Szybki Monitoring NBP

Transkrypt

1 Nr 4/17 (październik 217 r.) Analiza sytuacji sektora przedsiębiorstw

2 Nr 4/17 (październik 217 r.) Analiza sytuacji sektora przedsiębiorstw Zofia Jankiewicz Piotr Popowski Łukasz Postek Katarzyna Puchalska Agnieszka Sawicka Izabela Tymoczko Departament Analiz Ekonomicznych Warszawa, 217 r.

3 Spis treści Streszczenie 1 Sytuacja finansowa 3 1. Ogólna ocena sytuacji ekonomicznej 3 2. Wynik finansowy, rentowność i koszty 3 3. Polska na tle UE 8 4. Niepewność otoczenia i perspektyw 9 Ramka 1 Dlaczego przedsiębiorstwa odczuwają podwyższoną niepewność? 1. Prognozy sytuacji ekonomicznej 12 Popyt i sprzedaż 14 Ramka 2 Znaczenie przychodów finansowych w przychodach przedsiębiorstw 17 Koszty pracy i wydajność Oceny Prognozy 21 Ramka 3 Zatrudnianie obcokrajowców Wydajność pracy 26 Polityka cenowa i prognozy cen Oceny Prognozy 28 Inwestycje 3 1. Ocena procesów inwestycyjnych 3 Ramka 4 Aktywność inwestycyjna w wybranych branżach 3 2. Perspektywy inwestycji Czynniki wpływające na inwestycje Finansowanie inwestycji 44 Finansowanie i sytuacja płynnościowa Kredyt bankowy i jego dostępność Płynność przedsiębiorstw Czynniki obniżające płynność 48 Ramka Sezonowość w wynikach finansowych przedsiębiorstw 49 Uwagi metodologiczne 4 Formularz ankietowy 6

4 Streszczenie Streszczenie Kondycja sektora przedsiębiorstw w III kw. 217 r. pozostała dobra i stabilna, zwłaszcza w zakresie popytu. Dzięki dalszemu oczekiwanemu wzrostowi sprzedaży i produkcji perspektywy dla firm na IV kw. br. rysują się optymistycznie. Natomiast prognozy o horyzoncie rocznym zostały nieznacznie skorygowane w dół. Może być to efektem rosnących kosztów produkcji oraz raportowanych przez przedsiębiorstwa problemów, w tym zwłaszcza zmieniającego się otoczenia fiskalno-legislacyjnego, powodującego wzrost niepewności co do rozmiarów przyszłych obciążeń podatkowych, administracyjnych i sprawozdawczych. Po nieco słabszym II kw. br., zwłaszcza w odniesieniu do sprzedaży eksportowej, sytuacja popytowa sektora przedsiębiorstw w III kw. poprawiła się. Po raz pierwszy od 28 r. stopień wykorzystania mocy produkcyjnych w III kw. br. przekroczył próg 83%. Również bariera popytowa zgłaszana przez przedsiębiorstwa pozostała niska. Niekorzystnym skutkiem wysokiej dynamiki produkcji jest niski stan zapasów produktów gotowych. Ponieważ inwestycje w rozbudowę aparatu wytwórczego ciągle pozostają niewielkie, rodzi to warunki sprzyjające podwyżkom cen. Prognozy zamówień, popytu oraz produkcji na IV kw. br. pozostają w trendzie rosnącym. Możemy zatem oczekiwać dalszego wzrostu sprzedaży, w tym zarówno krajowej, jak i eksportowej. Optymizm oczekiwań rośnie w większości analizowanych sekcji i klas. Po korekcie w dół prognoz inflacji, jaką obserwowaliśmy w poprzednim kwartale, firmy spodziewają się wyższej dynamiki cen produkcji w IV kw. br. Zdaniem ankietowanych w dłuższym okresie inflacja nie powinna jednak dalej przyspieszać, na co wskazują stabilizujące się oczekiwania CPI na najbliższe 12 miesięcy. Przyczyną przewidywanego wzrostu cen są głównie oczekiwane podwyżki cen surowców. Wzrostowi inflacji sprzyjają jednak również rosnący szybko popyt, malejące zapasy i coraz wyższe oczekiwania płacowe pracowników. Przedsiębiorstwa w dalszym ciągu planują zwiększać zatrudnienie. Popyt na pracę pozostaje wysoki, co przekłada się na wzrost problemów z pozyskaniem pracowników oraz rosnącą liczbę wakatów. Tym samym trudności z obsadzeniem stanowisk pracy powoli stają się najważniejszą barierą rozwoju polskich przedsiębiorstw. Kłopoty te tylko w części rozwiązuje dopływ pracowników spoza Polski - firmy, które zatrudniają obcokrajowców nawet częściej niż pozostałe przedsiębiorstwa deklarują bowiem brak pełnej obsady stanowisk. Sytuację przedsiębiorstw dodatkowo komplikują rosnące koszty zatrudnienia. Jest to problem nieco rzadziej obecnie wymieniany niż trudności w pozyskaniu pracowników, co można tłumaczyć nadal niskim poziomem płac. Udział kosztów pracy w kosztach operacyjnych po raz kolejny nieznacznie wzrósł, ale kształtuje się nadal wyraźnie poniżej swoich wartości sprzed przystąpienia Polski do UE. Sytuacja jest jednak zróżnicowana między branżami, i np. w sektorze usługowym (poza handlem) zwiększające się koszty pracy stanowią obecnie najważniejszy czynnik wzrostu kosztów. W IV kw. można oczekiwać dalszego wzrostu przeciętnej płacy. Podwyżki są efektem zarówno rosnących nacisków ze strony pracowników, jak i skutkiem wyższych obrotów i zysków, czyli dobrej sytuacji finansowej firm. Jednak w ocenie przedsiębiorstw wzrost wydajności coraz częściej nie nadąża za wzrostem wynagrodzeń. W II kw. br. dynamika inwestycji w sektorze przedsiębiorstw wzrosła i była dodania, ale na razie nie następuje wyraźne przyspieszenie inwestycji zarówno relacja wydatków inwestycyjnych do majątku, jak 1

5 Streszczenie i plany rozbudowy i rozwoju na III i IV kw. kształtują się na historycznie niskich poziomach. Dzieje się tak mimo rosnącego wykorzystania zdolności produkcyjnych, korzystnych warunków popytowych i niskiej ceny kredytu. Wśród powodów powstrzymywania się od inwestowania najczęściej podawane są te same trudności, które blokują również działalność bieżącą, tj. zmieniające się i niekorzystne z punktu widzenia przedsiębiorstw otoczenie fiskalno-legislacyjne. Ważnym czynnikiem hamującym rozwój są w opinii ankietowanych również rosnące koszty pracy. Tego rodzaju bariera wydaje się jednak działać tylko tam, gdzie rozbudowa czy rozwój firmy odbywać się będzie łącznie ze wzrostem zatrudnienia, nie chodzi zatem o inwestycje w automatyzację czy robotyzację procesów. Zachowanie się inwestycji w polskiej gospodarce wpisuje się w ogólne tendencje charakteryzujące kraje regionu Europy Środkowo-Wschodniej. W większości tych gospodarek postępuje zapoczątkowana w tym roku poprawa popytu inwestycyjnego, związanego z poprawiającą się absorpcją funduszy unijnych. Pogłębia się spadek rentowności i płynności w sektorze przedsiębiorstw. Sytuacja jest zróżnicowana między sekcjami, ale zjawisko obserwowane jest w wielu branżach i klasach. Warto podkreślić, że spadki obu tych wskaźników mają miejsce mimo rosnących przychodów, a ich źródłem w wielu przypadkach jest przewyższający dynamikę przychodów wzrost kosztów w efekcie m.in. wzrostu cen czynników produkcji. Mniej istotnym czynnikiem, który wpływa niekorzystnie na sytuację płynnościową przedsiębiorstw wydają się zatory płatnicze. Ich skala nie zwiększa się w ostatnim okresie w sposób istotny. Odsetek firm, które stykają się z problemem nieterminowych płatności jest co prawda bardzo wysoki (z takim zjawiskiem zetknęło się ¾ firm w próbie), przy jednak niewielkim udziale przeterminowanych należności w sumie należności handlowych ogółem (wiele przedsiębiorstw styka się z nieterminowością zapłaty, ale dla niewielu skala tego zjawiska jest na tyle duża, że powoduje problemy z utrzymaniem płynności). Popyt na kredyt (zwłaszcza zgłaszany przez najmniejsze przedsiębiorstwa) pozostaje niski i nierosnący. Tym samym zwiększa się jego koncentracja w gospodarce (więcej kredytu trafia do bardzo dużych podmiotów). Wraz z utrzymaniem się dobrych wyników finansowych oraz niską ceną kredytu jest to jednym z powodów wysokiej spłacalności tych zobowiązań. W IV kw. br. zwiększyć zadłużenie z tytułu kredytu ma w planach ponad dwukrotnie mniej podmiotów niż w okresie najwyższego deklarowanego popytu na tę formę finansowania (lata 27-8). 2

6 Sytuacja finansowa Sytuacja finansowa 1. Ogólna ocena sytuacji ekonomicznej Na początku br. sytuacja ekonomiczna sektora przedsiębiorstw pozostała dobra (wyraźnie powyżej swojej długookresowej średniej). Optymizm ocen (co prawda) minimalnie się obniżył względem poprzedniego kwartału, ale pozostał powyżej poziomów z poprzedniego roku. Niezmiennie utrzymało się silne zróżnicowanie ocen między klasami. Poprawa kondycji nastąpiła głównie w przemyśle, w tym szczególnie w dużych spółkach należących do sektora publicznego, natomiast w sektorze prywatnym, w tym zwłaszcza w usługach i budownictwie, nastroje pogorszyły się. W dalszym ciągu wyraźnie pozytywny wpływ na kondycję firm wywierała rosnąca sprzedaż i dobre perspektywy popytu. Mimo dobrej koniunktury, przedsiębiorstwa deklarują rosnące problemy, głównie wynikające ze zmieniających się przepisów oraz trudności w pozyskaniu pracowników. Za główną barierę rozwoju, która może mieć negatywny wpływ na dalszą poprawę sytuacji, a więc również na tempo rozwoju SP i decyzje inwestycyjne, przedsiębiorstwa uważają w dalszym ciągu zmiany przepisów i prawa podatkowego. Waga tego problemu nawet nieznacznie wzrosła w ciągu kwartału. Jeszcze wyraźniejszy wzrost zanotowano w przypadku problemów ze znalezieniem pracowników. Podobnie silny wzrost (choć jest to w dalszym ciągu mniej znaczący problem) dotyczył bariery rosnących kosztów pracy. Czynnikiem obniżającym optymizm firm były także problemy związane z rosnącymi cenami czynników produkcji, które ze względu na silną konkurencję trudno jest przedsiębiorstwom przerzucić w ceny własne, co jest jedną z przyczyn silniejszego (niż sprzedaż)wzrostu kosztów operacyjnych. Wykres 1 Wskaźnik ocen sytuacji bieżącej BOSE BOSE s.a. mediana I i III kwartyl Źródło: Wykres 2 Bariery rozwoju podatki/przepisy brak kadr niski popyt wysoka niepewność koszty pracy inflacja/koszty surowców wahania/ poziom kursu wysoka konkurencja zatory płatnicze skala problemu (III kw.) zmiana kw/kw Źródło: 2. Wynik finansowy, rentowność i koszty W II kw. br. wynik finansowy i rentowność sektora przedsiębiorstw w dalszym ciągu pozostawały na dobrych poziomach, z jednocześnie coraz wyraźniej rysującą się tendencję spadkową. W ujęciu zagregowanym wynik finansowy netto ogółem zwiększył się o 2,7% r/r, tj. o niespełna 1 mld zł. Wzrost ten wynikał jednak głównie z poprawy wyniku na operacjach finansowych, w tym zwłaszcza z otrzymanych dywidend, które zwyczajowo wypłacane są w II kwartale (przedsiębiorstwa otrzymały w sumie z tego tytułu 3

7 Sytuacja finansowa 1,9 mld zł, tj. o, mld więcej niż rok temu) oraz dodatnich różnic kursowych (wzrost o 1,9 mld zł r/r, ale w części mogły być to tylko zapisy księgowe). Wynik finansowy ze sprzedaży, a więc z działalności podstawowej, obniżył się w ciągu roku o 3,4%, tj. o 1,1 mld zł. Zmniejszyły się również wszystkie miary rentowności zagregowanej rentowność sprzedaży spadła z,1% w II kw. 216 r. na 4,6% rok później, zaś rentowność obrotu netto obniżyła się odpowiednio z,% na,3%. Dalsze spadki rentowności odnotowano również na poziomie jednostkowego przedsiębiorstwa mediana rozkładu wskaźnika rentowności obrotu netto spadła z 3,13% w II kw. 216 r. na 2,7% rok później, natomiast odsetek firm rentownych zmniejszył się z 7,4% na 73,4% (pogorszyły się także wskaźniki odsezonowane). Wykres 3 Wynik finansowy na sprzedaży oraz wynik finansowy obrotowy brutto w mld zł wynik na sprzedaży wyn.na sprzed.po korekcie wynik fin.brutto wyn.fin.brutto po korekcie Wykres Odsetek przedsiębiorstw rentownych oraz z rentownością powyżej % Wykres 4 Wskaźnik rentowności sprzedaży 6,,, 4, 4, 3, 3, wsk.rent.sprzed. wsk.rent.sprzed.s.a. mediana I i III kwartyl Wykres 6 Mediana rozkładu wskaźnika rentowności obrotu netto oraz wskaźnika rentowności sprzedaży 3, 3, , 2, 6 28 rentowne (lewa oś) rentowne s.a. (lewa oś) rent. pow.% rent.pow.% s.a , 1, ren.obr.netto ren.obr.netto s.a. ren.sprzedaży ren.sprzedaży s.a. Tak jak kwartał temu spadki zysków należy przypisać rosnącym cenom produkcji, a w nieco mniejszym stopniu wyższym kosztom pracy, choć w poszczególnych branżach czynniki te oddziaływały z różnym natężeniem. W II kw. najsilniej wzrosły koszty surowców, materiałów i półproduktów (o 9,% r/r, a zatem szybciej niż przychody), w tym zwłaszcza surowce zakupione w kraju (m.in. ze względu na niską bazę odniesienia). Koszty surowców zakupionych na rynkach zagranicznych rosły zaś wolniej niż 3 miesiące temu, czemu sprzyjało umocnienie się złotego i spadek w ujęciu kwartalnym cen ropy naftowej. Wzrost kosztów surowców był szczególnie silnie odczuwany w sekcji Przetwórstwo przemysłowe, nieco słabiej w budownictwie (tam też udział kosztów surowców jest najwyższy). W obu tych sekcjach zyski obniżyły się nominalnie w ciągu roku, mimo wyraźnie rosnących przychodów. Natomiast w usługach (poza handlem) 4

8 Sytuacja finansowa najważniejszym czynnikiem wzrostu kosztów pozostały płace oraz koszty usług obcych. Za źródło wzrostu kosztów sprzedaży w handlu ponownie należy uznać zwiększające się koszty towarów. Wykres 7 Nominalna dynamika sprzedaży i kosztów sprzedaży sprzedaż koszty sprzedaży Wykres 8 Wkład głównych składowych kosztów sprzedaży do wzrostu tych kosztów w sekcji Przetwórstwo przemysłowe surow. i mater. towary płace i usługi pozostałe Wykres 9 Wkład głównych składowych kosztów sprzedaży do wzrostu tych kosztów 12, 1, 8, 6, 4, 2,, -2, -4, surow. i mater. płace usługi towary energia amortyzacja Wykres 1 Wkład głównych składowych kosztów sprzedaży do wzrostu tych kosztów w usługach okres deflacji (spadek PPI) -4 surow. i mater. towary płace i usługi pozostałe Rentowność spada szybciej w grupie firm z wysokim udziałem kosztów surowców w kosztach sprzedaży. Obecnie w próbie odsetek firm uważających osiągany przez siebie poziom rentowności za niesatysfakcjonujący wynosi % w przypadku sprzedaży na rynek krajowy i ok. 43% w przypadku eksportu. Dla całej próby odsetki te były dość stabilne w ciągu ostatnich czterech kwartałów, ale w głębszych dezagregacjach zarysowały się pewne tendencje. Szczególnie widoczne zmiany zanotowano w grupie eksporterów z dużym udziałem eksportu w przychodach, gdzie oceny rentowności pogarszały się systematycznie w ciągu ostatnich pięciu kwartałów, choć należy też podkreślić, że nadal są to firmy bardziej rentowne niż przeciętna w próbie. Spadek rentowności w grupie tych eksporterów jest spowodowany wysokim udziałem kosztów surowców w kosztach ogółem (średnio wyraźnie wyższym niż w pozostałych grupach firm: 6% wobec 27% w grupie niewyspecjalizowanych eksporterów oraz 11% w grupie nieeksporterów), co oznacza większą wrażliwość tych przedsiębiorstw na obserwowany wzrost cen PPI. Utrzymało się wyraźne zróżnicowanie sytuacji pomiędzy branżami. Poniżej przeanalizowano kilka wybranych grup przedsiębiorstw, mających istotny wpływ na poziom zysków SP.

