IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 IX Kongres Ekonomistów Polskich Dr hab. Aleksander Grzelak Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu PRÓBA OCENY ODPORNOŚCI ROLNICTWA NA ZMIANY KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ Z PERSPEKTYWY DOŚWIADCZEŃ POLSKI Streszczenie. Głównym celem artykułu jest rozpoznanie odporności rolnictwa w Polsce na zmiany koniunktury gospodarczej. Chodzi tu także o odpowiedź na pytanie: czy istniejący system wsparcia rolnictwa w ramach instrumentów wspólnej polityki rolnej UE pozwala na stabilizację sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych? Problematyka ta jest istotna z uwagi na ocenę skuteczności polityki rolnej, jak i wynikające stąd implikacje dla rozwoju rolnictwa. Impulsy ogólnogospodarcze, w warunkach wzrostu integracji rolnictwa (pomimo spadku udziału w tworzeniu PKB) z otoczeniem rynkowym, z coraz większą intensywnością oddziałują na koniunkturę w rolnictwie i warunki rozwojowe tego sektora, co stwarza zapotrzebowanie na makroekonomiczny kontekst oceny sytuacji w rolnictwie. Analizy dotyczyć będą głównie takich aspektów jak: zmiany koniunktury gospodarczej, produkcja globalna w gospodarce i rolnictwie, dochody rolnicze, udział subsydiów w dochodach. W badaniach zostaną wykorzystane dane GUS odnoszące się do całej gospodarki oraz rolnictwa, jak i dane systemu rachunkowości rolnej FADN. Zakres czasowy analiz odnosi się do okresu Summary. The main objective of the paper is to identify the resistance of Polish agriculture to changes in the economic situation. It goes here also about the answer to the question: does existing system of agricultural support in the instruments of the common agricultural policy help to stabilize the economic situation of the farm? This issue is important because of the evaluation of the effectiveness of agricultural policy and their implications for the development of agriculture. All-economy pulses in terms of increasing integration of agriculture (despite the decline in the share in GDP) to market environment with increasing intensity affect on the situation in agriculture and development of the sector, which creates the need for macro-economic context of the study the situation in agriculture. The analyzes will be mainly concerned aspects such as: changes in economic conditions, the output of the economy and agriculture, agricultural income, the share of subsidies in income. The study will use data of the GUS relating to the economy and agriculture and data of agricultural accounting system of the FADN. The time range of the study refers to the period Słowa kluczowe: rolnictwo, koniunktura, dochody rolnicze, WPR UE Key words: agriculture, economic situation, agricultural income, CAP UE 1. Wprowadznie W funkcjonowanie gospodarki rynkowej wpisane są wahania, na ogół cykliczne, podstawowych parametrów ekonomicznych. Okresy dobrej (korzystnej) i niekorzystnej koniunktury, czy też wysokiej i niskiej aktywności gospodarczej występują naprzemiennie [Jankowski 2001, s ]. W początkowym stadium rozwoju ekonomicznego danych krajów, ze względu na istotną rolę rolnictwa w gospodarce, cykliczność wahań w gospodarce i tym samym koniunktura ogólnogospodarcza, wiązała się w przeważającej mierze z sytuacją w tym sektorze (tzw. rolnicze teorie cyklu). Wraz z rozwojem gospodarczym, kiedy zmniejszało się znaczenie tego sektora w gospodarce, zmiany koniunktury gospodarczej w coraz większym zakresie wynikały z czynników pozarolniczych. Jednocześnie impulsy ogólnogospodarcze, w warunkach wzrostu integracji rolnictwa z otoczeniem rynkowym, z coraz większą intensywnością oddziaływały na warunki rozwojowe tego sektora. Głównym celem artykułu jest rozpoznanie odporności rolnictwa w Polsce na zmiany koniunktury gospodarczej. Chodzi tu także o odpowiedź na pytanie: czy istniejący system wsparcia rolnictwa w ramach instrumentów wspólnej polityki rolnej UE pozwala na stabilizację sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych? Problematyka ta jest istotna z uwagi na ocenę skuteczności polityki rolnej, jak i wynikające stąd implikacje dla rozwoju rolnictwa. W artykule postawiono hipotezę, iż rolnictwo jest relatywnie mniej odporne na zmiany koniunktury gospodarczej na tle tendencji ogólnogospodarczych.

