współpracy przy realizacji projektów między szkołami a jednostkami samorządowymi, według standardu, zgodnie z którym szkoły i placówki edukacyjne byłyby odciążane przez organy prowadzące od dodatkowej pracy z zakresu rozliczania i sprawozdawczości wdrażanego projektu, jednocześnie oferując organom prowadzącym wsparcie merytoryczne przy opracowywaniu projektów doświadczenie i wiedzę z zakresu dydaktyki oraz potrzeb i problemów uczniów. W związku z powyższym zaleca się, aby beneficjentami projektów były organy prowadzące szkoły. W związku z ograniczoną współpracą z podmiotami zewnętrznymi przy realizacji działań stricte edukacyjnych rekomenduje się podejmowanie działań zmierzających do intensyfikacji współpracy szkół i placówek edukacyjnych z uczelniami wyższymi oraz z instytucjami takimi jak poradnie psychologiczno-pedagogiczne, OHP, PUP, CIiPKZ oraz z potencjalnymi pracodawcami zwłaszcza w zakresie doradztwa edukacyjno-zawodowego. Rekomendację należy wdrożyć poprzez stosowanie kryteriów wyboru projektów, preferujących projekty, w których zakłada się współpracę szkół i placówek z uczelniami wyższymi, instytucjami rynku pracy oraz pracodawcami z zakresie doradztwa edukacyjno-zawodowego. Strona 9 z 213

10 Summary Research objective The main objective of the following evaluative research was to analyse and assess the implementation of development programmes of schools within the framework of the Operational Programme Human Capital in the Małopolski Voivodeship in This study also aimed at arriving at conclusions which would be applied during the programming period as far as carrying out educational actions at schools providing general education is concerned taking into account the context and uniqueness of the Małopolski Voivodeship. The accomplishment of the main objective was planned by reaching four detailed objectives, which were internally divided into appropriate research questions. Conclusions The conclusions included in the abstract are synthetic. The conclusions were based on applied evaluative criteria (utility and sustainability) as well as detailed research questions. The summary conclusions were reached by taking into account findings of studies using various methods (methodological triangulation) and by considering different subjects' opinions (source triangulation). The conclusions were also drawn thanks to desk research findings as well as the analysis of qualitative research data received by interviews with schoolmasters, teachers, representatives of both school managing bodies and Education Superintendent Offices as well as employees of voivodeship labour office. The statements provided by particular categories of subjects were generally consistent (they usually overlapped with or complemented rather than contradicted one another). This fact exerted an influence on the way of presenting the conclusions; opinions of different categories of subjects were displayed during the process of reaching conclusions when their dissimilarity clarified the problem, especially when they identified the root or peculiarity of this problem. That is why during the phase of drawing synthetic conclusions the terms 'the respondents' or 'the questioned' appear more often than particular categories of the questioned subjects whose statements were discussed more precisely in particular chapters of the analytical research. The assessment of development programmes of schools and educational institutions implemented within the framework of sub-measure carried out to answer questions assigned to the first detailed objective and concerning actions as well as outcomes (effects) was positive. In projects carried out within the framework of sub-measure in schools in the Małopolski Voivodeship the following actions were undertaken: didactic-compensary and specialist lessons to diminish educational disproportions, advisory and pedagogic-psychological care for learners showing learning problems, additional activities (extracurricular and out-of-school) for students aimed at developing key competences, with special focus on ICT, foreign languages, entrepreneurship, mathematics, natural science and educational-vocational advisory). Strona 10 z 213