9 Sytuacja finansowa Wyższe ceny węgla w dalszym ciągu korzystnie przekładają się na wyniki finansowe spółek węglowych. Mimo niewielkiego kwartalnego spadku notowań cen tego surowca ich poziom w II kw. nadal gwarantował górnictwu dodatni wynik finansowy (ceny były nadal wyższe niż rok temu, a dzięki temu sprzedaż wzrosła o 32,% r/r, przy tylko % wzroście kosztów). Wynik finansowy netto branży podniósł się w ciągu roku z minus,4 mld zł na plus, mld zł, a rentowność obrotu netto osiągnęła poziom,3%. Pozytywnie należy ocenić dalszy spadek zatrudnienia w spółkach węglowych (o 7,3% r/r) oraz utrzymanie kosztów pracy i kosztów usług obcych na niezwiększonym w relacji do poprzedniego roku poziomie (choć w III kw. przeciętna płaca w tym sektorze zaczęła jednak rosnąć), jak też redukcję zadłużenia (suma zobowiązań i rezerw zmniejszyła się w ciągu roku o 4 mld zł i wyniosła 21 mld zł). Prognozy o dłuższym horyzoncie sugerują utrzymanie się bardzo pozytywnych oczekiwań, również w ciągu nadchodzących 12 miesięcy. Zyski energetyki pozostawały pod wpływem zmian cen energii i otrzymanych dywidend. Rentowność obrotu netto wzrosła w tej branży do ponad 18%. Nie były to jednak efekty związane z poprawą koniunktury sprzedaż wzrosła zaledwie o,2% r/r, zaś koszty sprzedaży zmieniły się głównie ze względu przez mniejsze wydatki na energię zakupioną przez dystrybutorów u jej producentów (przy czym większość zakupów realizowanych jest w ramach grup kapitałowych). W dużej mierze wzrost zysków firm energetycznych zapewniły otrzymane wyższe dywidendy. Wg własnych subiektywnych ocen sytuacji energetyki pozostaje na bardzo dobrym poziomie, ale prognozy cechuje niewielki pesymizm. Wzrost popytu przełożył się na wyższe zyski w branżach usługowych. Poprawę rentowności zanotowały: Informacja i komunikacja, Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (mimo spadku sprzedaży), Obsługa nieruchomości, Hotele i restauracje oraz Pozostała działalność usługowa. Mimo wzrostu sprzedaży spadki rentowności zanotowano natomiast w handlu, transporcie, edukacji oraz ochronie zdrowia. W branżach usługowych (poza handlem) kluczowym czynnikiem oddziałującym na poziom kosztów były rosnące koszty pracy. W handlu zaś na zyski najsilniej oddziaływały rosnące koszty towarów zakupionych w celu dalszej odsprzedaży. Tylko w sektorze usługowym widać poprawę nastrojów odnośnie do przyszłości wzrosły tam zarówno wskaźniki prognoz kwartalnych, jak i rocznych, a także plany rozwoju na najbliższe 2-3 lata (aczkolwiek plany te pozostały nadal na relatywnie niskim, względem innych sektorów, jak i historycznie, poziomie). Mimo rosnącej sprzedaży i lepszych perspektyw, zyski sektora budowlanego w II kw. zmniejszyły się. Od początku br. poziom przychodów sektora budowlanego rośnie, a dynamika tego wzrostu przyspiesza. Niemniej w II kw. br. wynik finansowy i rentowność firm budowlanych obniżyły się rentowność obrotu netto spadła z 9,1% na 4%. Wpływ na to miały zarówno czynniki jednorazowe (wysoka baza odniesienia), jak i rosnące koszty sprzedaży, w tym koszty pracy oraz koszty surowców. Odsetek firm rentownych w branży obniżył się z 63% na 6% rok później, zaś mediana rozkładu wskaźnika rentowności spadła z 1,4% na,9%. Spadki rentowności odbiły się na płynności branży i problemach ze spłatą zobowiązań (więcej na ten temat w rozdziale Finansowanie i sytuacja płynnościowa ). Mimo pozytywnych perspektyw sprzedażowych, prognozy sytuacji w budownictwie na najbliższe 12 miesięcy pogorszyły się, choć w IV kw. firmy budowlane oczekują jeszcze poprawy swojej kondycji. Tak jak w całej próbie również firmy budowlane za najbardziej dotkliwe problemy uważają zmieniające się przepisy i prawo oraz problemy ze znalezieniem pracownika. 6

10 Sytuacja finansowa Wykres 11 Notowania cen węgla Wykres 12 Wynik finansowy brutto w sekcjach PKD Źródło: Wykres 13 Mediana rozkładu wskaźnika rentowności obrotu netto w klasach wg eksportu eksporter s.a. eksporterzy usługi sa. kraj Przet.sa. eksporter Przet.sa. kraj s.a. kraj usługi s.a Źródło: Źródło: wyniki finansowe, GUS, opracowanie NBP Wykres 14 Wskaźniki rentowności sprzedaży wg głównych grupowań (Przetwórstwo przemysłowe) inwestycyjne s.a. konsumpcyjne_trwałe s.a. konsumpcyjne_nietrwałe s.a. zaopatrzeniowe s.a. 2 Wyższe ceny surowców ograniczają zyski w firmach przetwórczych. Sytuacja przedsiębiorstw z sekcji Przetwórstwo przemysłowe pozostaje dobra, czemu sprzyjają rosnące przychody, w tym z eksportu. Jednak wyniki finansowe tych przedsiębiorstw pozostają w ostatnim okresie pod wpływem rosnących cen surowców i materiałów zaopatrzeniowych (po czterech latach malejących cen produkcji, począwszy od IV kw. 216 r. wskaźnik PPI pozostaje dodatni), co powoduje spadek odsetka firm zyskownych (w II kw. br. o 2, pp. na 78,1%) oraz niższe wskaźniki rentowności na poziomie medianowego przedsiębiorstwa (wskaźnik rentowności obrotu netto pozbawiony wahań sezonowych spadł czwarty kwartał z rzędu). Takie spadki obserwowane są obecnie zwłaszcza w firmach sprzedających swoje produkty poza granicami kraju (jest to większość firm z tej sekcji), a szczególnie w firmach z dużym udziałem eksportu, gdzie jednocześnie większy jest również udział kosztów surowców, a zatem również skutek oddziaływania wyższych cen surowców jest silniejszy. Eksporterzy coraz częściej informują, że wahania cen surowców, na które obecnie nakładają się również wahania kursów walutowych, stanowią dla nich barierę rozwoju (wynikającą z trudności w oszacowaniu przyszłych kosztów i przychodów, przy wysokich kosztach zabezpieczeń przed ryzykiem kursowym). Problemy z utrzymaniem dotychczasowych poziomów rentowności dotyczą większości grupowań sekcji przetwórczej, tj. firm oferujących dobra inwestycyjne, konsumpcyjne oraz zaopatrzeniowe. Wzrost rentowności zauważalny jest jedynie w firmach produkujących dobra energetyczne, zwłaszcza w sektorze paliwowym, gdzie po okresie generowania strat (efekt silnego spadku cen ropy naftowej) sytuacja uległa wyraźnej poprawie. W IV kw. przedsiębiorstwa przetwórcze przewidują poprawę swojej sytuacji, natomiast prognozy roczne pogorszyły się względem poprzedniego kwartału. 7

11 Sytuacja finansowa Aktualne notowania złotego są korzystne z perspektywy rentowności sektora przedsiębiorstw, umożliwiając prowadzenie opłacalnej działalności zarówno eksportowej, jak i importowej. W II kw. 217 r. opłacalność sprzedaży zagranicznej rozliczanej w euro nieznacznie wzrosła, a rozliczanej w dolarze amerykańskim nieznacznie spadła. W przypadku opłacalności importu kierunek zmian był odwrotny, ale ich skala również relatywnie niewielka. Opisane zmiany nie miały silnego wpływu na ogólną ocenę opłacalności eksportu oraz importu odsetek eksporterów informujących o nieopłacalnym eksporcie, średni udział nieopłacalnego eksportu wśród eksporterów oraz odsetek przedsiębiorstw deklarujących kurs walutowy jako barierę rozwoju od trzech kwartałów kształtują się na poziomach zbliżonych do historycznych minimów. Tym samym bieżące notowania złotego w wysokim stopniu równoważą interesy eksporterów i importerów. Wykres 1 Kurs euro, przy którym eksport i import stają się nieopłacalne oraz kurs rzeczywisty Wykres 16 Kurs dolara, przy którym eksport i import stają się nieopłacalne oraz kurs rzeczywisty Źródło: Wykres 17 Opłacalność eksportu Źródło: Wykres 18 Bariera kursu walutowego oraz rzeczywiste kursy euro i dolara Źródło: Źródło: 3. Polska na tle UE W świetle badań międzynarodowych sytuacja ekonomiczna w naszym kraj w dalszym ciągu oceniana jest, mimo pewnej poprawy, słabo. Niższy poziom wskaźnika PMI w krajach należących do UE ma obecnie jedynie Grecja, nieco lepiej kształtuje się pozycja Polski, jeśli porównamy krajowe wskaźniki ESI. Tego rodzaju niski optymizm nie znajduje uzasadnienia w dynamice PKB, indeksach produkcji czy nawet indeksach giełdowych (choć te ostatnie trudno jest porównywać w czasie ze względu na reformę OFE). 8

12 Greece Turkey Belgium Romania Denmark Poland Latvia Slovakia Czech Republic Estonia United Kingdom Bulgaria Spain Serbia Lithuania Italy Netherlands France Finland Germany Former Yugoslav Republic Sweden EU (28 countries) Cyprus Luxembourg Slovenia Austria Portugal Croatia Malta Montenegro Hungary Sytuacja finansowa Wykres 19 Wskaźnik ESI stan na wrzesień 217 Wykres 2 Wskaźnik PMI stan na wrzesień Źródło: e&init=1&plugin=1&pcode=teibs1&language=en Wykres 21 Notowania giełdowe polski WIG2 Germany Netherlands Austria Eurozone European Union Czech Republic Italy France U.K. Ireland Spain Poland Turkey Greece Russia Źródło: Bloomberg Wykres 22 Notowania giełdowe niemiecki DAX Źródło: Źródło: 4. Niepewność otoczenia i perspektyw Nawarstwianie się problemów, z którymi borykają się przedsiębiorstwa przełożyło się na wzrost odczuwanej niepewności. Mimo rosnącej sprzedaży i utrzymania się dobrych dla niej perspektyw niepewność postrzegana przez przedsiębiorstwa zwiększyła się. Wzrost zanotowało większość analizowanych branż i klas. Głównym czynnikiem pogorszenia ocen niepewności było zmieniające się prawo i przepisy (choć generalnie najbardziej istotnym źródłem wysokiej niepewności jest ryzyko związane ze spadkiem lub wahaniem się popytu, por. Ramka 1). Wykres 23 Oceny niepewności -8 niepewność własna (L oś) niepewność własna s.a.(l oś) -11 bariera-niepewność (P oś) Źródło: Wykres 2 Oceny niepewności w zależności od wielkości firmy Źródło: 9

13 Sytuacja finansowa Wykres 24 Oceny niepewności w zależności od sytuacji ekonomicznej firmy b.dobra dobra słaba zła b.zła -8 Źródło: Ramka 1 Dlaczego przedsiębiorstwa odczuwają podwyższoną niepewność? W okresie zmian koniunktury, zmian politycznych czy kryzysów o innym charakterze, rośnie ryzyko działalności, co przedsiębiorstwa sygnalizują poprzez zwiększenie ocen niepewności swojego otoczenia (por. podrozdział Niepewność otoczenia i perspektyw ). W przypadku gwałtownych i niepokojących zjawisk, takich jak kryzys o zasięgu międzynarodowym, wzrost obaw o przyszłość jest zrozumiały. Ale co dzieje się w okresie względnej stabilizacji sytuacji ekonomicznej i politycznej? Jakie jest wtedy najważniejsze źródło niepewności dla firm? Jest to szczególnie ważne z punktu widzenia prognozowania potencjalnych skutków pojawienia się zwiększonej niepewności. Z dotychczasowych obserwacji wiadomo, że zwiększoną niepewność wykazują przedsiębiorstwa mniejsze, podczas gdy duże, okrzepłe na rynku firmy, oceniają swoją sytuację i perspektywy za bardziej stabilne (por. Wykres 2). Odnotowano ponadto silny wpływ kondycji firmy na jej oceny niepewności im lepsza sytuacja przedsiębiorstwa, tym niższa niepewność. Wielkość i kondycja firmy nie tłumaczą jednak całej zmienności wskaźnika. Dlatego przedsiębiorstwom zadano dodatkowe pytanie o źródła odczuwanej niepewności (respondenci mogli wskazać i ocenić siłę wpływu jednego lub większej liczby z podanych na liście źródeł lub doprecyzować inne, niewymienione na liście źródła). Odpowiedzi sugerują, że najbardziej na ocenach niepewności ważą wahania popytu (9% firm odczuwających wysoką niepewność uważa je za bardzo ważne źródło, a dalszych 36% za źródło o mniejszym znaczeniu). Jest to uzasadnione, jako że zapewnienie zbytu stanowi dla przedsiębiorstwa warunek przetrwania gwałtowny spadek sprzedaży może łatwo przerodzić się w bankructwo firmy nieprzygotowanej na niższy dopływ środków finansowych. Dla zweryfikowania uzyskanych wniosków (jako że pytanie zadano przedsiębiorstwom tylko jeden raz), dokonano również analizy zachowania się stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych na tle zmian ocen niepewności. W pierwszym kroku, przeanalizowano jaka jest stabilność ocen niepewności na poziomie przeciętnej firmy. Oceny te okazały się dość stabilne w okresie , tj. większość przedsiębiorstw 1 oceniała niepewność w zbliżony sposób przez cały badany okres 2 i najczęściej była to ocena umiarkowana. Następnie dla każdej firmy policzono zarówno dominującą ocenę niepewności, jak i średni poziom stopnia wykorzystania mocy 1 Analizie poddano grupę firm, która sprawozdawała się nieprzerwanie w okresie (2 edycji), i w każdym kwartale udzieliła odpowiedzi zarówno nt. odczuwanej niepewności, jak i mocy produkcyjnych - było to w sumie 189 firm. 2 W ciągu 2 ostatnich edycji badania w przypadku 3% firm ocena niepewności różniła się względem dominanty tylko 4 lub nawet mniej razy, przy tym zmiany były głównie 1 punktowe (przy pięciopunktowej skali ocen). Z drugiej strony, tylko w przypadku 13% firm różnice między ocenami były 3 lub (bardzo rzadko) 4 punktowe. 1

14 Sytuacja finansowa produkcyjnych oraz odchylenie standardowe rozkładu stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych (wyniki podano w tabeli poniżej w postaci średnich miar dla każdej z grup skonstruowanych w oparciu o dominujące oceny niepewności). Dane sugerują, że firmy oceniające niepewność swojego otoczenia jako niską (zwykle w latach ) odznaczają się też przeciętnie wyższym stopniem wykorzystania mocy produkcyjnych (pełniej wykorzystują aparat wytwórczy), a przy tym wskaźnik ten wykazuje mniejszą zmienność w czasie niż w przypadku przedsiębiorstw, które działają w warunkach wysokiej niepewności, gdzie wahania sprzedaży są tym samym wyższe 3. Jest to zatem spójne z tezą o istotnym wpływie zmian popytu na poziom niepewności. Za ważne źródło niepewności ankietowane przedsiębiorstwa uważają obecnie również koszty zatrudnienia i dostępność pracowników (3% wskazań - bardzo ważne źródło i 46%wskazań ważne źródło). Ten wniosek jest spójny z danymi nt. rynku pracy (w tym zarówno z danymi SM NBP, które sugerują rosnące problemy ze znalezieniem osób do pracy, jak i ze spadającym bezrobociem i rosnącymi płacami czy też danymi finansowymi wskazującymi na zwiększający się udział kosztów pracy w kosztach przedsiębiorstw). Dodatkowo, przeanalizowano skalę problemów kadrowych w przedsiębiorstwach ze względu na oceny niepewności. W świetle wyników SM NBP w br. wysokie oceny niepewności istotnie częściej współwystępowały z trudnościami ze znalezieniem osób do pracy, zaś firmy oceniające niepewność za niską rzadziej informowały o problemach kadrowych. Inne niż wahania popytu i problemy kadrowe źródła niepewności pokazuje Wykres 26. Na kolejnym tej listy znalazły się zmiany prawa i przepisów, w tym zwłaszcza w odniesieniu do kwestii podatkowych (odpowiednio 3% i 2 wskazań). Wykres 26 Czynniki zwiększające niepewność b.ważny wpływ pewien wpływ wahania popytu dostępność i koszt siły roboczej zmiany legislacyjne-podatki zmiany cen wahania kursu zmiany legislacyjne-poza podatkami inne czynniki relacje z administracją zagrożenie upadłością odbiorców niepewność geopolityczna niskie zaufanie w relacjach realizowane inwestycje 1 Źródło: dane AR NBP, dane za maj 217 Tabela 1 Wpływ wahań popytu na oceny niepewności (średnia i odch.std. wykorzystania mocy produkcyjnych w latach w zależności od dominujących ocen niepewności) ocena niepewności miara wartość niska średnia 86, odch.std. 3,4 umiarkowana średnia 83, odch.std. 4,9 wysoka średnia 77,1 odch.std. 6,9 bardzo wysoka średnia 67,9 odch.std. 8,1 Źródło: dane SM NBP Należy oczekiwać, że przedsiębiorstwa odczuwające zwiększoną niepewność będą podejmować działania, które zabezpieczą je przed jej skutkami. Reakcje firm, nawet jeśli będą stabilizować sytuację firmy w krótkim okresie, w dłuższej perspektywie mogą być niekorzystne dla całej gospodarki, przekładając się m.in. na rozmiary sprzedaży. Jako pierwszy skutek, który pojawia się w wyniku podwyższonej niepewności ankietowani wskazali optymalizację kosztów (72% wskazań). Jest to rozwiązanie bezpieczne dla samych firm, jako że chroni je przed potencjalnym spadkiem przychodów w razie zrealizowania się zagrożeń firma ograniczy w ten sposób straty. Tego typu działania podejmują częściej duże firmy (tam też pole działania jest zwykle szersze). Kolejnym, podejmowanym często rozwiązaniem jest poszukiwanie nowych rynków zbytu (ponad 3% wskazań), co jest spójne z faktem, że niepewność w dużej mierze jest związana z wahaniami popytu. I w tym przypadku również na tego rodzaju posunięcia częściej decydują się firmy większe. Na trzecim miejscu wśród deklarowanych działań znalazło się wstrzymywanie się lub ograniczanie inwestycji (41% firm). I są to decyzje bardziej charakterystyczne dla sektora MSP. Przedsiębiorstwa odczuwające niepewność decydują się ponadto na 3 Podobne wnioski uzyskano w przypadku rozdzielenia próby na firmy przetwórcze oraz usługi. W tym wypadku badanie zostało ograniczone do lat , co było podyktowane koniecznością uzyskania odpowiedniej liczebności prób. 11

