Kotewka orzech wodny Trapa natans

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (6): , 2009 Kotewka orzech wodny Trapa natans L. i inne interesujące gatunki roślin naczyniowych w szacie roślinnej Jeziora Opatkowickiego i Kozienickiego (Nizina Środkowomazowiecka) Trapa natans L. and other interes ng vascular plant species in the vegeta on of the Opatkowickie and Kozienickie Lakes (the Nizina Środkowomazowiecka Lowland, central Poland) JANUSZ KRECHOWSKI 1, KATARZYNA PIÓREK 2, MAREK T. CIOSEK 3 Zakład Botaniki Akademii Podlaskiej w Siedlcach Siedlce, ul. B. Prusa krechow@op.pl, 2 111katarynka@wp.pl, 3 marekc@ap.siedlce.pl Słowa kluczowe: kotewka orzech wodny, Trapa natans, Jezioro Opatkowickie, Jezioro Kozienickie. Ściśle chroniony gatunek, kotewka orzech wodny Trapa natans wymieniony jest w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin wśród gatunków krytycznie zagrożonych (CR), zaś w Czerwonej liście roślin i grzybów Polski w kategorii taksonów wymierających (E). W 2008 roku odnotowano dwa nowe stanowiska tego gatunku na terenie jezior: Kozienickiego i Opatkowickiego (Nizina Środkowomazowiecka, kwadrat ATPOL FD90). Populacja Trapa natans na Jeziorze Opatkowickim składała się z kilkunastu osobników (56 rozet liściowych), na terenie Jeziora Kozienickiego zaledwie z kilku osobników (12 rozetek liściowych). Ze względu na duże walory przyrodnicze Jeziora Opatkowickiego (m.in. bogate stanowisko salwinii pływającej Salvinia natans i groszku błotnego Lathyrus palustris) zaproponowano objęcie go ochroną rezerwatową. Dla zachowania populacji Trapa natans i Salvinia natans konieczne są zabiegi ochrony czynnej, polegające na utrzymaniu lub niewielkim podwyższeniu istniejącego poziomu wody oraz systematycznym usuwaniu ekspansywnych helofitów i hydrofitów. Wstęp Kotewka orzech wodny Trapa natans jest rośliną roczną o liściach pływających, zakorzenioną w dnie zbiorników wodnych (kl. Potametea). Preferuje płytkie, eutroficzne zbiorniki wodne, o wodzie stojącej lub wolno płynącej (starorzecza, stawy rybne), o podłożu mineralnym i ph w granicach 6,0 6,5 (7,5). Najczęściej zasiedla osłonięte, ciepłe, płytkie zatoki o głębokości od 140 do 180 cm (Piórecki 1980). Trapa natans zasięgiem swym obejmuje obszar zachodniej, środkowej i południowo- -wschodniej Europy oraz południowo-zachodniej Azji. Ponadto gatunek zawleczony został do Ameryki Północnej i Australii. W Polsce stanowiska kotewki skupiają się wzdłuż górnych i środkowych odcinków rzek: Wisły, Odry i Sanu. Opisywane w niniejszym artykule miejsca występowania Trapa natans w okolicy Kozienic są jedynymi w tej części Polski. Aktualne rozmieszczenie jej stanowisk na terenie kraju podaje Piórecki (2001). Obserwowany gwałtowny spadek liczby notowań gatunku dotyczy szczególnie północnej i środkowej części kraju. Od 1870 roku zanikło 180 stanowisk kotewki, w tym 60 w ostatnim dwudziestoleciu (Piórecki 1980, 2001). Charakterystyka terenu badań Jezioro Kozienickie (8,7 ha) i Jezioro Opatkowickie (8,16 ha) to naturalne zbiorniki wodne 449

2 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, starorzecza Wisły, położone w obrębie gminy Kozienice w południowo-wschodniej części woj. mazowieckiego. Intensywnie użytkowane rekreacyjnie Jezioro Kozienickie położone jest w północnej części miasta, zaś naturalne w charakterze Jezioro Opatkowickie ok. 600 m na północ. Zgodnie z podziałem Polski na siatkę kwadratów ATPOL (Zając A., Zając M. 2001) teren badań leży w obrębie pola FD90. Oba jeziora połączone są ze sobą wąskim kanałem, a ich głównym źródłem zaopatrzenia w wodę jest ciek odchodzący od rzeki Zagożdżonki. W podziale fizyczno-geograficznym Kondrackiego (2002) badany obszar zaliczony jest do mezoregionu Równina Kozienicka i makroregionu Nizina Środkowomazowiecka. Zgodnie z geobotanicznym podziałem Polski Szafera (1977) należy on do Okręgu Radomsko-Kozienickiego, będącego częścią Krainy Północne Wysoczyzny Brzeżne. Metody pracy Prace terenowe na obszarze jezior: Kozienickiego i Opatkowickiego prowadzono w sezonie wegetacyjnym 2008 r. Polegały one na inwentaryzacji