11 Decisions concerning the above-mentioned actions were preceded by a pre-project analysis and the actions themselves were in accordance with diagnosed problems and students' needs. The pre-project analysis identified the problem of the very low number of additional activities, weak support given to students as far as vocational advisory is concerned (lack of school counselling and educational-vocational advisory or inadequate number of teachers who can conduct such courses), slow modernisation of didactic aids (too low number and quality), the inadequate number of innovative, more interesting and more effective forms of working with learners as well as low students' social engagement especially in the school environment. All diagnosed problems, according to the respondents, are caused by lack of finances; schools without sufficient funds are not able to cope with these diagnosed problems. Generally, preparing comprehensive projects allowed satisfying all identified needs. Rarely did one note cases of schools where not all needs were met. If actions undertaken within projects did not address every need or solve every problem, it was first due to taking suitable actions within the framework of additional activities. Secondly, it was caused be finding adjusting identified needs to the assumptions of projects difficult. Thirdly, it was because more schools carried out projects and overseeing these projects was more difficult while providing various forms of support. A wide range of support provided within projects proved their utility regarding needs of various groups of students and teachers. The organisation of additional didactic-compensary lessons as well as activities developing interests allowed serving needs of weaker and gifted students. Besides, organising specialist lessons and psychologic-pedagogical care addressed needs of students with impairments and disabilities. Teachers, on the other hand, were able to acquire and sharpen their teaching skills, which was also connected with purchase of modern didactic aids within the framework of projects. Headmasters and teachers engaged in taking actions within projects perceived effects of support given to students. The effects obtained thanks to actions such as compensory lessons were as follows: the reduction of the number of retake examinations and the improvement of final marks from subjects The effects were also perceived due to the growth of students' self-esteem and selfconfidence and because of educational choices made by students. The effect of working with gifted students was the increase of interest in participating in subject competitions and, more rarely, the improvement of results in these competitions. Headmasters and teachers testified more convincingly to soft outcomes and short-term effects. The assessment of the influence of a project on EVA measure (Educational Value Added) and on students' marks were not always unequivocal, which was caused by difficulties with measuring this impact. Particular outcomes could have been obtained by other actions undertaken apart from projects. However, difficulties with measuring long-term effects were related to lack of sufficient knowledge about graduates' educational and career choices. Carrying out projects meant added-value. It was first and foremost the possibility to upgrade the quality of educational services and allocate students' free time for teaching, educational and therapeutic purposes. As fas as organisational aspect is considered, the added value was the enhancement of prestige of an institution as well as the increase of cooperation with other entities. The other unexpected benefit for teachers was possibility to conduct individual and innovative lessons. The above-mentioned activities may be considered beneficial since teachers' competences Strona 11 z 213

12 regarding planning and organising extracurricular and out-of-school activities increased. The process of running projects supported self-government administration; the projects very often complemented self-government administration's actions and they facilitated the implementation of a core curriculum at a suitably high level. As for the second detailed objective, the analysis of sustainability of solutions within development programmes was carried out and factors determining this sustainability were identified. The following sustainable solutions produced within development programmes are worth mentioning: the increase of engagement in additional activities, greater participation in school life, extension of knowledge and involvement in competitions. The sustainable effects perceived in teachers were as follows: broadening their experience and sharpening their teaching abilities as well as enhancing the ability to identify students' needs and to adjusts activities to these needs. As far as bodies managing schools and other educational institutions are concerned, the effect was the increase of engagement in carrying out next projects and improvement of the ability to implement and run a project. It is possible to sustain obtained effects by long-term actions and their consistent performance. That is why schools tried to continue actions taken within projects after their completion. Activities were continued because of students' involvement and needs. Offering attractive additional lessons facilitated recruiting new students. However, it turned out that the most difficult to run were activities developing interests as well as organising out-of-school courses and educational excursions (financial reasons). In schools where activities conducted within the framework of projects were continued after their completion, these activities were financed by selfgovernments or by other projects funded by various sources. The activities could have been also continued thanks to additional lessons guaranteed by the Teachers' Charter. The following factors determining sustainability of solutions were identified during the analysis: economic factors (lack of funds after the completion of a project), students' attitudes (exhaustion, low attendance at classes), issues regarding preparing and running projects (finding starting projects at the beginning of the school year difficult, having too short period for conducting lessons, experiencing difficulty with balancing the number of additional activities carried out under projects). The third objective referred to developed solutions (methods, forms, etc.) enhancing school's offer for children and youth in terms of directions given in RPO WM (Regional Operational Programme of the Mazowieckie Voivodeship). It ought to be emphasized that answers to questions assigned to this objective were positive. Solutions which should be particularly supported by RPO WM are based on activising teaching methods. The more engaged the students are, the more effective the lessons are. These activising teaching methods do not only exercise an influence on students' knowledge and skills but they also have an impact on their attitude towards education and the way they perceive their possibilities. The manner of conducting lessons which should be maintained is team work. Apart from fostering cognitive development, it yields a lot of additional benefits such as enhancing respect for other people and their dissimilar abilities as well as developing responsibility for the work of the Strona 12 z 213