15 II 1 III 1 IV 1 I 16 II 16 III 16 IV-16 I-17 II-17 III-17 Sytuacja finansowa redukcje etatów, zaniechanie tworzenia nowych miejsc pracy czy przejście na elastyczne formy zatrudnienia (3% wskazań), co również częściej wybierają mniejsze jednostki. Wykres 27 Zmiany na rynku pracy w latach (w 217 dane za I kw. /bezrobocie/ i II kw.) bd bd bd bd bd bd wakaty (L oś) udział kosztów pracy st bezrob.bael Źródło: dane wyniki finansowe, GUS oraz SM NBP Wykres 28 Działania przedsiębiorstw w związku z wysoką odczuwaną niepewnością optymalizacja kosztów poszukiwanie nowych rynków wstrzymanie inwestycji zaniechania zwiększenia zatrudnienia zmiana sposobu finansowania ograniczenie kredytu brak innowacji przejęcia, konsolidacje wycofanie się z inwestycji wykorzyst.instrum.zw.z.ryzyk.kurs. zwiększenie płynności Źródło: dane AR NBP, dane za maj Analiza czynników powodujących wzrost niepewności pokazała, że tego typu problemy mają najczęściej bardzo pragmatyczne podłoże respondenci obawiają się przede wszystkim o możliwości ulokowania sprzedaży. Tym samym działania firm skupiają się także głównie na stabilizowaniu przyszłych zysków.. Prognozy sytuacji ekonomicznej W świetle prognoz i oczekiwań na IV kw. 217 r. kondycja sektora przedsiębiorstw powinna się jeszcze nieznacznie poprawić. Po okresie kształtowania się kwartalnego wskaźnika prognoz sytuacji na poziomach wyraźnie niższych od długookresowej średniej, dwa ostatnie kwartały przyniosły widoczną jego poprawę i wzrost powyżej wartości przeciętnych. Oczekiwania poprawy związane są w dalszym ciągu z obserwowanym i przewidywanym wzrostem sprzedaży. Optymizm oczekiwań wzrósł w większości branż i klas. Wykres 29 Kwartalne prognozy sytuacji Wykres 3 Roczne prognozy sytuacji WPSE WPSE s.a. mediana I i III kwartyl Źródło: Źródło: 12

16 II 1 III 1 IV 1 I 16 II 16 III 16 IV-16 I-17 II II 1 III 1 IV 1 I 16 II 16 III 16 IV-16 I-17 II-17 III-17 Sytuacja finansowa Wykres 31 Roczne prognozy sytuacji w wybranych sekcjach Wykres 32 Plany rozwojowe na najbliższe 2-3 lata (odsetek firm zamierzających się rozwijać) Przetwórstwo przemysłowe Źródło: budownictwo Źródło: i Ankieta Roczna NBP Dobre oceny sprzedaży nie przełożyły się jednak na poprawę prognoz rocznych. Ponieważ jednocześnie wzrosła niepewność i skala odczuwanych problemów, reakcja przedsiębiorstw w ocenie zmian w dłuższym okresie może być tego skutkiem. Wśród firm, które oczekują pogorszenia sytuacji w perspektywie najbliższych 12 miesięcy najczęściej wymienianym problemem jest zmieniające się otoczenie prawnolegislacyjne (2% wskazań). Tego rodzaju trudności deklaruje obecnie dwa razy więcej firm spodziewających się pogorszenia kondycji niż przeciętna w całej próbie. Nie są to zatem twarde bariery, stojące za oczekiwanym pogorszeniem się kondycji firm, takie jak np. trudności ze znalezieniem odbiorcy czy zatory płatnicze, i dlatego trudno ocenić, na ile możliwa jest realizacja spodziewanego pogorszenia kondycji firm. Jeśli chodzi o inne czynniki, mogące powodować trudności, to w drugiej kolejności przedsiębiorstwa wskazują na wzrost cen surowców (ponad 12% wskazań), jak też wzrost kosztów pracy (ponad 11% wskazań) oraz problemy z pozyskaniem kadry (11% wskazań). Ogólna niepewność co do otoczenia i prognoz sytuacji przekłada się na plany rozwojowe firm o horyzoncie 2-3 letnim. Kształtują się one na relatywnie niskim poziomie, ze słabą tendencją spadkową. 13

17 Popyt i sprzedaż Popyt i sprzedaż Dynamika przychodów ze sprzedaży wyhamowała w II kw. 217 r., głównie w zakresie sprzedaży zagranicznej. Obniżył się również odsetek przedsiębiorstw, które odnotowały wzrost sprzedaży w relacji rocznej. W przypadku sprzedaży krajowej spadek dynamiki był relatywnie niewielki i miał charakter nominalny, natomiast dynamika sprzedaży zagranicznej osłabiła się silnie zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym. Skala spadku dynamiki eksportu wynikała w głównej mierze z osłabienia dotychczas wysokiej dynamiki eksportu wśród producentów pojazdów samochodowych i pozostałego sprzętu transportowego (z 16,6% w I kw. 217 r. do,6% w II kw. br.), a więc najważniejszej branży pod względem udziału w eksporcie (w II kw. 217 r. wyniósł on 2,6%). Czynnikiem, który sprzyjał powszechnemu obniżeniu dynamiki eksportu było natomiast umocnienie złotego względem dolara i euro (odpowiednio o ok. 1% i 4% r/r). Mimo osłabienia nominalne i realne dynamiki sprzedaży krajowej i zagranicznej wciąż kształtują się na relatywnie wysokich poziomach przekraczających lub zbliżonych do długookresowych średnich. Wykres 33 Nominalna dynamika r/r przychodów ze sprzedaży (dane kwartalne) Wykres 34 Wkład produkcji samochodów i sprzętu transportowego do nominalnej dynamiki r/r przychodów z eksportu (dane kwartalne) Wykres 3 Realna (wg PPI) dynamika r/r przychodów ze sprzedaży (dane kwartalne) Wykres 36 Odsetek przedsiębiorstw, które zanotowały wzrost sprzedaży w relacji rocznej 14

18 Popyt i sprzedaż Bieżąca sytuacja popytowa w sektorze przedsiębiorstw niefinansowych jest bardzo dobra. W III kw. 217 r. zarówno stopień wykorzystania mocy produkcyjnych, jak i odsetek przedsiębiorstw deklarujących problemy z popytem jako barierę rozwoju utrzymały się na bardzo korzystnych poziomach sprzed kwartału. Równocześnie luka zapasów produktów gotowych wzrosła na tyle silnie, że pierwszy raz w historii badania (tj. od 2 r.) przyjęła wartość dodatnią. Analizowane wskaźniki oraz kształtowanie się produkcji przemysłowej w lipcu i sierpniu pozwalają oczekiwać korzystnej dynamiki sprzedaży zarówno krajowej, jak i zagranicznej w III kw. 217 r. Wykres 37 Bariera popytu (s.a.) i stopień wykorzystania mocy produkcyjnych (s.a.) Wykres 38 Luka zapasów (s.a., saldo odpowiedzi: za małe zapasy za duże zapasy ) Źródło: Wykres 39 Dynamika produkcji przemysłowej w działach eksportowych i nieeksportowych (s.a.) Źródło: Wykres 4 Dynamika produkcji przemysłowej w najważniejszych * działach eksportowych (s.a.) Źródło: dane GUS, opracowanie NBP * Wyodrębnione działy odpowiadały w II kw. 217 r. za ok. 38% przychodów eksportu Źródło: dane GUS, opracowanie NBP Perspektywy rozwoju sytuacji popytowej w IV kw. 217 r. są bardzo korzystne i mają trwałe podstawy. Kształtowanie się wskaźników prognoz popytu ogółem, zamówień oraz produkcji pozwala oczekiwać, że pozytywne tendencje w zakresie popytu i sprzedaży będą kontynuowane również w IV kw. br. Analizowane wskaźniki nie tylko notują wartości wyraźnie przekraczające długookresowe średnie, ale również od ponad roku wykazują tendencje wzrostowe. Rosnące prognozy trwałego komponentu popytu wskazują zaś, że w ocenie przedsiębiorstw źródłem zmian sytuacji popytowo-sprzedażowej nie są wydarzenia jednorazowe, ale zjawiska o bardziej trwałym charakterze. Czynnikiem odpowiedzialnym za oczekiwaną poprawę sytuacji popytowej w IV kw. br. jest w równej mierze popyt krajowy i zagraniczny. W przekroju branżowym szczególnie silnej poprawy popytu można oczekiwać w budownictwie, co jednak w dużej mierze może 1

19 Popyt i sprzedaż wynikać z efektu niskiej bazy i ujemnej dynamiki przychodów ze sprzedaży tej branży od II kw. 21 r. do IV kw. 216 r. Wykres 41 Wskaźniki (s.a.) prognoz popytu, zamówień i produkcji Wykres 42 Wskaźniki eksportowe (s.a.) Źródło: Wykres 43 Wskaźniki prognoz popytu (s.a.) wg sekcji PKD Źródło: Wykres 44 Wskaźniki prognoz popytu (s.a.) wg klas eksportu Źródło: Źródło: Korzystne warunki popytowe sprzyjają przyspieszeniu aktywności inwestycyjnej oraz podwyższaniu cen własnych. Wysokie wykorzystanie mocy produkcyjnych oraz rosnąca i pierwszy raz w historii pytania (tj. od 2 r.) dodatnia luka zapasów produktów gotowych wskazują na narastające problemy niektórych przedsiębiorstw z zaspokojeniem popytu przy aktualnym poziomie cen. Taka sytuacja może z jednej strony zachęcać do rozbudowy potencjału (por. podrozdział Czynniki wpływające na inwestycje ), z drugiej zaś do podnoszenia cen własnych (por. podrozdział Polityka cenowa i prognozy cen ). Czynnikami, które mogą nasilać opisane procesy są rosnąca bariera braku pracowników (por. podrozdział Koszty pracy i wydajność ) oraz rosnące prognozy cen materiałów i surowców (por. podrozdział Polityka cenowa i prognozy cen ). 16

20 Popyt i sprzedaż Ramka 2 Znaczenie przychodów finansowych w przychodach przedsiębiorstw Intensywny rozwój rynku finansowego i instytucji finansowych w Polsce po okresie transformacji ułatwił polskim przedsiębiorstwom niefinansowym dostęp do wielu wcześniej trudno osiągalnych instrumentów finansowych. Mechanizm ten powinien wspierać wzrost relatywnego znaczenia przychodów finansowych w przychodach przedsiębiorstw. Rozwój podstawowej działalności przedsiębiorstw niefinansowych był jednak w okresie ostatnich kilkunastu lat na tyle dynamiczny, że mimo większej dostępności instrumentów finansowych ich relatywna rola w kreowaniu przychodów spadła. Spadkową tendencję znaczenia przychodów finansowych w kreowaniu przychodów ogółem obserwuje się zarówno w sektorze MSP i sektorze dużych przedsiębiorstw, jak i w sektorze publicznym i prywatnym. Wykres 4 Przychody (dane roczne, mld zł) Wykres 46 Udział przychodów finansowych i pozostałych operacyjnych w przychodach ogółem (dane roczne, pkt %) Źródło: dane GUS, zatrudnienie +, opracowanie NBP Wykres 47 Przychody finansowe (dane roczne, mld zł) Źródło: dane GUS, zatrudnienie +, opracowanie NBP Wykres 48 Udział różnych kategorii przychodów finansowych w przychodach finansowych ogółem (dane roczne, pkt %) Źródło: dane GUS, zatrudnienie +, opracowanie NBP Źródło: dane GUS, zatrudnienie +, opracowanie NBP W strukturze przychodów finansowych rośnie udział dywidend i udziałów w zyskach, a spada udział przychodów z tytułu różnic kursowych. Rosnąca ale i podatna na silne wahania rola dywidend i udziałów w zyskach powiązana jest z ciągłym procesem zmian w strukturze organizacyjno-własnościowej 17

21 Popyt i sprzedaż grup kapitałowych, szczególnie w sektorze publicznym lub prywatno-publicznym 4. Za malejący udział przychodów z tytuły różnic kursowych może natomiast odpowiadać niechęć przedsiębiorstw do korzystania z instrumentów zabezpieczających przed ryzykiem kursowym po tzw. kryzysie opcyjnym oraz relatywnie niska wariancja kursu złotego (szczególnie względem euro) od 212 r. Wykres 49 Udział różnych kategorii długoterminowych aktywów finansowych w aktywach trwałych (dane roczne, pkt %) Wykres Udział różnych kategorii krótkoterminowych aktywów finansowych w aktywach obrotowych (dane roczne, pkt %) Źródło: dane GUS, zatrudnienie 1+, opracowanie NBP Źródło: dane GUS, zatrudnienie 1+, opracowanie NBP Mimo malejącego trendu udziału przychodów finansowych w przychodach ogółem, udział aktywów finansowych w aktywach rośnie, szczególnie w przypadku aktywów długoterminowych. Można oczekiwać, że za różnokierunkowe zmiany udziałów przychodów i aktywów finansowych odpowiadają procesy strukturalne i konwergencyjne: obniżanie się równowagowej stopy procentowej, wpływającej na stopę zwrotu z aktywów finansowych; wzrost produktywności pracy i kapitału, który pozwala wygenerować większe przychody z działalności operacyjnej przy tym samym poziomie aktywów oraz zmiany strukturalne i własnościowe w sektorze przedsiębiorstw. Doświadczenia krajów o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego i finansowego wskazują, że wciąż istnieje duża przestrzeń dla wzrostu udziału aktywów finansowych w aktywach ogółem sektora przedsiębiorstw niefinansowych np. w Stanach Zjednoczonych udział ten jest mniej więcej dwukrotnie wyższy niż w Polsce (odpowiednio ok. % i 2%). 4 Przykładowo, w III kw. 214 r. PGE S.A. zawarła ze spółką PGE Obrót S.A. umowę darowizny, której przedmiotem było nabycie od PGE Obrót S.A. akcji PGE Dystrybucja S.A. oraz PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. Ponieważ darowizna odbyła się pomiędzy podmiotem dominującym a zależnym, transakcja ta została ujęta w sprawozdaniu finansowym jako dywidenda (w wysokości 9,817 mld zł). Źródło informacji: Skonsolidowane sprawozdanie finansowe Grupy Kapitałowej PGE za III kw. 214 r. Źródło danych dla Stanów Zjednoczonych: oraz 18

22 Koszty pracy i wydajność Koszty pracy i wydajność 1. Oceny W II kw. 217 r. wzrost zatrudnienia nieco przyspieszył. Od ponad trzech lat więcej firm zwiększa zatrudnienie niż je obniża. Dane dla całej populacji przedsiębiorstw pokazują, że w II kw. 217 r. zatrudnienie wzrastało w zbliżonym tempie co w kwartałach poprzednich i zwiększyło się w ciągu roku w ok. połowie przedsiębiorstw. W III kw. 217 r. utrzymała się wyraźna przewaga udziału firm, w których zatrudnienie wzrosło w ujęciu rocznym nad udziałem je redukujących (dane SM NBP). Tempo tego wzrostu utrzymywało się, pomimo że wygasały już ew. efekty regulacji z początku 216 r. dotyczących rynku pracy i zatrudnienia 6, skutkujących zastępowaniem umów cywilno-prawnych umowami o pracę, a więc i wzrostem zatrudnienia. Wzrost zatrudnienia był przede wszystkim zasługą sektora prywatnego, ale w 217 r. również i publicznego, co nie jest typową sytuacją 7. Wykres 1 Rzeczywiste zmiany zatrudnienia (odsetek firm; zmiany zatrudnienia o co najmniej 1%) wzrost r/r Źródło: spadek r/r Wykres 2 Udział firm o rosnącym r/r zatrudnieniu oraz przeciętnej płacy (zmiany o co najmniej 1%) wzrost zatrudnienia wzrost wynagrodzenia Wzrost zatrudnienia był w II kw. 217 r. przede wszystkim wynikiem rozszerzania zatrudnienia w firmach sprawozdających się nieprzerwanie od co najmniej roku, w mniejszym stopniu wynika z pojawiania się nowych 8 przedsiębiorstw, inaczej niż miało to miejsce w 216 r. Rola nowych firm w kreacji zatrudnienia największa jest w usługach, choć i tu saldo zatrudnienia dla firm pojawiających się i znikających z analizowanej próby przedsiębiorstw jest niższe niż przyrost zatrudnienia w przedsiębiorstwach istniejących przez cały rok. Warto zauważyć, że usługi (wraz z handlem) mają nadal zasadniczy wpływ na wzrost zatrudnienia w całej populacji. Relatywnie wysoka dynamika zatrudnienia obserwowana jest też w przemyśle przetwórczym, przy czym odpowiadają za nią obecnie prawie wyłącznie przedsiębiorstwa kontynuujące działalność. Spadek zatrudnienia w górnictwie oraz w energetyce spowodowany jest głównie 6 Np. minimalna stawka godzinowa czy ujednolicenie zasad obciążenia składkami na ubezpieczenia społeczne wszystkich form zatrudnienia. 7 Było to przede wszystkim efektem przekształceń własnościowych, a zwłaszcza zmiany większościowego udziału z prywatnego na publiczny w jednym z przedsiębiorstw kolejowych. W pozostałych przedsiębiorstwach publicznych w ciągu ostatniego roku zatrudnienie nadal spadało, choć dynamika wzrosła. 8 Nowe firmy w F1/I1 to niekoniecznie nowopowstałe przedsiębiorstwa, tj. mogą to być jednostki, które przedtem nie miały obowiązku sprawozdawczego. Firmy znikające z ewidencji także niekoniecznie przestają działać w rzeczywistości, tj. mogą przestać być objęte obowiązkiem sprawozdawczym, np. z powodu zmniejszenia zatrudnienia. 19