2 2. Metodyka badań Koniunkturę gospodarczą można określić jako warunki kształtujące klimat dla funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Termin koniunktura ściśle wiążę się ze zjawiskiem cykliczności wahań (cykle koniunkturalne) wówczas kiedy uwzględniamy dynamikę badanych zjawisk. Koniunktura w rolnictwie oprócz czynników osobliwych takich jak m.in. uzależnienie produkcji od warunków agrometeorologicznych, wolniejszy obrót kapitału, atomizacja producentów rolnych, względnie niska cenowa elastyczność popytu na produkcję rolną, nieprzenośność czynnika ziemi [Czyżewski 2007], w coraz większym zakresie uzależniona jest od ogólnych tendencji w gospodarce. Wynika to z procesów globalizacji, integracji rynków i ogniw gospodarki żywnościowej. Wahania koniunktury w rolnictwie kształtowane są głównie pod wpływem warunków opłacalności produkcji rolnej wyrażonych wskaźnikiem nożyc cen, zmian w produkcji rolnej, warunkami dostępności kredytów, jak i wsparcia budżetowego dla producentów rolnych. Badanie przebiegu zmian koniunktury w gospodarce w Polsce, ma w artykule charakter pomocniczy z punktu widzenia celu głównego badań. Dotyczyło ono okresu , tj. po akcesji Polski z krajami UE. W analizach wykorzystano dane GUS odnoszące się do kwartalnych i rocznych zmian PKB. Wykorzystanie tych danych umożliwiło wyodrębnienie lat w których miała miejsce wyraźna zmiana koniunktury gospodarczej w badanym okresie. Umożliwiło to realizację głównego celu opracowania tj. ocenę odporności rolnictwa na zmiany koniunktury gospodarczej na tle tendencji ogólnogospodarczych. Do wyodrębnienia lat w których miała miejsce zmiana koniunktury gospodarczej wykorzystani ocenę graficzną przebiegu zmian PKB (rys. 1) oraz testu Chowa na załamanie strukturalne. Następnie dokonano w opracowaniu rozpoznania teoretycznego związków koniunktury rolniczej z ogólnogospodarczą oraz zbadano zmienność podstawowych parametrów odnoszących się do rolnictwa w wyodrębnionych okresach na tle tendencji ogólnogospodarczych. W dalszej kolejności przeanalizowano sytuację ekonomiczną gospodarstw rolnych w latach zmiany koniunktury gospodarczej. Wykorzystano dane systemu rachunkowości rolnej FADN. Pomimo, że wyniki systemu rachunkowości rolnej obejmują tylko część gospodarstw rolnych (w Polsce 738 tys. dla roku 2011) to są reprezentatywną próbą dla towarowych gospodarstw rolnych [Wyniki standardowe, s.8]. Oddziaływanie koniunktury gospodarczej na sytuację ekonomiczną gospodarstw rolnych ma charakter krótko, średnio i długookresowy. W analizach zawartych w artykule ograniczono się do pierwszych dwóch z wymienionych ze względu na relatywnie krótki horyzont badawczy. 3. Związki koniunktury ogólnogospodarczej z sytuacją w rolnictwie Problematyka koniunktury w rolnictwie stanowi przedmiot badań zarówno praktyków, jak i teoretyków. Rolnictwo jako sektor gospodarki podlega również wahaniom koniunkturalnym, które wynikają zarówno z uwarunkowań ogólnogospodarczych, jak i osobliwych związanych z makroekonomią czynnika ziemi [Czyżewski 2007]. Z tego też względu wyjaśnienie cykliczności wahań, jak i samej koniunktury, w tym sektorze jest zjawiskiem złożonym. Wiąże się to także wciąż ze słabo rozpoznanym w teorii ekonomii czynnikiem ziemi. Lepsze zrozumienie determinant i mechanizmów koniunktury w rolnictwie ma istotne znaczenie poznawcze, ze względu na możliwość zwiększenia skuteczności polityki stabilizacyjnej w rolnictwie, jak również poprawy racjonalności podejmowanych decyzji