gatunków i zbiorowisk roślinnych występujących na powierzchni, w toni wodnej oraz w strefie przybrzeżnej zbiorników wodnych. Notowano liczebność i kondycję populacji gatunków chronionych i zagrożonych. Zwrócono też uwagę na istniejące i potencjalne zagrożenia. Nomenklaturę zbiorowisk roślinnych przyjęto za Matuszkiewiczem (2006), a nazewnictwo gatunków roślin za Mirkiem i in. (2002). Szata roślinna Jeziora Opatkowickiego i Kozienickiego Jezioro Opatkowickie ma naturalny charakter. Przeważającą część jego powierzchni pokrywa kożuch roślinności o liściach pływających Nupharo-Nymphaeetum albae i Hydrocharitetum morsus-ranae (zw. Nymphaeion) oraz Lemno minoris-salvinietum natantis, Spirodeletum polyrhizae i Lemnetum trisulcae (kl. Lemnetea). W północno-wschodniej i północnej części jeziora występuje najcenniejszy zespół roślinny Trapetum natantis z gatunkiem chronionym, kotewką orzechem wodnym. Toń wodna w tej części zbiornika zdominowana jest przez zespół rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi. W pasie roślinności szuwarowej dominują zbiorowiska: Phragmitetum australis, Phalaridetum arundinaceae, Typhetum latifoliae, Sagittario- Sparganietum emersi, Glycerietum maximae, Caricetum gracilis. Wzdłuż wschodniej części jeziora poza pasem szuwarów występują ekstensywnie użytkowane łąki wilgotne (Angelico-Cirsietum oleracei), płaty torfowisk niskich (Scheuchzerio-Caricetea nigrae) oraz młode postacie łęgu olszowo-jesionowego Fraxino- Alnetum. Mimo wykorzystywania Jeziora Kozienickiego do celów rekreacyjno-turystycznych skład syntaksonomiczny jego szaty roślinnej jest podobny. Różnice dotyczą głównie wielkości płatów roślinności wodnej oraz obecności zbiorowisk synantropijnych w jego strefie przybrzeżnej. Toń wodna w większości wolna jest od roślinności o liściach pływających. Płaty zespołów Trapetum natantis i Lemno minoris-salvinietum natantis o powierzchni zaledwie kilku metrów kwadratowych spotyka się jedynie w części wschodniej jeziora. Wąski pas roślinności szuwarowej ma podobny skład gatunkowy, jak na Jeziorze Opatkowickim. Po północnej stronie jeziora roślinność z klasy Phragmitetea sąsiaduje z płatami roślinności łąkowej (A rrhenatheretum elatioris, Angelico-Cirsietum oleracei) i łęgowej (Fraxino- Alnetum). Po przeciwnej stronie jeziora, w okolicach ośrodka wypoczynkowego wykształcają się zbiorowiska ruderalne: Galinsogo-Setarietum, Leonuro-Ballotetum nigrae, Arctio-Artemisietum vulgaris, Lolio-Polygonetum arenastri, Poetum annuae. Łącznie na opisywanych jeziorach odnotowano 48 zespołów i zbiorowisk roślinnych należących do 9 klas fitosocjologicznych. Chronione i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Na badanym obszarze stwierdzono obecność 294 gatunków roślin naczyniowych, (Jezioro Opatkowickie 251, Jezioro Kozienickie 256), należących do 59 rodzin. Najcenniejszym elementem flory obu jezior jest kotewka orzech wodny (ryc. 1). Należy ona do gatunków ściśle chronionych (Rozporządzenie 2004). W Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Piórecki 2001) gatunek wymieniony jest wśród roślin krytycznie zagrożonych (CR), zaś w Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski (Zarzycki, Szeląg 2006) w kategorii taksonów wymierających (E). Populacja kotewki Trapa natans na Jeziorze Opatkowickim 450

3 J. Krechowski i in. Trapa natans L. na jeziorze Kozienickim i Opatkowickim Ryc. 1. Kotewka orzech wodny Trapa natans na Jeziorze Kozienickim (28.VII.2008 r.; fot. J. Krechowski) Fig. 1. Trapa natans in the Kozienickie Lake (28 July 2008; photo by J. Krechowski) Tab. 1. Chronione i zagrożone gatunki Jeziora Kozienickiego i Jeziora Opatkowickiego. Table 1. Protected and endangered species of the Kozienickie and Opatkowickie Lakes. Gatunek Species Zasobność stanowisk Abundance of species Jezioro Kozienickie Kozienickie Lake Jezioro Opatkowickie Opatkowickie Lake Gatunki ściśle chronione Strictly protected species Kotewka orzech wodny Trapa natans Salwinia pływająca Salvinia natans 12 rozetek liściowych we wsch. części jeziora 6 osobników we wsch. części jeziora 8 