23 Koszty pracy i wydajność ograniczaniem zatrudnienia w istniejących firmach, natomiast w budownictwie w większym stopniu wynika z likwidacji bądź z wypadania przedsiębiorstw z ewidencji. Wykres 3 Dynamika zatrudnienia w branżach Ogółem Budownictwo Uslugi pozostałe Handel Przetw. przem. Transport Wykres Roczne zmiany zatrudnienia w podziale na firmy sprawozdające się w 2 kolejnych latach oraz nowe i znikające z F1/I1 (w tys. osób) 1 Wykres 4 Dynamika zatrudnienia w sektorach własności (korekta dotyczy firmy kolejowej, która zmieniła sektor z prywatnego na publiczny) prywatny publiczny publiczny-korekta Wykres 6 Roczne zmiany zatrudnienia w II kw. 217 r. wg branż (w tys. osób) ,8 3, ,7 23,1 23,8 14,1 11,1 6,1-3,9-2,2,2 -, -1-1 nowe-stare istniejące -4 Przetwórstwo przem. Usługi Handel Transport Budownictwo Przemysl pozostały nowe-stare istniejące Dynamika kosztów pracy jeszcze przyspieszyła w II kw. 217 r., w związku z rosnącą dynamiką zatrudnienia oraz nadal wysoką dynamiką przeciętnych wynagrodzeń. Osiągnęła ona nienotowany od ponad 8 lat wynik blisko 1%. Warto zwrócić uwagę, że dynamika większości pozostałych składowych kosztów zmalała. Spadła m.in. dynamika kosztów usług obcych (choć utrzymuje się na wysokim poziomie). W II kw. 217 r. utrzymały się pozytywne tendencje w zakresie zmian płac i zatrudnienia. W klasyfikacji ze względu na realne zmiany kosztów wynagrodzeń, przeciętnego wynagrodzenia oraz zatrudnienia najliczniejszą pozostaje grupa przedsiębiorstw, w których realny wzrost funduszu płac miał dwa źródła zarówno wzrost zatrudnienia, jak i wzrost przeciętnych wynagrodzeń. Mimo powrotu inflacji grupa ta była tylko nieznacznie mniej liczna niż rok wcześniej. Wysoki jest też udział przedsiębiorstw, w których wzrosły koszty pracy, pomimo stabilnego bądź spadającego zatrudnienia, a więc przy jednoczesnym silniejszym wzroście średniej płacy. Zwiększył się nieco udział przedsiębiorstw w najmniej korzystnej sytuacji, tj. takich, w których spadały i zatrudnienie, i płace. Najwyraźniejszy wzrost dynamiki kosztów wynagrodzeń nastąpił w usługach, wraz z handlem (w większym stopniu wskutek wzrostu płac niż zatrudnienia), jak również w przemyśle przetwórczym (w podobnej mierze dzięki wzrostowi płac, jak i zatrudnienia). Wysoką dynamikę 2

24 Koszty pracy i wydajność tych kosztów osiągnęły również firmy operujące tylko na rynku krajowym (na czym zaważyły głównie podwyżki przeciętnych płac) oraz eksporterzy wyspecjalizowani (dzięki wysokiemu wzrostowi zatrudnienia), a także przedsiębiorstwa prywatne (krajowe głównie dzięki wzrostowi płac, zagraniczne bardziej dzięki wzrostowi zatrudnienia). Tabela 2 Zatrudnienie: struktura, dynamika r/r (wraz ze zmianą wskaźnika kw/kw) oraz skala wpływu zmian zatrudnienia na dynamikę w II kw. 217 r. struktura skala dynamika r/r w % wpływu Ogółem 1 3,81 (+,26) 3,81 Budownictwo 4,1-3,4 (+,29) -,16 Przetwórstwo przemysłowe 4,3 4,3 (+,1) 1,62 Górnictwo i kopalnictwo 2,8-4,96 (+1,74) -,1 Energetyka 2, -1,1 (+,6) -,3 Dostawa wody, odpady 2,2 2,2 (+,76), Handel i naprawy 18,1 4,66 (+,26),84 Transport 9,2 4,97 (+,78),4 Pozostałe usługi 2,8,8 (+,) 1,18 nieeksporter 37,7 3,38 (+6,22) 1,28 eksport do % 38,3 -,2 (-,83) -,8 eksport % i więcej 24, 11,71 (+,9) 2,61 MSP 32,9 1,99 (+,61),67 duże 67,1 4,73 (+,8) 3,14 Wykres 8 Dynamika kosztów wynagrodzeń w branżach Ogółem Budownictwo Handel Przetw.przem. Usługi Wykres 7 Klasyfikacja przedsiębiorstw wg realnych zmian kosztów wynagrodzeń, przeciętnego wynagrodzenia oraz zatrudnienia (r/r, dane za II kw.) wzrost funduszu płac wzrost wynagrodzenia wzrost zatrudnienia wzrost funduszu płac wzrost wynagrodzenia spadek zatrudnienia wzrost funduszu płac spadek wynagrodzenia wzrost zatrudnienia spadek funduszu płac wzrost wynagrodzenia spadek zatrudnienia spadek funduszu płac spadek wynagrodzenia wzrost zatrudnienia spadek funduszu płac spadek wynagrodzenia spadek zatrudnienia Wykres 9 Udział kosztów pracy i kosztów usług obcych w kosztach działalności operacyjnej udział kosztów pracy w kosztach działalności operacyjnej_trend udział kosztów usług obcych w kosztach dział.operacyjnej_trend 2. Prognozy Zatrudnienie w dalszym ciągu będzie rosnąć, w tempie nie mniejszym niż obecnie. Prognozy zatrudnienia są bliskie rekordowym planom z przełomu lat 27/28. Jest to efektem malejących prognoz spadku 21

25 Koszty pracy i wydajność zatrudnienia. Wzrost zatrudnienia 9 przewidują nie tylko przedsiębiorstwa silne, w dobrej kondycji, oczekujące poprawy sytuacji czy wzrostu popytu, ale też w mniejszym stopniu firmy przewidujące stabilną sytuację w najbliższej przyszłości. Zatrudnienie tradycyjnie będzie najszybciej wzrastać w dużych firmach, a zwłaszcza w największych (2 i więcej pracowników), gdzie prognozy utrzymują się nadal w pobliżu historycznego maksimum 1. Dynamika zatrudnienia będzie wysoka w większości branż zarówno w przetwórstwie przemysłowym, w transporcie, w handlu, w pozostałych usługach, jak i w budownictwie. Spadek zatrudnienia przewidują natomiast energetyka i górnictwo. Warto zauważyć, że obecnie umiarkowane oceny niepewności własnej sytuacji ekonomicznej nie powstrzymują od zwiększania zatrudnienia. Przedsiębiorstwa publiczne jeszcze w 216 r. wyraźnie redukowały zatrudnienie, ale już czwarty kwartał z rzędu informują o planach wzrostu zatrudnienia, obecnie jednak słabnących. Najszybciej zatrudnienie będzie nadal rosnąć w firmach z przewagą kapitału zagranicznego. Wynika to m.in. z dużego udziału eksportu w przychodach takich firm, a eksport generalnie sprzyja planom zwiększania zatrudnienia. Osłabiły się, ale nadal pozostają bliskie maksymalnych wartości, prognozy zatrudnienia w przedsiębiorstwach największych. Na tle innych państw europejskich poziom zatrudnienia w Polsce jest umiarkowany. Wskaźnik zatrudnienia wg Eurostatu 11 kształtuje się w Polsce nieco poniżej poziomu średniej wartości dla Unii Europejskiej, natomiast jego dynamika jest wyższa. Wykres 6 Prognozy zatrudnienia saldo F1 wsk. zatr. wsk.zatr (s.a.) średnia długookresowa Źródło: oraz dane wyniki finansowe, dane GUS, opracowanie NBP Wykres 62 Prognozy zatrudnienia w sektorach własności publiczne (s.a.) w tym: zagraniczne (s.a.) Źródło: niepubliczne (s.a.) Wykres 61 Prognozy zatrudnienia w budownictwie, przemyśle i usługach OGÓŁEM (s.a.) Budownictwo (s.a.) Przemysł (s.a.) Usługi (s.a.) Źródło: Wykres 63 Prognozy zatrudnienia wg wielkości firm MSP (s.a.) w tym: do 49 osób (s.a.) duże (s.a.) w tym: 2 i więcej osób (s.a.) Źródło: 9 Warto podkreślić, że prognozy zatrudnienia nie zawsze faktycznie są realizowane swoje plany wzrostu zatrudnienia urzeczywistniło w III kw. br. ok. połowy przedsiębiorstw, tj. mniej niż średnio w dłuższym okresie. 1 Dane dostępne od 23 r. 11 Udział pracujących (w wieku 1 64 lata) w liczbie ludności ogółem (w tej samej grupie wiekowej) 22

26 UE 28 Strefa euro Szwecja Holandia Niemcy Wielka Dania Estonia Czechy Estonia Austria Łotwa Litwa Finlandia Słowenia Węgry Portugalia Luksemburg Słowacja Malta Irlandia Polska Bułgaria Francja Cypr Belgia Rumunia Hiszpania Włochy Chorwacja Grecja Koszty pracy i wydajność Wykres 64 Trudności ze znalezieniem pracowników oraz wakaty IV kw. 26 IV kw. 27 wakaty IV kw. 28 Źródło: Wykres 66 Bariera braku pracowników 1% 9% 8% 7% 6% % 4% 3% 2% 1% Źródło: III kw. 216 I kw. 217 II kw. 217 trudności ze znalezieniem pracowników % III kw. 217 Wykres 6 Trudności ze znalezieniem pracowników oraz wakaty wg branż w IV kw. 217 r. oraz zmiana kw/kw przetwórstwo przem. transport budownictwo handel usługi pozostałe górnictwo woda energetyka wakaty Źródło: Wykres 67 Wskaźnik zatrudnienia wg Eurostatu w I kw. 217 r Źródło: Eurostat -1,3 1,3 4,4 1, 2,7, 22,3 8,1 3, 1,3 8,4 7,3 4,2 7,2 7,3 3, trudności ze znalezieniem pracowników wskaźnik zatrudnienia zmiana r/r (prawa oś) 3, 3, 2, 2, 1, 1,,, -, -1, -1, Wśród najważniejszych barier rozwoju coraz większą rolę odgrywają problemy ze znalezieniem pracowników, w szczególności o odpowiednich kwalifikacjach. Należą one obecnie, wraz ze zmieniającym się otoczeniem prawnym, do najważniejszych barier rozwoju przedsiębiorstw. Rosnące trudności kadrowe wynikają nie tylko z wysokiego popytu na pracę, ale i z ograniczeń podaży pracy. Przedsiębiorstwa informują o problemach ze znalezieniem odpowiednio wykwalifikowanych pracowników oraz o nieobsadzonych stanowiskach pracy. Problemy z zapełnieniem wakatów oraz trudności ze znalezieniem osób o odpowiednich kompetencjach zgłaszane są już w ok. połowie firm. Trudności te odczuwane są szczególnie dotkliwie w przemyśle przetwórczym i transporcie (ponad połowa firm ma nieobsadzone stanowiska). Relatywnie mniejsze znaczenie mają w pozostałym przemyśle, choć i tu problem narasta. Warto podkreślić, że choć na przełomie lat trudności ze skompletowaniem załogi były nieco większe niż w III kw. br., to poszukiwanie pracowników jest obecnie mniej efektywne problem wakatów jest częściej zgłaszany przez przedsiębiorstwa. 23

27 wakaty trudności z pozyskaniem pracowników sytuacja płace presja płacowa popyt zatrudnienie Koszty pracy i wydajność Ramka 3 Zatrudnianie obcokrajowców W sytuacji rosnących trudności na rynku pracy zwiększa się rola obcokrajowców a ich zatrudnianie bardziej związane jest z brakiem rąk do pracy niż z szukaniem tańszych pracowników, tj. potrzebą ograniczania kosztów 12. W całej badanej próbie ok. 28% firm zatrudnia obcokrajowców. W większości z nich w ciągu roku udział takich pracowników w ogóle zatrudnionych zwiększył się. Przedsiębiorstwa, które sygnalizują problemy kadrowe 3-4 krotnie częściej niż pozostałe firmy informują o zatrudnianiu obcokrajowców oraz o wzroście ich udziału w zatrudnieniu w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Najczęściej pracowników z innych krajów zatrudnia transport oraz przetwórstwo przemysłowe, a więc te branże, w których trudności kadrowe są odczuwane najsilniej. W tych branżach w ciągu ostatnich 12 miesięcy najbardziej wzrósł odsetek obcokrajowców wśród pracowników. Wbrew obiegowym opiniom rola obcokrajowców w usługach (poza transportem) jest mniejsza niż w przemyśle przetwórczym. Okazuje się, że ważniejszym motywem zatrudniania obcokrajowców jest brak pracowników niż potrzeba redukowania kosztów. Najczęściej bowiem zatrudniają ich przedsiębiorstwa duże, im wyższe zatrudnienie tym odsetek firm zatrudniających obcokrajowców jest wyraźnie wyższy. Ta prawidłowość występuje w całej populacji, ale jest też widoczna w poszczególnych branżach zarówno w przemyśle przetwórczym, w transporcie, w handlu, jak i w pozostałych usługach. Ponadto, częściej obcokrajowców zatrudniają przedsiębiorstwa w dobrej kondycji, firmy prognozujące wzrost płac bądź będące wyspecjalizowanymi eksporterami niż pozostali respondenci. Wykres 68 Zatrudnianie obcokrajowców oraz wzrost ich udziału w zatrudnieniu w ostatnich 12 miesiącach (% przedsiębiorstw) OGÓŁEM Transport Przetw.przem. Handel Budownictwo Usługi Górnictwo Woda Energetyka obcokrajowcy wzrost udziału obcokrajowców Wykres 69 Zatrudnianie obcokrajowców oraz wzrost ich udziału w zatrudnieniu w ciągu ostatnich 12 miesięcy a trudności z pozyskaniem pracowników oraz wakaty trudności Wykres 7 Zatrudnianie obcokrajowców oraz wzrost ich udziału w zatrudnieniu a różne charakterystyki 2 i wiecej i mniej spadek bez zmian wzrost popytu brak presji presja jak zwykle wzrost presji bez wzrostu wzrost sytuacja zła słaba db. brak trudności wakaty brak wakatów obcokrajowcy wzrost udziału obcokrajowców Źródło: bdb obcokrajowcy wzrost udziału obcokrajowców Źródło: 12 Rzecz jasna dane nie są w stanie uwzględnić szarej strefy. 24

28 Koszty pracy i wydajność Warto jednak zauważyć, że wprawdzie duże firmy częściej niż małe zatrudniają obcokrajowców, ale udział tych pracowników w całej załodze jest niższy. Odsetek zatrudnionych obcokrajowców nie jest ogólnie wysoki, w 216 r. średnio wynosił ok. % (w firmach, w których obcokrajowcy są zatrudnieni; dane z ankiety AR NBP), przy czym im niższe zatrudnienie tym wyższy był udział obcokrajowców. Najwyższy średnio udział obcokrajowców wykazywały firmy transportowe i budowlane (średnia liczona na podstawie firm zatrudniających obcokrajowców), natomiast w przemyśle przetwórczym, handlu i pozostałych usługach ten średni udział jest zbliżony do średniej w całej próbie. Większość przedsiębiorstw zatrudniała obcokrajowców na umowy o pracę długookresowe (ponad rok) bądź na czas nieokreślony (razem ponad 7%). Do prac sezonowych lub krótkoterminowych (do 3 miesięcy) obcokrajowcy angażowani byli jedynie w 4% przedsiębiorstw. Płace będą nadal rosnąć a tempo tego wzrostu prawdopodobnie przyspieszy. Wzrósł odsetek firm zwiększających płace oraz udział zatrudnionych, których obejmą podwyżki wynagrodzeń. Zwiększy się również wysokość podwyżek wynagrodzeń. Tradycyjnie częściej zwiększać płace będą przedsiębiorstwa w dobrej i bardzo dobrej sytuacji. W budownictwie prognozy płac osłabiły się, po dynamicznym wzroście w poprzednich kwartałach, ale jest to zapewne chwilowe, bowiem presja płacowa jest w tej branży wysoka. Wykres 71 Prognozy podwyżek płac średnia długookresowa_% firm odsetek zatrudnionych (s.a.) średnia długookresowa_% zatr odsetek przedsiębiorstw (s.a.) Źródło: Wykres 72 Wysokość planowanych podwyżek płac 7, 6, 6,,, 4, 4, 3, średnia mediana Źródło: Wykres 73 Prognozy podwyżek płac w branżach OGÓŁEM (s.a.) Budownictwo (s.a.) Przemysł (s.a.) Usługi (s.a.) Źródło: 2