przez producentów rolnych oraz kreatorów polityki rolnej. Brak jest obecnie jednoznacznych poglądów co do relacji wahań w gospodarce i w rolnictwie. Dotychczasowe teorie odnoszące się do cyklu koniunkturalnego w rolnictwie można zasadniczo podzielić na kilka nurtów: akcentujące wewnętrzne mechanizmy rozwojowe rolnictwa, szoki zewnętrzne, rolę indukowanego rozwoju w tym innowacji [Stępień 2011, s.37], jak i procesy koncentracji w sektorze rolno-żywnościowym [Kufel 2012, s ]. Impulsy koniunkturalne z gospodarki silniej wpływają na procesy rozwojowe rolnictwa poprzez kształtowanie warunków opłacalności produkcji rolnej, wyrażonych relacją cen produktów sprzedawanych do nabywanych przez rolników (wskaźnik nożyc cen), jak również wysokość wsparcia budżetowego dla rolnictwa. Stąd można przyjąć, że podstawową cechą kryzysu rolnego (dekoniunktury) jest obniżenie cen produktów rolnych i dochodów rolników [Sobiecki 2010, s.124]. Niska elastyczność produkcji sprawia, że podaż zdecydowanie wolniej reaguje na zmianę cen, co prowadzi do nadprodukcji i dalszego spadku cen. Jednocześnie nadwyżki produkcji roślinnej, które nie znajdują zapotrzebowania na rynku, lub nie opłaca się sprzedawać ze względu na niskie ceny, zwłaszcza w przypadku mniejszych gospodarstw, zostają przeznaczone na spasanie w produkcji zwierzęcej. Może to implikować wzrost tej produkcji i spadek cen. Z drugiej strony istnieją możliwości wykorzystania nadmiaru produkcji rolnej na samospożycie, elastycznego dostosowania zasobów pracy własnej rodziny rolnika w gospodarstwie rolnym oraz wykorzystanie dochodów spoza rolnictwa. Mechanizmy te sprawiają, że względnie mniejsze gospodarstwa rolne z jednej strony mają wewnętrzne mechanizmy dostosowawcze ułatwiające adaptację do zmieniających się warunków otoczenia (tzw. serwomechanizm adaptacyjny), z drugiej natomiast mogą funkcjonować w sytuacji tzw. ujemnego dochodu, co prowadzi do dekapitalizacji majątku [Czyżewski 1995, s. 87]. Nie bez znaczenia dla kształtowania koniunktury w rolnictwie jest poziom stóp procentowych określających warunki dostępu do kredytu, czy sytuacja na rynku pracy, decydująca o możliwościach odpływu zasobów pracy z rolnictwa. Z kolei impulsy koniunktury globalnej przenoszone są poprzez handel zagraniczny i związany z tym poziom kursu walutowego, jak również tzw. szoki egzogeniczne. Co prawda sytuacja w handlu zagranicznym artykułami

3 żywnościowymi bezpośrednio oddziałuje na sferę przetwórczą, to poprzez powiązania międzygałęziowe rolnictwo także odczuwa zmiany w koniunkturze globalnej. Z kolei tzw. szoki egzogeniczne, sprowadzające się do zaistnienia nagłych zdarzeń w gospodarce żywnościowej na świecie np. wystąpienie epidemii u zwierząt hodowlanych, roślin uprawnych, czy zaburzenia warunków agrometeorologicznych skutkujących znacznymi zmianami wielkości produkcji, zmieniają skokowo warunki ekonomiczne funkcjonowania określonych typów produkcyjnych gospodarstw rolnych [Grzelak 2013b]. Ocena graficzna przebiegu kształtowania się zmian PKB w Polsce w ujęciu kwartalnym oraz rocznym (rys. 1) wsparta testem Chowa wskazuje na to, że zmiany koniunktury gospodarczej (punkty zwrotne) miały miejsce w badanym okresie w latach 2005, 2007, 2009 i Lata te stanowią one podstawę porównań sytuacji ekonomicznej rolnictwa, na tle tendencji ogólnokrajowych i jednocześnie wyznaczają okresy korzystnej i niekorzystnej koniunktury gospodarczej. Interesujące poznawczo w świetle prowadzonych rozważań może być także zestawienie