rozetek liściowych w pn. i 48 w pn-wsch. części jeziora pospolicie zwłaszcza w pn. i pd. części zbiornika (kilka- kilkanaście osobników/m2) Gatunki częściowo chronione Par ally protected species Grążel żółty Nuphar lutea Grzybienie białe Nymphaea alba Kalina koralowa Viburnum opulus Porzeczka czarna Ribes nigrum Kruszyna pospolita Frangula alnus b. często, zwłaszcza na obu krańcach zbiornika nieliczne okazy na obu krańcach jeziora nielicznie w regenerujących łęgach na niemal całej powierzchni nieliczne okazy w pn. części jeziora nielicznie w regenerujących łęgach brak sporadycznie, w regenerującym łęgu nielicznie w zbiorowiskach łęgowych i nadbrzeżnych zaroślach nielicznie w łęgu i zaroślach nad brzegiem zbiornika wodnego Gatunki zagrożone Czerwona Lista Roślin i Grzybów Polski kategoria V Endangered species Red List of Plants and Fungi in Poland cathegory V Groszek błotny Lathyrus palustris brak kilka okazów na zach. brzegu jeziora 451

4 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, jest dość liczna (56 rozet liściowych kilkanaście osobników), podczas gdy odosobniony płat w zatoczce Jeziora Kozienickiego składa się zaledwie z 12 rozetek liściowych. Mimo podejmowanych prób wyjaśnienia obecności kotewki w opisywanych zbiornikach wodnych nie uzyskano żadnych informacji mogących świadczyć o antropogenicznym pochodzeniu populacji. Charakterystyka stanowisk (ich umiejscowienie, roślinność towarzysząca) również wskazuje na ich naturalny charakter. Poza kotewką orzechem wodnym na terenie badanych zbiorników wodnych występuje inny cenny gatunek objęty ochroną ścisłą i wymieniony w kategorii V w Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski salwinia pływająca Salvinia natans (Zarzycki, Szeląg 2006) (tab. 1). Jej populacja na Jeziorze Opatkowickim jest bardzo liczna i pokrywa znaczną część zbiornika wodnego. W obrębie Jeziora Kozienickiego zaobserwowano jeden płat, złożony z kilku zaledwie osobników. Oba wyżej wymienione gatunki podlegają ochronie zgodnie z Konwencją Berneńską (1979). Ponadto, na terenie badanych zbiorników wodnych stwierdzono obecność 5 gatunków podlegających ochronie częściowej (tab. 1). Najpospolitszym z nich jest grążel żółty Nuphar lutea. Nad zachodnim brzegiem Jeziora Opatkowickiego zanotowano występowanie groszka błotnego Lathyrus palustris, wymienionego na Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski w kategorii zagrożonych (V). Rozmieszczenie wybranych gatunków przedstawiono na rycinie 2. Szereg gatunków można uznać za cenne ze względu na kurczenie się areału siedlisk wilgotnych. Są to m.in.: włosienicznik krążkolistny Batrachium circinatum, potocznik wąskolistny Berula erecta, czermień błotna Calla palustris, czartawa pospolita Circaea lutetiana, turzyca ciborowata Carex pseudocyperus, kanianka pospolita Cuscuta europaea, przytulia północna Galium boreale, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, jaskier wielki Ranunculus lingua, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, jeżogłówka pojedyncza Sparganium emersum i rutewka wąskolistna Thalictrum lucidum. Propozycje działań ochronnych Dla ochrony wartości przyrodniczych najcenniejszego obiektu Jeziora Opatkowickiego, zaproponowano objęcie go ochroną rezerwatową Ryc. 2. Rozmieszczenie wybranych gatunków chronionych i zagrożonych na terenie Jeziora Kozienickiego i Jeziora Opatkowickiego. 1 jezioro, 2 teren zalesiony, 3 zabudowa mieszkaniowa, 4 Trapa natans, 5 Salvinia natans, 6 Lathyrus palustris Fig. 2. Distribu on of the selected protected and endangered species in the area of the Kozienickie and Opatkowickie Lakes. 