29 Koszty pracy i wydajność Wyraźna tendencja wzrostowa wynagrodzeń może być skutkiem rosnącej presji na wzrost wynagrodzeń ze strony pracowników, przy malejącym bezrobociu i rosnących problemach kadrowych. Presja płacowa pracowników nasiliła się, po korekcie w poprzednim kwartale. Naciski na podwyżki wynagrodzeń mają decydujące znaczenie dla zmian płac. W grupie firm, w których takich nacisków nie rejestruje się częstość podwyżek płac jest niska i niewiele się zmienia w ostatnich latach. Naciski te nasiliły się w większości branż, a najsilniejsze są w budownictwie. Wykres 74 Naciski na wzrost płac Źródło: 3. Wydajność pracy presja ogółem (rosnąca oraz bez zmian) w tym wzrost presji (prawa oś) Wykres 7 Podwyżki płac a presja płacowa III 26 IV 28 I 211 III 212 III 213 III 214 III 21 III 216 III 217 III wzrost presji płacowej presja bez zmian brak presji Źródło: Rosnącemu tempu podwyżek płac towarzyszy relatywne obniżenie dynamiki wydajności pracy. Trzeci kwartał z rzędu wzrost wydajności pracy był niższy niż wzrost wynagrodzeń. Najwyższy odsetek firm, w których wydajność nie nadąża za płacami widoczny był w III kw. 217 r. przede wszystkim w górnictwie oraz w przetwórstwie przemysłowym. Należy dodać, że w IV kw. właśnie w przemyśle przetwórczym planuje się nadal podwyżki wynagrodzeń nieco częściej niż w innych branżach. Warto też podkreślić dość oczywistą zależność szybciej od wydajności pracy rosnące wynagrodzenia są wyraźnie zależne od nasilenia presji płacowej (współczynnik korelacji wynosi 91%). Przy czym ta zależność działa nie tylko na poziomie jednostkowym, ale też na poziomie całej próby przy niskim poziomie ogólnej presji płacowej przedsiębiorstwa znacznie rzadziej podnoszą wynagrodzenia ponad osiąganą wydajność nawet w przypadku nasilenia nacisków płacowych (np. w 214 r. ok. 3-krotnie rzadziej niż obecnie). Wykres 76 Dynamika płac vs dynamika wydajności pracy płace wzrosły w większym stopniu niż wydajność płace rosły wolniej niż wydajność Źródło: Wykres 77 Wzrost presji płacowej oraz szybszy wzrost płac niż wydajności pracy (% firm) płace wzrosły w większym stopniu niż wydajność wzrost presji płacowej Źródło: 26

30 Koszty pracy i wydajność Pomimo osłabienia wzrostu wydajności pracy w II kw. 217 r., rosnące ceny spowodowały wzrost wartości sprzedaży w przeliczeniu na zatrudnionego jednak w ujęciu realnym dynamika wydajności pracy nieco spadła. Analiza danych jednostkowych wskazuje, że w okresie tym zmniejszył się odsetek firm, które poprawiły wydajność pracy, tak nominalnie, jak i realnie. Nadal jest to jednak ok. połowa populacji. Zwiększenie nominalnej dynamiki wydajności wynikało z szybszego wzrostu przychodów przedsiębiorstw (wzmacnianych rosnącymi cenami) od wzrostu zatrudnienia. Wydajność realnie zmalała w usługach (poza handlem) oraz w przetwórstwie przemysłowym. Dane SM NBP pokazują, że w kolejnym kwartale, tj. III kw. 217 r., wydajność nominalnie spadła. Warto zauważyć, że coraz większe problemy ze znalezieniem odpowiednio wykwalifikowanych pracowników, o czym coraz częściej informują przedsiębiorcy, może być czynnikiem coraz silniej wpływającym na osłabianie wzrostu wydajności pracy. Wykres 78 Realna dynamika wydajności pracy (dane kwartalne) OGÓŁEM Handel Przetw.przem. Usługi Wykres 79 Odsetek firm, w których wzrosła wydajność OGÓŁEM Budownictwo Przemysł Usługi Źródło: 27

31 Polityka cenowa i prognozy cen Polityka cenowa i prognozy cen 1. Oceny W III kw. 217 r. tendencje wzrostowe cen produktów nasiliły się, coraz więcej firm podnosiło ceny i coraz mniej je obniżało. Ceny zaczęły rosnąć w większości branż na jesieni 216 r., a w usługach już wcześniej (ceny produkcji sprzedanej przemysłu zaczęły rosnąć w ujęciu rocznym od września 216 r., ceny dóbr konsumpcyjnych od listopada), a w I kw. 217 r. wzrost ten przyspieszył i taka tendencja utrzymała się w III kw. Takie przyspieszenie było obserwowane przede wszystkim w budownictwie, ale też w przetwórstwie przemysłowym oraz w pozostałych usługach, w mniejszym stopniu w handlu hurtowym oraz detalicznym. Wykres 8 Faktyczne zmiany głównych cen produktów lub usług oferowanych przez przedsiębiorstwa (% firm) wzrost cen (s.a.) Źródło: spadek cen (s.a.) Wykres 81 Zmiany cen w budownictwie, przetwórstwie przemysłowym, handlu i pozostałych usługach Budownictwo wzrost cen spadek cen saldo Handel wzrost cen spadek cen saldo -1 Przetwórstwo przemysłowe wzrost cen spadek cen saldo - Usługi -1 wzrost cen spadek cen saldo Źródło: 2. Prognozy Obserwowane w III kw. br. przyspieszenie prognoz wzrostu cen własnych powinno utrzymać się również w IV kw., z kolei prognozy CPI w perspektywie rocznej są stabilne, przy czym niepewność przedsiębiorstw co do kierunku i siły przyszłej inflacji nie zmniejsza się. Przedsiębiorstwa planują zwiększanie cen swoich produktów i usług, zarówno zasięgu takich podwyżek, jak i ich średniej. W praktyce nie wszystkie z planowanych podwyżek zostaną zrealizowane, ale wiarygodność prognoz przedsiębiorstw, dotyczących wzrostu cen swoich produktów czy usług generalnie poprawia się. Wskaźniki cen wzrosły w większości badanych przekrojów, np. w budownictwie, w przetwórstwie przemysłowym, w handlu i w pozostałych usługach. Po dwóch kwartałach wyhamowania prognoz wzrostu cen surowców i materiałów w IV kw. przedsiębiorstwa przewidują ich dalszy wzrost. Wzrost cen surowców jest istotnym czynnikiem wzmocnienia planów podwyżek cen własnych produktów i usług. Wydaje się, że przedsiębiorstwa widzą nadal przestrzeń dla podwyżek cen swoich produktów i usług w reakcji na wzrost cen surowców, ponieważ 28

32 212 I 212 II 212 III 212 IV 213 I 213 II 213 III 213 IV 214 I 214 II 214 III 214 IV 21 I 21 II 21 III 21 IV 216 I 216 II 216 III 216 IV 217 I 217 II 217 III Polityka cenowa i prognozy cen w dalszym ciągu zjawisko to nie jest postrzegane jako jedna z podstawowych barier rozwoju. Można więc oczekiwać, że w kolejnych kwartałach dynamiki cen produktów i usług oferowanych przez przedsiębiorstwa nadal będą rosnąć. Odsetek przedsiębiorstw prognozujących jednocześnie wzrost cen własnych i cen surowców wzrósł i znajduje się na poziomie długookresowej średniej. Wykres 82 Prognozy CPI w perspektywie roku wzrost cen produktów i usług ceny bez zmian spadek cen nie wiem Źródło: Wykres 84 Zasięg zmian cen w branżach Budownictwo (s.a.) Usługi (s.a.) Przemysł (s.a.) Źródło: Wykres 83 Oczekiwania wzrostu cen materiałów i surowców oraz cen własnych 4, 4, 3, 3, 2, 2, 1, 1,,, Źródło: Wykres 8 Prognozy jednoczesnego wzrostu cen materiałów i surowców oraz cen własnych (% firm) prognozy cen własnych s.a. prognozy cen surowców i materiałów s.a. zasięg zmian cen (prawa oś) % firm (s.a.) średnia długookresowa Źródło:

33 Inwestycje Inwestycje 1. Ocena procesów inwestycyjnych 13 Po lepszym początku roku, który zakończył serię wcześniejszych głębokich redukcji inwestycji w sektorze przedsiębiorstw, obecnie nie widać mocnych i jednocześnie obejmujących cały SP sygnałów dalszego przyspieszenia inwestycji w II połowie 217 r. W całej gospodarce po raz pierwszy od pięciu kwartałów odnotowano wzrost nakładów na inwestycje (wzrost w II kw. o,8% r/r). Jednocześnie, mimo wysokiego stopnia wykorzystania zdolności produkcyjnych, sprzyjających warunków sprzedażowych i niskich wydatków rozwojowych w ubiegłym roku nadal obniżone pozostają inwestycje sektora przedsiębiorstw. Jednym z czynników zmniejszającym motywacje do inwestycji oraz możliwości sfinansowania nakładów (ze względu na wysokie znaczenie samofinansowania działalności rozwojowej) może być m.in. obniżająca się rentowność przedsiębiorstw. Wykres 86 Dynamika inwestycji (w %, r/r) , -2,6 dyn. inwest. bez energetyki i górnictwa (w %, r/r, c. nomin., d. kwart.) dyn. inwestycji przedsiębiorstw (w %, c. stałe, r/r, d. narastające) dyn. inwestycji przedsiębiorstw (w %, c.stałe, r/r, d. kwartalne) dyn. inwestycji przeds. sa (w %, c. nomin., kw/kw, d. kwartalne) Wykres 87 Analiza cykliczna dynamiki inwestycji (w%, r/r, ceny stałe, dane kwartalne) komponent sezonowy wahania nieregularne komponent cykliczny trend inwestycje r/r moce sa (SM, prawa oś) (filtr HP) oraz W II kw. przedsiębiorstwa przeznaczyły na inwestycje 27,7 mld zł tj. o 2,6% mniej niż przed rokiem (po spadku o,2% w I kw. i o 13% w 216 r., r/r, ceny stałe). Inwestycje przy tym nadal rosną w odniesieniu do poprzedniego kwartału, ale tempo tego wzrostu (po korekcie sezonowej) obniżyło się. Analiza cykliczna dynamiki inwestycji wskazuje, że za obniżenie dynamiki inwestycji w II kw. odpowiadały głównie czynniki sezonowe, a jednocześnie nastąpiło wygaszenie negatywnego wpływu cyklu koniunkturalnego. Taka kompozycja dynamiki inwestycji przy wzmocnieniu sygnałów wzrostowych w przyszłym kwartale może zapowiadać odbudowę trendu rosnącego inwestycji. Wyższe niż w 216 r. dynamiki inwestycji w polskiej gospodarce wpisują się w ogólne tendencje charakteryzujące kraje regionu Europy Środkowo-Wschodniej. W większości tych gospodarek postępuje zapoczątkowane w tym roku ożywienie inwestycyjne związane z poprawiającą się absorpcją funduszy unijnych. W Polsce mimo poprawy tempo wzrostu inwestycji jest relatywnie niższe niż np. w Czechach i na 13 W tej części opracowania inwestycje przedsiębiorstw obejmują wyłącznie nakłady na nowe środki trwałe, do których zalicza się również nakłady na nowe i używane środki trwałe z importu. Nakłady na używane środki trwałe w relacji do nakładów na nowe środki stanowią jedynie nieco ponad % i relacja ta maleje (w ciągu ostatniej dekady zmniejszyła się dwukrotnie). 3

34 Inwestycje Węgrzech. Gospodarki te jednak notują pewne symptomy przegrzewania się koniunktury i np. w Czechach bank centralny podjął pierwszą decyzję o podniesieniu stóp procentowych. Wykres 88 Nakłady brutto na środki trwałe w gospodarce narodowej w wybranych krajach r/r (dane kwartalne) EU 28 Czechy Węgry Polska Słowacja Źródło: Eurostat Wykres 89 Inwestycje przedsiębiorstw a wykorzystanie funduszy unijnych (stopa wzrostu, r/r,dane kwart., ceny bieżące) sektory o znaczącym wykorzystaniu środków unijnych sektory o niewielkim wykorzystaniu środków unijnych razem Na podstawie szacunków NBP do sektorów o znaczącym wykorzystaniu funduszy unijnych zaliczono budownictwo, dostarczanie wody, energetykę i transport (Raport o Inflacji, Lipiec 217, NBP) W Polsce, podobnie jak w innych krajach EWŚ inwestycje finansowane z funduszy unijnych przyspieszają, o czym świadczy rosnąca absorpcja funduszy oraz zwiększona aktywność inwestycyjna samorządów. W obecnej perspektywie samorządy, poprzez realizację programów regionalnych, zarządzają 4% funduszy spójności. Podpisano umowy na dofinansowanie o wartości 4% dostępnej puli, a ministerstwo rozwoju deklaruje dalsze przyspieszenie tempa kontraktacji do końca tego roku do wysokości % alokacji. Natomiast wartość wypłat dla beneficjentów wynikająca z wniosków o płatności (według stanu na 6 sierpnia br.) stanowiła 8,2% puli na lata Ponadto, z danych o stanie finansów publicznych wynika, że przyspieszają wydatki inwestycyjne w jednostkach samorządu terytorialnego. W I kwartale wzrosły one o 16,% r/r, w drugim o 24,6% a na cały 217 r. zakładany jest wzrost o ponad 41% (Sytuacja bieżąca sektora finansów publicznych, Nr 9/17, NBP). Największe środki, poza projektami w infrastrukturę (głównie drogową), trafiły do przedsiębiorstw na wsparcie działalności badawczo-rozwojowej i komercjalizację wyników badań. Dane finansowe średnich i dużych przedsiębiorstw wskazują na razie jedynie na mniejsze tempo spadku inwestycji w sektorach intensywniej korzystających z funduszy unijnych wobec ubiegłego roku. Dynamika inwestycji w pozostałych sektorach pozostaje dodatnia, jakkolwiek również obniżona od ostatniego kwartału 21 r. Obok przyspieszenia w wydatkowaniu środków z funduszy unijnych impulsem do wzrostu inwestycji polskich przedsiębiorstw w obecnych sprzyjających warunkach popytowych może być rosnące wykorzystanie zdolności produkcyjnych, tym bardziej że w ostatnich latach rozbudowa potencjału nie była priorytetem inwestycyjnym dla przedsiębiorstw (, nr 1/217, NBP). Nie bez znaczenia dla przyszłych inwestycji będą uwarunkowania rynku pracy, które wpływają na stronę realizacyjną przedsięwzięcia inwestycyjnego, jak i na możliwości obsadzenia utworzonych dzięki inwestycjom nowych miejsc pracy. Ostatnia edycja Szybkiego Monitoringu wskazuje, że przedsiębiorstwa zauważają negatywny wpływ ograniczeń rynku pracy dla inwestycji, ale na razie skala tych problemów nie 31

35 Inwestycje jest duża. Ryzyko napięć wynikających z sytuacji na rynku pracy może być większe np. w sektorze budowlanym, który już obecnie odczuwa deficyt pracowników. Tymczasem zapotrzebowanie na pracowników dla tego sektora będzie rosło m.in. w związku z przewidywaną kumulacją robót inwestycyjnych w kolejnych latach (przyspieszające inwestycje infrastrukturalne finansowane z funduszy unijnych, dalszy rozwój budownictwa mieszkaniowego i powolne odbicie inwestycji budowlanych w przedsiębiorstwach). Pogarszająca się dostępność pracowników, która potencjalnie może ograniczać trendy rozwojowe w gospodarce, jest problemem obecnym także w innych krajach naszego regionu (np. Słowacja zmaga się z poważnym deficytem pracowników zwłaszcza dla szybko rozwijającego się sektora motoryzacyjnego, rekordowo niskie bezrobocie notowane jest m.in. w Czechach i na Węgrzech). Na przyszłe warunki do inwestowania pozytywnie może wpłynąć zapowiadane przez Ministerstwo Rozwoju wprowadzenie od przyszłego roku nowych instrumentów wsparcia inwestycyjnego w formie rozszerzenia warunków specjalnych stref ekonomicznych na terytorium całego kraju. Rozwiązanie to ma być kontynuacją specjalnych stref ekonomicznych, które zgodnie z założeniami będą zamykane w 227 r. Celem projektowanych zmian jest między innymi aktywizacja inwestycyjna sektora małych i średnich przedsiębiorstw i zniesienie barier formalnych i biurokratycznych, które ograniczały szczególnie tej grupie przedsiębiorstw dostęp do obecnego systemu stref ekonomicznych. Projekt zakłada stworzenie systemu preferencji podatkowych, które będą uzależnione od lokalizacji, charakteru inwestycji a także od jakości tworzonych miejsc pracy. Na tym etapie szczegółowości projekt jest zgodny z prawem unijnym. Wykres 9 Koncentracja inwestycji (indeks Lorenza, nakłady w pierwszym półroczu) MSP duże RAZEM średnia Wykres 91 Udział przedsiębiorstw zwiększających inwestycje i mediana rozkładu dynamiki inwestycji (w %, dane narastające) ,4 28,4 34,6 37, 3,9 32, 4,2 36,7 3,6 36, udział przedsiębiorstw zwiększających inwestycje udział (średnia) mediana dynamiki inwestycji (prawa oś) Wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw są nadal obniżone, także w relacji do posiadanego przez firmy majątku trwałego 14. Oznacza to dalszy spadek tempa odnawiania majątku i coraz słabszy przyrost zasobów majątkowych przedsiębiorstw, co może negatywnie wpływać na konkurencyjność i zdolności produkcyjne przedsiębiorstw. Wartość majątku trwałego przedsiębiorstw rośnie coraz wolniej od pięciu lat i częściowo wiąże się to ze zmianami strukturalnymi w sektorze przedsiębiorstw, w tym ze wzrostem udziału w strukturze branżowej mniej kapitałochłonnych usług. Spadek inwestycji w ub. r. obniżył tempo odnawiania majątku do poziomów najniższych w ciągu ostatniej dekady 1. Obniżona od czasu kryzysu i w porównaniu 14 Majątek trwały ze względu na dostępność danych obejmuje tutaj majątek rzeczowy wraz z wartościami niematerialnymi i prawnymi. 1 Formuła wskaźnika zawiera element sumy ruchomej, dlatego wpływ przyspieszenia inwestycji na tempo odnawiania majątku będzie opóźniony. 32