przebiegu zmienności wskaźników koniunktury w gospodarce (przez pryzmat barometru koniunktury) oraz w rolnictwie (test koniunktury) [Gorzelak, Zimny 2010]. O ile w latach współczynnik korelacji pomiędzy tymi wskaźnikami wynosił 0,46 to w okresie po integracji wzrósł do 0,85. Oznaczać to może upodobnianie się koniunktury w rolnictwie do ogólnogospodarczej i tym samym zacieśnianie związków rolnictwa z całą gospodarką. W konsekwencji koniunktura ogólnogospodarcza w coraz większym zakresie oddziałuje na kierunki rozwoju rolnictwa [Grzelak 2013a]. Miało to miejsce w warunkach spadku udziału rolnictwa w tworzeniu PKB 2. Warto w tym miejscu także zwrócić uwagę, na to że w sytuacji rosnącego znaczenia dochodów spoza rolnictwa w dochodach dyspozycyjnych rodzin rolniczych impulsy kryzysowe mogą być transferowane na obszary wiejskie poprzez ten kanał emisyjny. Uzależnienie efektów ekonomicznych w rolnictwie od warunków pogodowych, jak i niska elastyczność produkcji rolnej prowadzi do większej zmienności cen, aniżeli produkcji. W konsekwencji zmiany cen są wyższe w porównaniu od cen dóbr i usług w gospodarce, a reakcje tego sektora na zmiany koniunktury odbywają się głównie poprzez relacje cenowe produktów sprzedawanych do nabywanych przez rolników. Rozwarcie nożyc cen (pogorszenie relacji cenowych) ma miejsce z reguły w warunkach dekoniunktury, podczas gdy zwarcie (poprawa relacji cenowych) w sytuacji przeciwnej. Jak wskazują jednak badania [Mrówczyńska-Kamińska, Czyżewski 2011] straty z fazy dekoniunktury w rolnictwie nie były rekompensowane w Polsce rentami z fazy ożywienia. Jednocześnie zwiększa się integracja światowych rynków żywnościowych [Rembeza, Seremak-Bulge 2009, s ], co sprawia, że impulsy cenowe z tych rynków wywierają coraz większe znaczenie w kształtowaniu sytuacji ekonomicznej rolnictwa i tym samym skłonności rolników do inwestycji. Zestawiając to z relatywnie niską elastycznością produkcji w rolnictwie można przyjąć, że zmiany koniunktury w rolnictwie przejawiają się głównie zmiennością cen produktów rolnych. W latach mieliśmy do czynienia ze znacznymi wahaniami cen surowców rolnych na świecie (rys.2). Do roku 2007 ceny produktów rolnych, za wyjątkiem wieprzowiny, wzrastały. Następnie w latach miał miejsce gwałtowny ich spadek, a następnie wzrost [Stępień 2011]. W okresie poprawy koniunktury w rolnictwie wzrost cen produktów rolnych był wyższy w porównaniu do zmian cen żywności i towarów oraz usług zakupywanych przez rolników (tab. 1), a jednocześnie ceny tych pierwszych wykazywały się niższą stabilnością. Z kolei w sytuacji pogorszenia koniunktury sytuacja była odwrotna. Wskazywać to może wyższą wrażliwość cen produktów rolnych na zmiany koniunktury. Tak znaczne fluktuacje cen produktów rolnych wynikały z klęsk nieurodzaju 3 oraz ze spekulacji na tych rynkach. Można także stwierdzić, że ceny produktów rolnych silnie zareagowały na zmianę koniunktury globalnej, szczególnie w przypadku cen pszenicy i roślin oleistych (rys. 2). Ceny tych produktów reagują bardziej elastycznie na zmiany relacji popytowo-podażowych, co sprawia, że z drugiej strony mogą szybciej nadrabiać spadki [Kavallari et. al 2011, p. 4-9]. Jednocześnie amplituda wahań cen produktów rolnych przekraczała zmiany cen dla wszystkich dóbr i usług w gospodarce, przez pryzmat deflatora PKB [Stępień 2011]. Związane jest to z zasadą asymetrii nierównowagi podażowej, która zakłada, że im bliżej początku ciągu technologicznego tym nasilenie nierównowagi jest wyższe, także ze względu na kumulację negatywnych zjawisk, w tym klimatycznych [Grzelak 2013b]. 