1 lake, 2 forest area, 3 building area, 4 Trapa natans, 5 Salvinia natans, 6 Lathyrus palustris wraz z przylegającym od wschodu kompleksem łąkowo-torfowiskowo-leśnym, tworzącym całość hydrologiczno-ekologiczną z jeziorem. Dla zachowania populacji Trapa natans i Salvinia natans na jego terenie konieczne są zabiegi ochrony czynnej. W związku z wypłycaniem i zarastaniem starorzecza w wyniku sukcesji niezbędne jest utrzymanie lub niewielkie podwyższenie poziomu wody w okresie lata (spiętrzenie wody na kanale odpływowym przez budowę zastawki na odpływie Jeziora Opatkowickiego). Wskazane jest także usuwanie ekspansywnych gatunków helofitów i hydrofitów (np. rogatek sztywny Ceratophyllum demersum, osoka aloesowata Stratiotes aloides, spirodela wielokorzeniowa Spirodela polyrhiza). Pierwsze koszenie roślinności wodnej może być przeprowadzone dopiero we wrześniu, po osiągnięciu dojrzałości owoców. Należy wprowadzić zakaz introdukcji zagrażających siedlisku ryb roślinożernych (np. amur biały). Istotna jest też ochrona strefy brzegowej, szczególnie roślinności drzewiastej, spowalniającej proces eutrofizacji (zapobieganie wyrębowi drzewostanów otaczających zbiornik wodny). W związku z powyższym plany utworzenia szlaku kajakowego łączącego Jezioro Kozienickie i Opatkowickie mogą być trudne do pogodzenia z zaleceniami ochronnymi (niebezpieczeństwo 452

5 J. Krechowski i in. Trapa natans L. na jeziorze Kozienickim i Opatkowickim zmiany stosunków wodnych, konieczność regularnego wykaszania roślinności). Niewielkie populacje kotewki orzecha wodnego i salwinii pływającej w Jeziorze Kozienickim znajdują się w miejscach niedostępnych turystycznie, zarówno z brzegu, jak i od strony tafli wodnej. Głównym niebezpieczeństwem dla kotewki jest tu silne wypłycenie zatoczki, w której populacja występuje oraz konkurencja ze strony innych gatunków roślin, takich jak rogatek sztywny Ceratophyllum demersum i osoka aloesowata Stratiotes aloides. Stanowisko należałoby objąć monitoringiem i w razie konieczności usunąć konkurencyjną roślinność. PIŚMIENNICTWO Kondracki J Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Konwencja Berneńska Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych. Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Mirek Z., Piekoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Piórecki J Kotewka orzech wodny Trapa natans L. w Polsce. Biblioteka Przemyska 13, Tow. Przyj. Nauk, Przemyśl. Piórecki J Trapa natans L. Kotewka orzechwodny. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: Rozporządzenie Rozporzadzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz Szafer W Szata roślinna Polski Niżowej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. T. II. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi on Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków:

6 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 6, SUMMARY Krechowski J., Piórek K., Ciosek M. T. Trapa natans L. and other interes ng vascular plant species in the vegeta on of the Opatkowickie and Kozienickie Lakes (the Nizina Środkowomazowiecka Lowland, central Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (6): , Two new stands of strictly protected species Trapa natans, were found in 2008 in the Opatkowickie and Kozienickie Lakes (Kozienice commune, Mazowsze Province). The species is included in the Polish Red Data Book of Plants (cathegory CR) and the Red List of Plants and Fungi in Poland (cathegory E). The rapid decrease in the number of its stands was observed especially in the last 20 years. The newly found localities are the only one, confirmed at present in this region of Poland. The population of Trapa natans in the northern part of the Opatkowickie Lake includes 56 leaf rosettes, whereas the stand in the eastern part of the Kozienickie Lake consists of 12 leaf rosettes. Abundant occurrence of another vulnerable, strictly protected plant Salvinia natans in the Opatkowickie Lake was also noted (Kozienickie Lake only few specimens). Moreover, a stand of Lathyrus palustris (Red list of plants and fungi in Poland cathegory V) was found on its western shore. Due to the high natural values, the protection of Opatkowickie Lake as a nature reserve is suggested. Methods of active protection should be undertaken for protection of above mentioned species. They are, e.g., a maintenance or a little rise of the present water level, removal of expasive water plant species (Ceratophyllum demersum, Stratiotes alloides, Spirodella polyrhiza) and conservation of shore line of the lake. 454