36 Inwestycje do lat pozostaje również przeciętny (medianowy) wskaźnik wartości inwestycji w relacji do wartości majątku. Spadek średniego tempa odnawiania majątku objął wówczas jednak głównie przedsiębiorstwa sektora publicznego, w którym inwestycje i tak są niższe w relacji do majątku niż w przedsiębiorstwach prywatnych (niezależnie od rodzaju działalności). Warto zwrócić uwagę, że od czasu kryzysu jedynie przedsiębiorstwa z przewagą kapitału zagranicznego podniosły wyraźnie tempo odnawiania majątku i w efekcie obecnie jest ono najwyższe w tej grupie w porównaniu z podmiotami z pozostałych sektorów własności. Wykres 92 Tempo odnawiania majątku , 4, 4 3, Wykres 93 Tempo odnawiania majątku wg form własności (mediana rozkładu) tempo odnowienia majątku mediana wskaźnika (prawa oś) Skarbu Panstwa państwowych osob prawnych prywatna krajowa samorzadowa zagraniczna Mimo osłabienia dynamiki inwestycji na poziomie zagregowanym w ciągu roku poprawie uległy oceny aktywności inwestycyjnej na poziomie danych jednostkowych, przy czym trzeba uwzględnić, że punktem odniesienia dla dynamiki w relacji rocznej jest obniżony w ubiegłym roku poziom inwestycji przedsiębiorstw. Udział przedsiębiorstw zwiększających swoje nakłady na inwestycje wzrósł o,6 pp. do 36,2%, przekraczając poziom średniej wieloletniej, ponadto po dwóch latach spadku podniosło się przeciętne (medianowe) tempo wzrostu nakładów. Jednocześnie, obniżyła się koncentracja inwestycji, chociaż nadal pozostaje ona wysoka. Te parametry mogą wskazywać, że osłabienie dynamiki inwestycji jakie odnotowano na poziomie danych zagregowanych nie było bardzo rozpowszechnione w sektorze przedsiębiorstw. Wskazuje na to również analiza branżowa inwestycji. 33

37 Inwestycje Wykres 94 Wkład do stopy wzrostu inwestycji wg PKD (r/r, dane kwartalne, c. bieżące) woda usługi transport przetw. przem. handel górnictwo energetyka budownictwo Wykres 9 Dynamika inwestycji wg PKD (r/r, dane kwartalne, c. bieżące) handel przemysł transport usługi budownictwo (pr.oś) Stagnacja inwestycji w sektorze przedsiębiorstw w tym roku jest efektem dalszych redukcji nakładów w energetyce oraz górnictwie a poza tymi sektorami inwestycje przedsiębiorstw rosną w br. we względnie wysokim i stabilnym tempie. W 217 r. dynamikę inwestycji w sektorze przedsiębiorstw obniżały przede wszystkim kolejne głębokie redukcje nakładów w energetyce (-23,9% r/r) oraz górnictwie (-27,2%), których nie zrekompensował w pełni wzrost nakładów w przetwórstwie i transporcie. Spadek inwestycji w energetyce wygenerowany został przy tym w większym stopniu przez sektor prywatny niż publiczny. Inwestycje przedsiębiorstw poza górnictwem i energetyką w obu kwartałach tego roku rosną natomiast we względnie wysokim i stabilnym tempie,% r/r. Wykres 96 Dynamika inwestycji w przemyśle (r/r, dane kwartalne, c. bieżące) energetyka górnictwo przetw. przem. woda 34

38 Inwestycje Ramka 4 Aktywność inwestycyjna w wybranych branżach Obserwowany spadek inwestycji w energetyce może być tłumaczony m.in. specyficznym cyklem inwestycyjnym w energetyce i okresem przejściowym pomiędzy kończonymi i rozpoczynanymi dużymi inwestycjami 16. W przypadku PGE na ubiegły rok przypadało maksimum wydatków inwestycyjnych z tytułu realizowanych obecnie inwestycji (elektrownia Opole, wartość inwestycji 11,6 mld zł), a nowe inwestycje (elektrownia Turów, 4 mld zł.) znajdują się dopiero w fazie początkowej i największe nakłady w ramach tego projektu są przewidziane na 218 r. Dalsze perspektywy rozwojowe energetyki będą związane m.in. konieczną implementacją przyjętej w kwietniu dyrektywy unijnej BAT (Best Available Techniques), która zobowiązuje do modernizacji i unowocześnienia technologii w energetyce w celu ograniczenia emisji zanieczyszczeń do atmosfery. W przypadku polskich elektrowni, które w większości nie spełniają wymogów tej dyrektywy, koszty jej wdrożenia szacowane są na 1 mld zł w ciągu 4 lat. Istotną dla kierunków inwestycji w sektorze energetycznym jest również deklarowane przez Ministerstwo Energii odejście od budowy konwencjonalnych dużych bloków energetycznych (ostatnią taką inwestycją ma być elektrownia Ostrołęka, chociaż i te plany nie są przesądzone ostatecznie). Niezbędne będą również inwestycje w górnictwie, które ma za sobą wieloletni okres radykalnego ograniczania inwestycji z związku z trudną sytuacją finansową branży. Efekty restrukturyzacji (wyłączenie nierentownych jednostek z PGG), koniunktura na rynku węgla (wywindowała wyniki głównie JSW, co pozwoliło na uzyskanie dodatniego wyniku w PGG) i rosnące zapotrzebowanie na ten surowiec ze strony energetyki krajowej wspomagają plany odbudowy zdekapitalizowanych zdolności wydobywczych. Budowa nowej kopalni trwa jednak aż około 6-7 lat 17 (budowa ściany 2,-3 lata) i oznacza wielomiliardowe nakłady. PGG do 22 r. powinna zrealizować inwestycje za 7,2 mld zł 18 a do 23 r. planowane są nakłady w wysokości ponad 13 mld zł. Branża wykonawców inwestycji dla górnictwa ocenia, że szybkość uruchamiania inwestycji w górnictwie powinna się poprawić w drugiej połowie tego roku a większe inwestycje w górnictwie są spodziewane w 218 r. 19. Przy ograniczonych możliwościach spółek górniczych do wykonania inwestycji we własnym zakresie (JSW), istotna będzie m.in. gotowość branży wykonawczej do podjęcia robót, branża ta zaś odczuwa skutki kryzysu w górnictwie z lat ubiegłych (upadłości w branży i trudna sytuacja finansowa wykonawców) 2. Pierwsze, po roku zapaści, bardzo wyraźne oznaki ożywienia inwestycyjnego pojawiły się natomiast w transporcie (14,%). Ożywienie w transporcie jest obserwowane głównie w części publicznej tego sektora. W transporcie ruszyły przede wszystkim prace budowlane, o czym świadczy bardzo mocny, ponad sześciokrotny (przy jednak dużej wariancji tej dynamiki) wzrost wartości kosztorysowej rozpoczynanych inwestycji. Przełożyło się to już na wzrost faktycznych wydatków inwestycyjnych na budynki w II kw. br.r. po pięciu kwartałach głębokich cięć w tej kategorii nakładów. Można zatem oceniać, że jest to w części związane z efektami przyspieszenia wydatkowania środków z funduszy pomocowych UE. W branży transportowej jednocześnie zdecydowanie odbiły nakłady na środki transportu. II kw. okazał się również przełomowy w budownictwie (wzrost nakładów o 11,7%, pierwszy dodatni wynik po roku spadków). Rozwój branży budowlanej nie bazuje tylko na inwestycjach budowlanych realizowanych w sektorze przedsiębiorstw, ponieważ te nadal są ograniczane (spadek o -7,3% r/r), jakkolwiek skala tych redukcji słabnie. Spadek nakładów budowlanych w przedsiębiorstwach w ostatnich 3 kwartałach jest przede wszystkim wynikiem niższych inwestycji budowlanych w energetyce. Rozwojowi budownictwa sprzyja natomiast m.in. nadal bardzo dobra koniunktura w budownictwie kubaturowym 3

39 Inwestycje (powierzchnia biurowa i mieszkaniowa) oraz rosnące wydatki inwestycyjne samorządów. Wzrosty inwestycji budowlanych powróciły w przetwórstwie, transporcie a także w samych firmach budowlanych. Pierwszy niewielki wzrost tego typu inwestycji także w sektorze firm publicznych. Zapowiedzią poprawy sytuacji i przyspieszenia inwestycji budowlanych w przedsiębiorstwach może być silny wzrost wartości kosztorysowej nowo rozpoczynanych inwestycji (wzrost o ¼ r/r, przy dużej zmienności tej dynamiki). Dobrą passę budownictwa potwierdza dynamiczny wzrost produkcji budowlano-montażowej (w lipcu wzrosła ona o 19,8% r/r), w tym zwłaszcza silne przyspieszenie w budowie obiektów inżynierii lądowej i wodnej (wzrost o 33,7%). Również dane SM NBP wskazują na bardzo wyraźny w ostatnich kwartałach wzrost optymizmu prognoz produkcji i sytuacji w sektorze budowlanym. Potencjalnym czynnikiem ograniczającym możliwości rozwojowe zarówno w transporcie, jak i w budownictwie są większe niż w innych branżach trudności z pozyskaniem pracowników, które mogą się dalej nasilać ze względu na nadchodzące spiętrzenie inwestycji infrastrukturalnych. Odradzające się powoli zainteresowanie inwestycjami budowlanymi na razie nie przełożyło się na wzrost inwestycji w budynki i budowle. W podziale rodzajowym inwestycji, poza spadkiem nakładów budowlanych, nadal także nie widać trwałego odbicia inwestycjach w maszyny i urządzenia, które po wzroście w początku roku lekko obniżyły się (spadek -,2%, wobec wzrostu o 6,9% w I kw.). Trzeba zauważyć, że silnie rozwija się przy tym rynek leasingu maszyn i urządzeń (wzrost 2,% w I półroczu r/r, ZPL), który oferuje alternatywne względem zakupu źródło pozyskania majątku trwałego dla przedsiębiorstw. Dodatnie tempo nakładów na maszyny i urządzenia po I kw. utrzymało się np. w sektorze MSP (wzrost o 8,9% r/r), a wśród sekcji w przetwórstwie przemysłowym (3,8%), usługach i handlu. Wykres 97 Stopa wzrostu nakładów w podziale rodzajowym (w %, r/r, c. bieżące, dane kwartalne) pozostałe środki transportu maszyny, urządzenia, narzędzia grunty budynki i budowle Wykres 98 Dynamika inwestycji w podziale rodzajowym (w %, r/r, c. bieżące, dane kwartalne) budynki i budowle maszyny i urządzenia oraz narzędzia środki transportu html html

40 Inwestycje Można tu przypomnieć, że to sektor MSP jest głównym adresatem ulgi inwestycyjnej, którą wprowadza projektowana nowelizacja ustawy o PIT i CIT. Umożliwia ona dokonanie jednorazowego odpisu amortyzacyjnego od zakupu maszyn i urządzeń już od początku tego roku. W układzie rodzajowym dodatni i większy niż w I kw. wkład do dynamiki inwestycji w II kw. miały jedynie wydatki na środki transportu (1,9% r/r po wzroście o 1% w I kw.). Za przyspieszenie w I kw. odpowiadały usługi, w II kw. transport (gł. transport lotniczy pasażerski). Inwestycje w środki transportu w transporcie wzrosły dwukrotnie. Widocznie odbiły przy tym inwestycje transportowe w transporcie kolejowym. Przedsiębiorstwa nadal jednak wyraźnie zwiększają inwestycje na środki trwałe nabywane poza granicami kraju. Wartość zakupów z importu od początku 216 r. rośnie w dwucyfrowym tempie (przyrost w części ma charakter nominalny, związany z osłabieniem złotego wobec euro i dolara). Utrzymuje się bardzo wysoka dynamika importowanych maszyn i urządzeń, jednocześnie skokowo rosły także zakupy środków transportu (dynamika importu środków transportu zaburzana jest jednostkowymi dużymi zakupami, ale środki transportu stanowią niewielką część importu inwestycyjnego, tj. średnio ok. 1%). W efekcie zwiększa się udział importowanych środków w nakładach przedsiębiorstw. Wykres 99 Nakłady na importowane środki trwałe (w %, r/r, c. bieżące w zł., dane kwartalne) udział importowanych śr. trw. (pr. oś) nakłady na importowane środki trwałe r/r nakłady na środki trwałe nabywane w kraju r/r nakłady ogółem r/r (z wył. gruntów i budowli) udział importowanych śr. trw. - średnia (pr. oś) Wykres 1 Nakłady na importowane środki trwałe (w %, r/r, c. bieżące w zł., dane kwartalne) import ogółem maszyny, urządzenia śr. transp. Dynamika inwestycji przedsiębiorstw prywatnych przestała się obniżać w br. (co do trendu), ale nie następuje wyraźne ożywienie inwestycyjne, czy choćby odbicie dynamiki inwestycji, tak jak to miało miejsce w przedsiębiorstwach publicznych. Przy tym w przedsiębiorstwach zagranicznych pojawił się spadek nakładów. Dynamikę nakładów firm publicznych w relacji rocznej wprawdzie silnie wspiera efekt statystyczny niskiej bazy, ale po raz pierwszy po pięciu kwartałach odnotowano wzrost inwestycji w tej grupie (wzrost o 2,8% r/r, ceny bieżące, dane kwartalne). Natomiast inwestycje przedsiębiorstw prywatnych spadły o 2,4% (po wzroście o 1,6% w I kw. r/r.), do czego przyczyniło się głównie spowolnienie inwestycji w przedsiębiorstwach z przewagą kapitału zagranicznego (po wzroście o 17% w II kw. ub.r.). Przedsiębiorstwa zagraniczne zbudowały sobie jednak wyraźną przewagę utrzymując we wcześniejszych latach najwyższe tempo odnawiania majątku, przejściowe spowolnienie nakładów może więc nie mieć wyraźnego wpływu na ich sytuację i pozycję konkurencyjną. 21 Dla zachowania porównywalności z nakładów na środki krajowe wyłączono inwestycje w budynki i grunty. 37

41 Inwestycje Wykres 11 Nakłady inwestycyjne (r/r, dane kwartalne, ceny bieżące) prywatne publiczne w tym: samorządowe w tym: zagraniczne Wykres 12 Stopa wzrostu inwestycji (r/r, dane kwartalne, ceny bieżące) pozostałe zagraniczna publiczny prywatna krajowa 2. Perspektywy inwestycji W IV kw. odnotowano tylko niewielkie osłabienie optymizmu inwestorów w planach wzrostu inwestycji w porównaniu z wynikami z poprzedniej edycji badania, a plany dotyczące wielkości nakładów są korzystniejsze niż przed rokiem, sugerując przyspieszenie dynamiki inwestycji w badanej próbie wobec ubiegłorocznych poziomów 22. Oczekiwania te może wzmacniać niemalejące saldo dużych zmian inwestycji w planach rocznych oraz poprawiająca się w tym roku skłonność do podejmowania nowych inwestycji oraz podwyższona frakcja inwestorów rozszerzających skalę już realizowanych inwestycji (powyżej średniej wieloletniej). Ponadto, druga połowa roku przyniosła znaczną poprawę optymizmu w perspektywach inwestycyjnych dużych przedsiębiorstw. Zainteresowanie nowymi przedsięwzięciami (nowe inwestycje w IV kw. rozpocznie 23,1% firm, tj. o,4 pp więcej niż w III kw.) jest większe niż średnio po 28 r., natomiast wciąż słabsze niż przed wybuchem kryzysu. Wykres 13 Wskaźnik nowych inwestycji wsk. nowych inwestycji - zmiana r/r (prawa oś) wsk. nowych inwestycji wsk. nowych inwestycji - s.a. średnia (21) średnia (29) Udział przedsiębiorstw planujących rozpoczęcie nowych inwestycji w perspektywie kwartału Źródło: Wykres 14 Planowana zmiana wielkości nakładów dynamika inwestycji (F1) plany roczne SDZ plany kwartalne SDZ plany roczne tj. do końca b.r. plany kwartalne plany kwartalne SDZ ważone Planowana zmiana inwestycji w perspektywie kwartału r/r oraz w całym bieżącym roku r/r. Saldo zmian, saldo dużych zmian SDZ (wzrost-spadek) Źródło: 22 Wskaźniki opisujące plany inwestycyjne przedsiębiorstw wykazują mniejszą zmienność w czasie w porównaniu z dynamiką inwestycji w sektorze przedsiębiorstw. Ta rozbieżność może być związana m.in. ze strukturą próby. Przeważenie wskaźników do proporcji występujących w populacji F1 poprawia korelację niektórych wskaźników inwestycyjnych z Szybkiego Monitoringu ze wskaźnikami referencyjnymi F1, w szczególności zaś pozwalają na wychwycenie osłabienia inwestycyjnego w 216 r. 38