4. Rolnictwo na tle tendencji ogólnogospodarczych Objęcie rolnictwa w Polsce instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) UE, w konsekwencji integracji z UE dało istotny impuls rozwojowy dla tego sektora. Tym samym nastąpiło wyraźne zwiększenie wsparcia budżetowego dla tego sektora, jak również poprawa relacji cenowych (tab. 1). Udział wydatków budżetowych na sektor rolny uległ wyraźnemu zwiększeniu, co świadczy także o znacznej skali wzrostu znaczenia rolnictwa w polityce budżetowej [Czyżewski, Matuszczak 2011]. Jednocześnie odnotowano wyraźny wzrost dochodów, oraz poprawę parytetu dochodów rozporządzalnych gospodarstw domowych rolników (w okresie ). Nie bez znaczenia był w tym ostatnim przypadku wzrost znaczenia dochodów z innych źródeł [Zegar 2010]. Czynnikami sprawczymi z kolei wzrostu inwestycji była korzystna koniunktura w gospodarce i rolnictwie, zaniechania inwestycyjne 1 Dla tych lat odnotowano istotność testu Chowa na poziomie poniżej p<0,05 2 O ile w 2000 r. udział rolnictwa w PKB wynosił 5,4 % o tyle w roku 2011 było to 4,1%. 3 W roku 2007 klęska suszy dotknęła część krajów UE, Australię, Rosję. Z kolei w roku 2011 miała miejsce susza w Chinach i Indiach.

4 Rys. 1. Dynamika PKB w ujęciu kwartalnym i rocznym w Polsce ( ) Zmiany PKB (%) I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II 8 Zmiany PKB (%) Źródło: Opracowanie własnena podstawie danych GUS za lata

5 250 Rys. 2. Zmiany cen podstawowych produktów rolnych na rynkach światowych w latach (2004=100) Pszenica Oleiste Wieprzowina Wołowina Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD, Agricultural Outlook, [ dostęp luty 2013] w rolnictwie w latach poprzednich, a przede wszystkim możliwość skorzystania przez rolników ze wsparcia działalności inwestycyjnej jak i płatności bezpośrednich w ramach WPR UE. Stąd sytuacja tego sektora na tle tendencji ogólnogospodarczych w pierwszych latach członkostwa przedstawiała się korzystnie. W kolejnych latach ( ) mieliśmy do czynienia z kryzysem w gospodarce światowej, przy czym dynamika zjawisk ekonomicznych w Polsce wykazywała krótkotrwałą poprawę koniunktury gospodarczej (tab. 1) w latach Trzeba tu zaznaczyć, że skutki zjawisk kryzysowych w relatywnie mniejszym zakresie dotknęły polską gospodarkę na tle innych krajów UE [Czyżewski, Grzelak 2011]. W roku 2008 sytuacja w rolnictwie uległa wyraźnemu pogorszeniu, co skutkowało załamaniem dochodowym. Wynikało to głównie z niekorzystnych uwarunkowań produkcji rolnej, co zostało odzwierciedlone w rozwarciu nożyc cenowych, jak również z pogorszenia koniunktury ogólnogospodarczej. W konsekwencji miało miejsce zwiększenie dysparytetu rozporządzalnych dochodów gospodarstw domowych rolników w latach łącznie o 13 p.p. [Zegar 2010]. Warto tu zaznaczyć, że rok 2007 był wyjątkowo korzystny dla rolnictwa. Zostało to zobrazowane zarówno wzrostem produkcji, jak i poprawą relacji cenowych, co w rezultacie miało swój wymiar w tak znacznym pogorszeniu sytuacji dochodowej w roku 2008 i 2009, aczkolwiek w roku 2008 inwestycje nadal rosły, co wynikało z inercji w dostosowaniach gospodarstw rolnych do warunków rynkowych. Jednocześnie o ile w całym okresie łączna dynamika wzrostu nakładów inwestycyjnych w rolnictwie była porównywalna z ogólnymi tendencjami w całej gospodarce, o tyle w latach tempo było niższe. W tym przypadku mieliśmy do czynienia z wyraźnym obniżeniem