42 Inwestycje Aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw w próbie SM NBP rośnie wolno, a jej wzrost jest opóźniony i poziom obniżony względem towarzyszącej jej wyraźnej poprawy prognoz, w szczególności tych dotyczących popytu, zamówień i produkcji czy zatrudnienia, na co wpływ mogą mieć podwyższone oceny niepewności. Pewnego przyspieszenia aktywności inwestycyjnej można spodziewać się w ostatnim kwartale roku, tj. z półrocznym opóźnieniem względem poprawy warunków sprzedażowych. Powstanie rozbieżności prognoz i inwestycji można wiązać z większą niepewnością ocen perspektyw własnej sytuacji przedsiębiorstw. Można bowiem zauważyć, że optymistyczne prognozy przedsiębiorstw obciążone są w tym roku większą niepewnością co do ocen przyszłej sytuacji przedsiębiorstwa, a niepewność jest z kolei silnie skorelowana z poziomem aktywności inwestycyjnej. Wnioski te są spójne z wynikami badania dla danych panelowych 23, które wskazują, że wysoka niepewność obniża skłonność do podejmowania inwestycji i ma negatywny wpływ na wielkość nakładów inwestycyjnych. Związek między niepewnością a inwestycjami ujawnił się z największą siłą w 216 r., tłumacząc skalę spadku inwestycji w przedsiębiorstwach. Obawy co do trwałości pozytywnych tendencji kształtujących warunki sprzedażowe (wahania popytu są głównym czynnikiem wpływającym na percepcję niepewności, por. Ramka 1) i ich przełożenia na perspektywy przedsiębiorstwa mogą zatem w pewnym stopniu wyjaśniać ostrożniejsze plany badanych inwestorów i powstałą rozbieżność między ocenami przyszłych tendencji popytowych a poziomem aktywności inwestycyjnej. Należy tu dodać, że wzrost niepewności w początku tego roku nie był bezpodstawny. Poprzedziło go pogorszenie się faktycznej sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw w końcu ub.r., co mogło zwiększyć obawy firm o ich dalsze perspektywy. W drugiej połowie tego roku obserwowane jest natomiast wyraźne, aczkolwiek opóźnione względem poprawiających się elementów prognoz, sygnały poprawy łącznej oceny aktywności inwestycyjnej (ogólna ocena optymizmu inwestorów 24 wzrosła powyżej średniej - cioletniej). Wykres 1 Wybrane oceny i prognozy oraz ocena aktywności inwestycyjnej (wskaźniki wystandaryzowane dla okresu ) 2, 2, 1, 1,,, -, -1, -1, -2, -2, OPTIN moce popyt produkcja zatrudnienie (-) niepewność przyszłej sytuacji inwest. r/r (F1 ) OPTIN ogólna ocena optymizmu inwestorów liczona jako udział przedsiębiorstw planujących rozpoczęcie nowych inwestycji i/lub wzrost skali nakładów Źródło:, wyniki finansowe, dane GUS, opracowanie NBP Wykres 16 Prognoza dynamiki cen własnych (średnia, sa) i stan zapasów (saldo, za małe-za duże) a stopień wykorzystania mocy. Przemysł, 4, 4, 3, 3, 2, 2, 1, 1,,, wysokie wyk. mocy - saldo zapasów (pr. oś) pozostałe przedsiębiorstwa - saldo zapasów (pr. oś) wysokie wyk. mocy - prognoza cen własnych pozostałe przedsiębiorstwa - prognoza cen własnych Przedsiębiorstwa o wysokim wykorzystaniu mocy pow. 9% wykorzystania zdolności (29% firm przemysłowych) Źródło: por. Ramka 4 Wpływ niepewności na decyzje inwestycyjne przedsiębiorstw,, nr 2/17 (kwiecień 217 r.), NBP. 24 Ogólna ocena optymizmu inwestorów udział przedsiębiorstw planujących rozpoczęcie nowych inwestycji i/lub wzrost skali nakładów. 39

43 Inwestycje Najwyższe od czasów przed 29 r. wykorzystanie mocy produkcyjnych i odnotowane po raz pierwszy w historii badania dodatnie saldo zapasów wskazujące na (niewielki) deficyt zapasów sugerują, że wykorzystanie zdolności produkcyjnych może stawać się rzeczywistą barierą działalności przedsiębiorstw. Sprostanie większym zamówieniom może oznaczać konieczność rozbudowy możliwości produkcyjnych, jednak uzyskanie efektów produkcyjnych z nowych inwestycji zwykle wymaga pewnego upływu czasu. Z tego względu przedsiębiorstwo mogą na zwiększony popyt reagować w pierwszej kolejności wzrostem cen swoich produktów, aczkolwiek mechanizmem ograniczającym dynamikę wzrostu cen jest silna konkurencja (wysoka konkurencja jest wymieniana w czołówce barier w działalności przedsiębiorstw). W badanej próbie to właśnie przedsiębiorstwa o wysokim stopniu wykorzystania zdolności produkcyjnych (przyjęto próg 9%) pierwsze zaczęły podnosić ceny własnych produktów zanim zaczęły rosnąć również ceny w firmach o większym zapasie możliwości produkcyjnych, a od dwóch kwartałów także skala planowanych przez nie podwyżek jest wyższa. Przedsiębiorstwa działające blisko bariery zdolności produkcyjnych są jednocześnie bardziej aktywne inwestycyjne, jednak dodatnie saldo ocen zapasów informujące o nawracającym problemie z niedoborem zapasów (w przedsiębiorstwach z większym marginesem wolnych mocy saldo zapasów również rośnie, ale jest ujemne) może wskazywać na potrzebę dalszych czy większych inwestycji. Jednocześnie bardzo wysoka pozostaje ocena zdolności do kontynuacji już rozpoczętych inwestycji (nieznaczne pogorszenie kw/kw) a dodatkowo przedsiębiorstwa wykazują nadal spore zainteresowanie zwiększaniem skali rozpoczętych inwestycji (13,8% inwestorów, powyżej średniej). Inwestycje, które są w fazie realizacyjnej są przeważnie prowadzone zgodnie z planem i tylko w nielicznych przypadkach inwestorzy podejmują decyzję o ograniczeniu ich skali, czy całkowitej rezygnacji (w IV kw. było to 3,% inwestorów, a 2,1% w całej próbie). W szczególności nie obserwujemy większych zakłóceń w planowym przebiegu inwestycji w przedsiębiorstwach, które odczuwają ograniczenia dostępności pracowników. Wysoki poziom optymizmu utrzymuje się w planach inwestycyjnych przedsiębiorstw sektora publicznego. Dynamicznie rośnie w tej grupie przede wszystkim zainteresowanie nowymi inwestycjami. Jest ono obecnie zbliżone wyników notowanych w dobrym dla inwestycji tego sektora 214 r. i wyraźnie powyżej średniej wieloletniej. Skala inwestycji w całym roku powinna znacząco zwiększyć się w porównaniu z rokiem ubiegłym (na co wskazuje stabilne, wysokie saldo dużych zmian inwestycji w planach rocznych). Wykres 17 Wskaźnik nowych inwestycji w sektorach własności prywatny publiczny średnia 29 prywatny średnia 29 publiczny średnia 24 prywatny średnia 24 publiczny Źródło: Wykres 18 Planowana zmiana wielkości nakładów ogółem w bieżącym roku r/r w sektorach własności (duży wzrost - duży spadek) prywatne w tym: zagraniczne publiczne w tym: samorządowe Źródło: 4

44 Inwestycje Wykres 19 Ogólna ocena optymizmu inwestorów przedsiębiorstwa prywatne (wsk. wystandaryzowane) 2, 2, 1, 1,,, -, -1, -1, -2, -2, SM - OPTIN - prywatny F1 - inwestycje r/r - prywatny Źródło:, wyniki finansowe, dane GUS, opracowanie NBP Wykres 11 Ogólna ocena optymizmu inwestorów przedsiębiorstwa publiczne (wsk. wystandaryzowane) 2, 1, 1,,, -, -1, -1, -2, -2, -3, SM - OPTIN - publiczny F1 - inwestycje r/r - publiczny Źródło:, wyniki finansowe, dane GUS, opracowanie NBP Zapowiadany kierunek zmian aktywności inwestycyjnej w przedsiębiorstwach prywatnych jest pozytywny (wskaźnik nowych inwestycji stopniowo rośnie w tym roku i kształtuje się powyżej średniej z lat , saldo w rocznych i kwartalnych planach inwestycji jest dodatnie i wyższe niż w pierwszej połowie roku). Ogólny poziom optymizmu inwestorów sektora prywatnego wyraźnie rośnie w drugiej połowie roku, przekraczając średni wynik z ostatnich lat. W sektorze prywatnym oceny aktywności inwestycyjnej są jednak bardziej stabilne i niższe niż w sektorze publicznym, co można wiązać m.in. z niższą kapitałochłonnością działalności w tej grupie przedsiębiorstw (świadczy o tym np. wielokrotnie niższa relacja majątku trwałego do aktywów obrotowych w porównaniu z przedsiębiorstwami sektora publicznego). Aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw reprezentujących branże o znaczącym wykorzystaniu funduszy unijnych, po załamaniu w roku ubiegłym, wyraźnie się poprawiła w tym roku. Szczególnie szybko rośnie przy tym w tych branżach liczba nowo rozpoczynanych przedsięwzięć inwestycyjnych. Nowe inwestycje mogą zwiększyć popyt na pracę w tych sektorach, a tam już obecnie napotykane są silniejsze ograniczenia w dostępności pracowników. Podobnego odbicia w obszarze nowych inwestycji nie obserwuje się natomiast na razie w pozostałych branżach, w których znaczenie dofinansowania unijnego jest relatywnie mniejsze. Trzeba jednak pamiętać, że fakt rozpoczęcia inwestycji nie musi oznaczać natychmiastowego wzrostu nakładów, zwłaszcza jeśli rozpoczynane są duże projekty, w których kumulacja wydatków może pojawiać się dopiero na kolejnych etapach realizacji inwestycji. Takich dużych projektów można właśnie oczekiwać w sektorach, w których realizowane są inwestycje współfinansowane ze środków unijnych. Większy optymizm inwestorów widać zarówno w planach kwartalnych, jak i rocznych, stąd spodziewać się można wzrostu skali nakładów w całym bieżącym roku w tej grupie inwestorów. Nowe inwestycje mogą przyczynić się do zwiększenia popytu na pracę w tych sektorach, tymczasem już obecnie transport, sektor budowlany oraz energetyka zmagają się z większymi niż w innych branżach problemami z pozyskaniem wykwalifikowanej kadry. 41

45 Inwestycje Wykres 111 Planowana zmiana wielkości nakładów ogółem w ciągu kwartału r/r w sektorach o znaczącym wykorzystaniu funduszy unijnych. Saldo (wzrost-spadek) [F1] sektory o znaczącym wyk. fund. unijnych - inwestycje r/r, prawa oś sektory o znaczącym wykorzystaniu funduszy unijnych pozostałe Źródło:, wyniki finansowe, dane GUS, opracowanie NBP Wykres 112 Wskaźnik nowych inwestycji w sektorach o znaczącym wykorzystaniu funduszy unijnych Wytw. en. elektr. Budownictwo Transport Woda pozostałe Źródło: 3. Czynniki wpływające na inwestycje Otoczenie prawno-fiskalne jest nadal jednym z elementów oddziałujących negatywnie na ogólne warunki prowadzenia działalności, a w szczególności na klimat inwestycyjny. Monitoring barier w działalności inwestycyjnej wskazuje jednak, że w kolejnych edycjach badania postępuje poprawa w tym obszarze a respondenci liczą, że ta tendencja powinna się utrzymywać w przyszłości. Kwestie regulacyjne i podatkowe zajmują na razie czołową pozycję w ogólnym rankingu barier dla działalności (9% wskazań, od 216 r. w ścisłej czołówce barier, od trzech kwartałów na pierwszym miejscu listy, wyniki tzw. pytania otwartego), jak i w rankingu barier dla inwestycji realizowanych w przedsiębiorstwie. W III kw. 16,% inwestorów przyznało, że kwestie natury regulacyjnej lub podatkowej są główną przeszkodą dla realizowanych inwestycji. Krytyczne oceny środowiska prawnego tej grupy przedsiębiorstw pokrywają się jednak ze znacznie wyższymi ocenami aktywności inwestycyjnej, wyższymi nawet niż w przypadku przedsiębiorstw nieidentyfikujących poważniejszych barier dla realizowanych inwestycji. Częstsze wskazania na bariery prawne u aktywnych inwestorów w części mogą wynikać z faktu, że ilość problemów tego typu raczej zwiększa się wraz ze skalą prowadzonych inwestycji (większe, bardziej złożone projekty wymagają podjęcia większej liczby procedur). W kolejnych edycjach badania obserwujemy jednak poprawę ocen otoczenia prawno-fiskalnego dla prowadzonych inwestycji i respondenci liczą na dalsze korzystne zamiany w tym obszarze (zmniejsza się udział inwestorów identyfikujących bariery prawno-fiskalne dla realizowanych i przyszłych inwestycji). Na bariery prawno-fiskalne częściej napotykali inwestorzy z branży wodnej, energetycznej oraz handlowej. Ograniczenia natury popytowej czy związane z brakiem możliwości finansowania wewnętrznego częściej przekładały się natomiast na decyzje nawet o całkowitym powstrzymaniu się od wydatków na inwestycje (znacznie niższa aktywność inwestycyjna w przedsiębiorstwach o takich barierach ograniczających inwestycje). Słaba kondycja nie pozwalająca na wygenerowanie wystarczających środków własnych dla finansowania rozwoju to druga najczęstsza przyczyna tłumacząca ograniczoną skalę inwestycji w całej badanej próbie (1,8% wskazań w próbie), jednak jest to problem głównie dla przedsiębiorstw o słabej kondycji ekonomicznej (problem nr 1 w tej grupie), a pomijalny wśród firm o przynajmniej dobrej sytuacji. 42

46 prawne/fiskalne brak śr. własnych/słab koszty pracy popyt inne źr. niepewność finansowanie zewn. ceny surowców brak pracowników fundusze ue inne prawne/fiskalne koszty pracy finansowanie zewn. inne źr. niepewności ceny surowców popyt brak śr. własnych, słaba kondycja fundusze ue brak pracowników inne Inwestycje Wykres 113 Bariery realizowanych i przyszłych inwestycji , 1,8 11,9 1,9 1,7 9,8 8,2 7,2, 3, bariery 217q1 bariery 217q2 bariery 217q3 Wykres 114 Bariery realizowanych inwestycji według ocen bieżącej kondycji ekonomicznej bariery przyszłych inwestycji bardzo dobra [11,9% próby] dobra [66,2] słaba, zła [21,9] Źródło: Źródło: Ograniczenia wynikające z sytuacji na rynku pracy oddziałują negatywnie na inwestycje głównie przez zwiększone koszty pracy (11,9% wskazań, trzecie miejsce w rankingu barier), ale presja rosnących kosztów pracy na inwestycje powinna się osłabić w przyszłości. Pogarszająca się dostępność pracowników na razie natomiast jest problemem głównie dla działalności bieżącej i nie ma najczęściej decydującego wpływu na plany rozwojowe przedsiębiorstw (7,2% wskazań, końcowa pozycja na liście barier). Trudna sytuacja na rynku pracy utrudnia rozwój szczególnie przedsiębiorstwom transportowym, usługowym i budowlanym. Wzrost kosztów pracy wyraźnie bardziej doskwieraj przedsiębiorstwom prywatnym, co można wiązać z większą dynamiką wynagrodzeń w tym sektorze. Związek między ograniczeniami z rynku pracy a rozwojem przedsiębiorstw może być jednak dwukierunkowy. Warunki na rynku pracy z jednej strony bowiem mogą powodować ograniczenia dla rozwoju przedsiębiorstw (potencjalne trudności z zapełnieniem tworzonych dzięki inwestycjom miejsc pracy), ale mogą też dawać wyraźny impuls do inwestycji w zastępowanie pracy ludzkiej i automatyzację procesów w przedsiębiorstwie. Aktywność inwestycyjna przedsiębiorstw napotykających na trudności związane z rynkiem pracy (brak pracowników bądź rosnące koszty pracy) jest relatywnie wysoka (równie wysokie zainteresowanie nowymi inwestycjami jak w firmach nie napotykających na żadne bariery inwestycyjne, nieco niższe dynamiki nakładów). Jeśli więc efektem nowych inwestycji będą nowe miejsc pracy, problemy z dostępnością pracowników mogą się w pewnych sektorach pogłębić i rzeczywiście na to wskazuje rozkład przyszłych barier dla inwestycji. Zgodnie z oczekiwaniami respondentów obniżać się natomiast powinien negatywny wpływ rosnących kosztów pracy. Pogarszająca się dostępność pracowników i rozkręcające się inwestycje budowlane oznaczają dla przedsiębiorstw także większe trudności z wykonaniem inwestycji ze względu na trudności z pozyskaniem rzetelnych wykonawców, zwłaszcza jeśli zlecenie dotyczy relatywnie niewielkich przedsięwzięć. To może być istotna bariera w szczególności dla mniejszych przedsiębiorstw. Poza dostępnością pracowników na dalszych miejscach na liście czynników ograniczających realizowane inwestycje znalazły się rosnące bądź niestabilne ceny surowców i materiałów oraz problemy z pozyskaniem finansowania z funduszy unijnych. Warto jednak zwrócić uwagę na przewidywane zwiększenie się znaczenia bariery finansowania zewnętrznego w odniesieniu do przyszłych inwestycji, w tym szczególnie jeśli chodzi o środki pomocowe z UE. Może to wskazywać, że przedsiębiorstwa w przyszłych planach rozważają inwestycje o większej skali wymagające także poważniejszego wsparcia zewnętrznymi środkami finansowymi. 43