aktywności inwestycyjnej w rolnictwie, ale dopiero w 2009 roku, na skutek zjawisk kryzysowych. Można także zauważyć, że o ile początkowa reakcja rolnictwa na zjawiska kryzysowe była w Polsce relatywnie silniejsza niż przeciętnie w całej gospodarce, to w roku 2010 na skutek korzystnych relacji cenowych poprawa sytuacji w tym sektorze była zdecydowanie bardziej wyraźna. W latach korzystnej koniunktury gospodarczej ( ) sytuacja w badanym sektorze uległa większej poprawie na tle tendencji ogólnogospodarczych. Z kolei w latach dekoniunktury ( ) pogorszenie sytuacji w rolnictwie było silniejsze. Natomiast w fazie ożywienia gospodarczego ( ) ponowie sytuacja w rolnictwie poprawiała się w większym zakresie w porównaniu do sytuacji ogólnogospodarczej (tab. 1). Oznaczać to może, iż w badanym sektorze mieliśmy do czynienia z niższą stabilnością, w konsekwencji rolnictwo jest w relatywnie większym zakresie podatne jest na zmiany koniunktury gospodarczej pomimo stabilizatorów dochodowych w postaci płatności bezpośrednich, jak i wewnętrznych mechanizmów dostosowawczych wynikających z makroekonomii czynnika ziemi [Czyżewski 2007]. Spostrzeżenia te znajdują

6 Tabela 1. Sytuacja ekonomiczna w rolnictwie na tle sytuacji ogólnogospodarczej w Polsce w latach (zmiany % w odniesieniu do roku poprzedniego) Lata Zmiany PKB (%) Zmiany dochodów rolniczych (dla przeciętnego gosp. rolnego objętego systemem rach. rolnej (%) Zmiany produkcja globalnej w gospodarce (%) Zmiany produkcja globalnej w rolnictwie (%) Wskaźnik nożyc cen** Udział wydatków na sektor rolny w budżecie państwa (%) Zmiany zagregowanych inwestycji w gospodarce ogółem (%) Zmiany zagregowanych inwestycji w rolnictwie (%) Parytet dochodów rozporządzalnych ,4-6,9 7,5 102,6 3,87 6,5 12,7 72, ,6 13,5 3,9-4,3 96,0 3,83 7,7 10,1 78, ,2 22,4 8,4-1,2 102,0 3,74 16,8 13,8 83, ,8-2,2 9,0 5,9 107,7 6,67 20,4 14,5 91, ,1-10,0 5,6 3,2 91,0 6,32 10,7 7,0 84, ,7-0,1-1,6 2,4 96,0 6,02-0,8-12,3 78, ,9 26,0 4,5-2,7 110,1 4,45 0,2 5,2 85, ,3 2,0 4,0 2,1 108,3 4,04 10,6 22,3 79,1 Vs 34,9 179,7 65,4 254,5 6,76 25,62 81,5 110,5 7, ,5 36,1 22,8-5, ,5 43,5-2007* ,9-10,9 3,9 0, ,8-6,2-2009* * 8,4 28,0 8,7-0, ,8 28,6 - Vs- współczynnik zmienności *Sumaryczne zmiany danych kategorii dla wybranych okresów tj. poprawy i pogorszenia koniunktury gospodarczej. ** Relacja cen produktów sprzedawanych do nabywanych przez rolników (a) parytet został oszacowany jako relacja dochodów rozporządzalnych na 1 osobę w gospodarstwie domowym rolników do dochodów rozporządzalnych gospodarstw pracowników Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS za lata także potwierdzenie we względnie wyższym współczynniku zmienności badanych parametrów dla rolnictwa. Wynika to także z tzw. asymetrii nierównowagi podażowej, czyli zwiększenia nasilenia nierównowagi podażowej w miarę przechodzenia do surowcowych ogniw [Balicki 1996]. 5. Ocena sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych (objętych systemem rachunkowości rolnej FADN) w latach zmiany koniunktury gospodarczej Odziaływanie koniunktury na sytuację ekonomiczną gospodarstw rolnych jest dość wyraźne (tab.2). Nieznaczne zmiany odnotowano w badanych latach jedynie w przypadku wielkości produkcji, stanu zadłużenia i zapasów. Największe z kolei miały miejsce w przypadku dochodów z wyłączeniem subsydiów. Wskazuje to na wysoką ich wrażliwość na zmianę warunków gospodarowania, w szczególności opłacalności produkcji rolnej wyrażonej relacjami cenowymi tzw. nożyce cen, jak również na stabilizującą rolę płatności bezpośrednich. Uwagę zwraca niska zmienność wartości produkcji rolnej oraz zadłużenia. Można stwierdzić, że są one mniej podatne na zmiany koniunktury ogólnogospodarczej, co związane jest z relatywnie niską elastycznością cenową produkcji rolnej oraz realizacją ostrożnej strategii finansowania rozwoju gospodarstw rolnych (w przypadku zadłużenia), co stanowi swego rodzaju katalizator w warunkach niekorzystnej koniunktury na świecie. Warto tu zauważyć, że w przypadku rolnictwa znaczny jest udział kredytów preferencyjnych oraz pomostowych,

7 Tabela 2. Sytuacja ekonomiczno-produkcyjna gospodarstw rolnych objętych systemem FADN w Polsce w latach zmiany koniunktury gospodarczej (tys. zł/1 gospodarstwo) Wyszczególnienie Vs Produkcja rolna ogółem 83,1 93,6 87,2 115,7 15,3 Dochody rolnicze 22,3 30,4 23,6 38,1 25,4 Dochody z wyłączeniem subsydiów 12,9 18,7 3, ,8 Inwestycje netto* -1,25 0,1-3,1-2,7-84,0 Zapasy 15,6 20,6 20,5 30,5 28,7 Zadłużenie ogółem 27,4 28, ,2 10,0 Vs- współczynnik zmienności *inwestycje netto = inwestycje brutto amortyzacja Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych systemu rachunkowości rolnej FADN za lata ze względu na korzystanie ze środków UE. Jednocześnie w niewielkim stopniu rolnicy korzystają z kredytów walutowych, co ogranicza ryzyko zmiany kursu walutowego [Kulawik 2009]. Wysoka zmienność inwestycji netto (przez pryzmat współczynnika zmienności) w gospodarstwach rolnych wynikała głównie ze względów natury rachunkowej. Chodzi o to, że ich poziom przybierał niewielkie wartości dodatnie, bądź ujemne. Dlatego niewielkie zmiany tego parametru wpływały na znaczną zmienność przez pryzmat wskaźnika zmienności. Poziom aktywności inwestycyjnej w przeciętnym gospodarstwie rolnym pomiędzy badanymi latami spowodował, że inwestycje nie były w stanie pokryć amortyzacji (za wyjątkiem roku 2007). W konsekwencji mieliśmy do czynienia z procesami reprodukcji zawężonej i dekapitalizacją majątku w przeciętnym gospodarstwie rolnym objętym system rachunkowości rolnej FADN. W sytuacji pogorszenia koniunktury niższy poziom dochodów rolniczych zwiększa pesymizm rolników dla perspektyw rozwoju, co przekłada się na ograniczenia aktywności inwestycyjnej. Z przedstawionych tendencji można wnioskować, że o sytuacji ekonomicznej rolnictwa w większym zakresie decydują czynniki egzogeniczne tj. relacje cen, poziom wsparcia, aniżeli endogeniczne (wielkość produkcji, zadłużenia). 6. Zakończenie Przeprowadzone w pracy rozważania dotyczą w sumie krótkiego okresu ( ), z tego względu zawarte w opracowaniu wnioski są miarodajne dla tych analizowanych lat. Można sformułować kilka konkluzji: koniunktura w rolnictwie jest w wysokim stopniu zsynchronizowana z koniunkturą ogólnogospodarczą. Zmiany koniunktury w rolnictwie przejawiają się głównie poprzez fluktuacje cen surowców rolnych. rolnictwo w Polsce badanym okresie okazało się mniej odporne na zmiany koniunktury gospodarczej na tle tendencji ogólnogospodarczych. Wahania podstawowych wielkości ekonomicznych w tym sektorze charakteryzowały się większą amplitudą o ile w okresie korzystnej koniunktury sytuacja w rolnictwie uległa wyraźniejszej poprawie w porównaniu do sytuacji ogólnogospodarczej, o tyle w okresie dekoniunktury odnotowano relatywnie silniejsze pogorszenie szczególnie znacznym wahaniom podlegały dochody rolnicze z wyłączeniem subsydiów. Część z nich (dopłaty bezpośrednie) pełni rolę stabilizatorów koniunktury w rolnictwie [Grzelak 2013b] w sumie pozytywnie należy ocenić system wsparcia rolnictwa poprzez instrumenty WPR UE. Pomimo znacznych wahań dochodów gdyby nie było płatności bezpośrednich sytuacja w rolnictwie byłaby zdecydowanie mniej korzystna w sensie poziomu, jak i stabilności dochodów. Wskazuje to na konieczność dalszego utrzymania bezpośredniego wsparcia dochodowego rolnictwa w kolejnej perspektywie budżetu UE pogłębiająca się integracja rynków żywnościowych na świecie oraz ogniw gospodarki żywnościowej, procesy globalizacji sprawiają, że zwiększa się ryzyko gospodarowania w tym sektorze także ze względu na wzrost znaczenia czynnika spekulacyjnego. Oczekiwać zatem należy zmniejszenie odporności rolnictwa na zmiany koniunktury. Niewykluczone, że konieczne będzie poszukiwanie alternatywnych rozwiązań

8 stabilizacyjnych w postaci np. instrumentów ubezpieczeniowych, rozwoju procesów integracyjnych, jak i giełd towarowych. Literatura Balicki W., Makroekonomia, Wyd. WSB, Poznań Czyżewski A., Makroekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości w agrobiznesie, [w:] Rozwój rolnictwa i agrobiznesu w skali lokalnej, (red.) A. Czyżewski. Wyd. ODR w Sielinku, Poznań Czyżewski A., Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora rolnego, [w:] Uniwersalia polityki rolnej w gospodarce rynkowej, A. Czyżewski (red.). Wyd. AE w Poznaniu, Poznań Czyżewski A., Matuszczak A., Wydatki w krajowym budżecie rolnym Polski na rzecz rozwoju lokalnego przed i po integracji z Unią Europejską ( ), Journal of Agribusiness and Rural Development, 2011, nr 1. Gorzelak E., Zimny Z., Koniunktura w rolnictwie, Instytut Rozwoju Gospodarczego, SGH, Warszawa Grzelak A. a, Cykle koniunkturalne w rolnictwie na tle ogólnogospodarczych w Polsce podobieństwa i różnice, Roczniki SERiA, Tom XV, Grzelak A. b, Sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych w warunkach zmiany koniunktury gospodarczej ( ), Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, 2013, Tom 100, z.1. Jankowski S., Cykliczność rozwoju gospodarczego, [w:] Makro i mikroekonomia podstawowe problemy, S. Marciniak (red.), PWN, Warszawa Kavallari A., Fellman T., Gay S., Shocks in economic growth shocking effects on agricultural markets?, Paper prepared for the EAAE Congres in Zurich, Kufel J., Koniunktura a procesy rynkowe w sektorze rolno-żywnościowym, IERiGŻ, Warszawa Kulawik J., Kredytowanie rolnictwa, [w:] Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej, A. Kowalski (red.), IWERiGŻ, Warszawa 2009 Mrówczyńska-Kamińska A., Czyżewski B., Przepływy międzygałęziowe i podział rent w sektorze rolnożywnościowym w Polsce w latach , Ekonomista, nr 2/2011. Rembeza J, Seremak-Bulge J., Ewolucja podstawowych rynków rolnych i jej wpływ na transmisję cen w latach , IERiGŻ, Warszawa Sobiecki R., Kryzysy rolne a bezpieczeństwo żywnościowe, [w:] Przedsiębiorstwo, a kryzys globalny, (red.) R. Sobiecki, J. Pietrewicz. Wyd. SGH, Warszawa Stępień S.: Związki wahań cyklicznych w rolnictwie z koniunkturą gospodarczą, Roczniki Nauk Rolniczych seria G, nr 98/3/2011. Wyniki standardowe 2011uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w polskim FADN, Wyniki standardowe, IERiGŻ, Warszawa Zegar J. i in., Dochody rolników w 2009 roku na tle lat poprzednich, [w:] Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 2009 roku, A. Kowalski (red.), IERiGŻ, Warszawa Dr hab. Aleksander Grzelak, prof. nadzw. UEP Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej agrzelak@interia.pl tel

9