47 Inwestycje Kolejność barier dla inwestycji w rankingu jest w oczywisty sposób silnie różnicowana przez kondycję ekonomiczną przedsiębiorstw. Podmioty w bardzo dobrej sytuacji finansowej zdecydowanie wskazują na bariery zlokalizowane w środowisku prawno-fiskalnym, mają znacznie większe niż pozostałe firmy trudności z pozyskaniem pracowników, za to praktycznie nie odczuwają ograniczeń w dostępie do finansowania zewnętrznego. Wśród źródeł problemów dla przeciętnych przedsiębiorstw oceniających swoją kondycję jako dobrą (najliczniejsza grupa w próbie) trudno wskazać barierę dominującą, ale można zauważyć częstsze ma tle próby problemy z rosnącymi kosztami pracy. Znaczna część przedsiębiorstw w próbie (36%) swoją pasywność inwestycyjną tłumaczy brakiem potrzeby rozwoju. Kondycja ekonomiczna tych przedsiębiorstw jest słabsza na tle próby (ale lepsza od sytuacji firm z barierą popytu), m.in. ze względu na gorsze warunki popytowe czy niższą płynność finansową. Istniejące pewne rezerwy zdolności produkcyjnych w tej grupie przedsiębiorstw oznaczają, że wzrost popytu nie musi dać natychmiastowego impulsu do działań w kierunku rozbudowy potencjału produkcyjnego. Natomiast jedynie 4,3% przedsiębiorstw w próbie powiązało bezpośrednio zbyt niski popyt z ograniczeniami dla prowadzonych inwestycji (1,9% wskazań w grupie firm odczuwających bariery dla inwestycji, czwarta pozycja na liście czynników ograniczających inwestycje). Bariera popytowa w odniesieniu do przyszłych inwestycji zgodnie z oczekiwaniami inwestorów powinna się wyraźnie zmniejszyć, co jest spójne także z poprawiającymi się nadal perspektywami dla sprzedaży w całej próbie. 4. Finansowanie inwestycji Zadłużenie przedsiębiorstw z tytułu kredytów inwestycyjnych stabilnie rośnie, wyraźnie przyspiesza przy tym dynamika wzrostu kredytów inwestycyjnych dla sektora MSP. Ze względu na wysoką koncentrację kredytów relatywnie większe znaczenie w finansowaniu rozwoju na poziomie pojedynczej firmy mają jednak własne możliwości finansowe. Z danych statystyki systemu bankowego 2 wynika, że utrzymuje się wysoka dynamika kredytów inwestycyjnych wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa. W ciągu ostatnich 12 miesięcy średni wzrost tej kategorii wyniósł 9,7% (w sierpniu br. 1,1%), a od sierpnia ub.r. rośnie ono szybciej niż zadłużenie kredytowe z tytułu pozostałych rodzajów kredytów. Od początku tego roku wyraźnie przyspiesza także dynamika wzrostu kredytów inwestycyjnych dla przedsiębiorstw MSP. Koncentracja kredytów w sektorze przedsiębiorstw jest jednak bardzo wysoka (w połowie br. 1 przedsiębiorstw wykazywało 8,3% ogólnego zadłużenia z tytułu kredytów i pożyczek długoterminowych, przy czym jest to szersza kategoria niż kredyt inwestycyjny, por. przyp. 2) a głównym źródłem finansowania inwestycji pozostają środki własne przedsiębiorstw. Wskazują na to m.in. wyniki SM NBP, z których wynika, że nowo rozpoczynane inwestycje najczęściej są finansowane z własnych środków (4,4% inwestorów), a niemal dwukrotnie rzadziej z wykorzystaniem kredytów bankowych (2,8%). Mimo sprzyjających warunków kredytowych, na które składają się historycznie niskie stopy procentowe NBP i 2 W sprawozdawczości banków (NBP) obowiązuje szersze ujęcie sektora przedsiębiorstw niż w sprawozdawczości przedsiębiorstw (GUS). Zgodnie z metodyką badania NBP sektor przedsiębiorstw obejmuje również mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające poniżej 9 pracowników. Z kolei w badaniu GUS kredyty wykazywane są łącznie z pożyczkami i tylko w podziale na termin wymagalności tych zobowiązań (tj. nie ma informacji o podziale wg przeznaczenia kredytu). Ponadto kategoria kredytów długoterminowych jest bardziej pojemna niż kategoria kredytów inwestycyjnych. Ze względu na powyższe różnice zakresu podmiotowego i przedmiotowego oba źródła danych dostarczają nieporównywalnych informacji i należy je traktować komplementarnie. Ponadto, brak jest informacji na temat nowo zaciągniętych w danym okresie zobowiązań (w ujęciu bilansowym dostępna jest jedynie informacja o stanie zobowiązań, który jest wynikową sumy zobowiązań nowo zaciągniętych oraz spłaty zobowiązań w danym okresie). 44

48 Inwestycje wysoka dostępność kredytów, rola kredytów w finansowaniu rozwoju przedsiębiorstw pozostaje nadal na obniżonym poziomie. Wykres 11 Kredyty inwestycyjne dla przedsiębiorstw udział kredytów inwestycyjnych w kredytach ogółem (prawa oś) kredyt inwestycyjny r/r kredyt inwestycyjny dla dużych przedsiębiorstw r/r kredyt inwestycyjny dla MSP r/r Źródło: Statystyka bankowa NBP Wykres 116 Finansowanie nowych inwestycji (w % inwestorów) kredyty średnia środki własne średnia Udział inwestorów deklarujących dane źródło jako główne źródło finansowania nowych inwestycji. Podgrupa inwestorów planujących nowe inwestycje Źródło: 4

49 Finansowanie i sytuacja płynnościowa Finansowanie i sytuacja płynnościowa 1. Kredyt bankowy i jego dostępność Zdolność do spłaty kredytu sektora przedsiębiorstw pozostaje wysoka, ale zainteresowanie tą formą finansowania jest nierosnące. W dalszym ciągu utrzymało się niskie zainteresowanie przedsiębiorstw zwiększeniem zadłużenia z tytułu kredytu. W III kw. odsetek firm ubiegających się o kredyt pozostawał w tendencji malejącej i objął 16% firm ankietowanych przez NBP, z czego kredyt otrzymało w sumie 13,6% podmiotów (tj. 86% aplikujących firm). Można wnioskować, że w mniej niż połowie przypadków (ok. -6% próby) kredyt wykorzystano na cele inwestycyjne. Skuteczność pozyskania tego typu finansowania (14% odrzuceń wniosków), mimo pogorszenia w ujęciu kwartalnym, należy uznać nadal za wysoką. Podobnie, na dobrym poziomie utrzymała się zdolność przedsiębiorstw do spłaty zobowiązań wobec banków (94,% firm nie zgłasza obecnie problemów ze spłatą rat kredytowych w terminie). Plany firm na IV kw. br. nie przewidują wzrostu popytu na finansowanie długiem bankowym (niespełna 11% firm zamierza zwiększyć zadłużenie z tytułu kredytu, tj. ponad dwa razy mniej niż w okresie największego wzrostu popytu w 27 r.). Kredyt pozostaje przy tym silnie skoncentrowany (zobowiązania z tytułu kredytów bankowych 1 największych kredytobiorców w całej populacji przedsiębiorstw zatrudniających ponad 9 osób stanowią ok. 48% zadłużenia wobec banków tej populacji, i udział ten rośnie w ostatnich latach 26 ). Wykres 117 Obsługa zadłużenia kredytowego (odsetek firm bez problemów z obsługą zadłużenia) Źródło: Wykres 118 Popyt na kredyt odsetek złożonych i zaakceptowanych wniosków kredytowych ubiegający się o kredyt ubiegający się o kredyt s.a. zaakceptowane wnioski (P oś) Źródło: 2. Płynność przedsiębiorstw Coraz wyraźniej obserwowany jest spadek płynności w sektorze przedsiębiorstw. W konsekwencji niższej płynności pogorszeniu uległa również spłacalność zobowiązań handlowych. Ankietowane przedsiębiorstwa na razie oceniają sytuację jako dobrą (odsetek firm, które nie zgłaszają problemów z utrzymaniem płynności w dalszym ciągu pozostaje wysoki i stabilny, choć i tu widać lekką tendencją spadkową). jednak w całej populacji wskaźniki płynności maleją (najsilniej w przypadku płynności I stopnia). Analiza składowych miar płynności pokazała, że głównym czynnikiem ich spadku był malejący przyrost środków pieniężnych dynamika inwestycji krótkoterminowych spadła z 7,2% w I kw. do,8% w II kw., tj. najniższego poziomu od 213 r. Jednocześnie dynamika zobowiązań krótkoterminowych pozostała na znacznie wyższym poziomie (6,3%). Spadki płynności zanotowano na poziomie medianowego 26 Na podstawie danych bilansowych ze sprawozdawczości przedsiębiorstw GUS. 46

50 Finansowanie i sytuacja płynnościowa przedsiębiorstwa (zmniejszył się odsetek firm z płynnością powyżej poziomu progowego oraz mediana rozkładu wskaźnika płynności). Widoczne obniżenie wskaźników zanotowały zwłaszcza przedsiębiorstwa największe i najbardziej płynne, co nie spowodowało jednak większych zakłóceń z punktu widzenia zdolności do spłaty zobowiązań w tej grupie. Spadki wskaźników widoczne są jednak w większości sekcji, w tym w przetwórstwie i budownictwie, w tym w przypadku niektórych branż pogłębiają się one już od kilku kwartałów. Poprawę płynności zaobserwowano natomiast w górnictwie, handlu i branży hotelarskiej. Wykres 119 Płynność szybka (II st.) i płynność gotówkowa (I st.) wskaźnik II stopnia s.a. (prawa oś) wskaźnik I stopnia s.a. (lewa oś) Wykres 121 Odsetek firm z płynnością powyżej wartości progowej I st pow 2% (P oś) II st miedzy 1% - 13% (L oś) , 12,4 12,3 12,2 12, ,9 11,8 11,7 11,6 11, Wykres 12 Dynamika roczna składowych wskaźników płynności inwestycje kr.s.a. należności s.a. zobowiązania kr.s.a. Wykres 122 Ocena płynności oraz ocena zdolności do spłaty zobowiązań handlowych (odsetek firm bez problemów w danym obszarze) płynność Źródło: obsł.zadł.pozabankowego Problemy z utrzymaniem płynności pogorszyły się m.in. w sektorze budowlanym. Mimo poprawy koniunktury firmy budowlane borykają się z wieloma problemami (por. podrozdział Wynik finansowy, rentowność i koszty ), które zaczynają przekładać się na ich sytuację finansową. Co warto podkreślić, przedsiębiorstwa z tej branży zgłaszają obecnie relatywnie większy względem innych branż popyt na kredyt (w III kw. ubiegało się o takie finansowanie 26% branży), ale też maja do czynienia z większymi obostrzeniami w jego pozyskaniu (co czwarty wniosek kredytowy firm budowlanych został odrzucony w III kw.). Trudności w dostępie do kredytu związane są m.in. z problemami z terminowym wywiązywaniem się z zobowiązań (1% firm z tej branży zgłasza obecnie takie problemy, co oznacza, że kłopoty ze spłatą pojawiają się w branży budowlanej ponad dwa razy częściej niż w pozostałych przedsiębiorstwach). Mimo wyższego popytu na kredyt, wielkość zadłużenia z tytułu kredytów i pożyczek w budownictwie kolejny już kwartał nominalnie spada, podobnie jak relacja tego długu względem wielkości aktywów branży. Odejście 47

51 Finansowanie i sytuacja płynnościowa od finansowania kredytem bankowym może stanowić jedną z przyczyn problemów z utrzymaniem płynności firm budowlanych. Innym istotnym czynnikiem powodującym pogorszenie płynności może być wprowadzony od 1 stycznia 217 r. tzw. odwrócony VAT, zmniejszający wielkość środków pieniężnych pozostających w dyspozycji przedsiębiorstw. Za bardzo ważną przyczynę spadku płynności należy również uznać malejącą rentowność (por. podrozdziały Czynniki stojące za spadkiem płynności oraz Wynik finansowy, rentowność i koszty ). Spadek płynności i problemy z regulowaniem zobowiązań rosną obecnie przede wszystkim w przedsiębiorstwach zajmujących się budową obiektów inżynierii lądowej i wodnej, a zatem w firmach, które biorą udział w dużych państwowych lub samorządowych projektach inwestycyjnych. Wykres 123 Wskaźnik płynności I stopnia oraz rentowności obrotu netto w budownictwie 6 płynność płynność s.a. rentowność rentowność s.a. 16 Wykres 124 Oceny stanu płynności i zdolności do spłaty zobowiązań handlowych w budownictwie 7 7 płynność zdolność do spłaty zob.handl Źródło: 3. Czynniki obniżające płynność Spadek rentowności w sektorze przedsiębiorstw może być jednym z czynników pogarszającej się płynności i problemów ze spłatą zobowiązań handlowych. Obecnie ok. połowa przedsiębiorstw osiąga rentowność na satysfakcjonującym poziomie i odsetek ten jest dość stabilny. Jednak dalsze (obserwowane od kilku kwartałów) spadki wskaźników rentowności mogą przełożyć się na spadek poziomu płynności. Firmy z niską rentownością trzy razy częściej niż przedsiębiorstwa osiągające satysfakcjonujący poziom rentowności mają bowiem problemy z utrzymaniem płynności; w przedsiębiorstwach generujących straty problemy z płynnością pojawiają się jeszcze częściej, bo w połowie przypadków. Skala zatorów płatniczych pozostaje umiarkowana. Problem ten znajduje się obecnie poza czołówką najpoważniejszych barier rozwoju, a jego rozmiary nie wykazują tendencji rosnącej, nie można go zatem uznać za najważniejszą przyczynę spadku płynności obserwowanego w ostatnich kwartałach w sektorze przedsiębiorstw. Niemniej trudności w odzyskaniu przeterminowanych należności w dalszym ciągu pozostają kwestią trudną dla bardzo wielu polskich firm aż 74% respondentów deklaruje istnienie tego rodzaju zjawiska. W większości przypadków jego skala jest jednak relatywnie niewielka (w przypadku 1% przedsiębiorstw udział przeterminowanych należności w sumie należności handlowych ogółem nie przekracza 1%). W przypadku tej grupy firm aż w 8% przypadków nie pojawiają się problemy z utrzymaniem płynności. 48

52 Finansowanie i sytuacja płynnościowa Wykres 12 Wskaźnik ESI stan na maj 217 r Wykres 126 Oceny rentowności na rynku krajowym a problemy z utrzymaniem płynności 1% 8% 6% 4% 2% brak problemów sporadyczne problemy częste problemy,7 8,7 6,2 16,3 9,6 2,4 68,4 29,1 4, sprzedaż kraj. sprzedaż zagr. eksporterzy wysp. Źródło: % satysfakcjonująca rentowność Źródło: niesatysfakcjonująca rentowność straty Ramka Sezonowość w wynikach finansowych przedsiębiorstw Występowanie sezonowości w szeregach czasowych może utrudniać obserwację trendów w ewolucji analizowanych zjawisk. Taka sytuacja ma miejsce przy ocenie poziomu aktywności gospodarczej, którą cechuje zmienność o charakterze sezonowym, tzn. podlega ona okresowym wahaniom w cyklach tygodniowym, miesięcznym, kwartalnym i/lub rocznym. Dlatego szeregi czasowe opisujące badane zjawiska często czyści się z wahań sezonowych. W przypadku analizowania danych na potrzeby oceny bieżącej sytuacji makroekonomicznej kluczowe jest uwzględnienie występowania sezonowości o cyklu rocznym, co wynika przede wszystkim z charakteru dostępnych szeregów czasowych. Podstawowe wskaźniki poziomu aktywności gospodarczej dla Polski publikowane są bowiem z częstotliwością miesięczną (np.: CPI, PPI, produkcja sprzedana przemysłu, sprzedaż detaliczna) lub kwartalną (jak np.: Rachunki Narodowe PKB i wyniki finansowe przedsiębiorstw). Powoduje to, że analizowanie wahań w cyklach krótszych niż rok, jest w praktyce bezzasadne. Wykres 127 Wahania sezonowe przychodów w SP 8 33% 6 Wykres 128 Wahania sezonowe rentowności w SP 8% 8% 6% % 4% 2% 3% -7% % -2% przychody (w mld zł) przychody s.a. komponent sezonowy (p) rentowność rentowność s.a. komponent sezonowy (p) Źródło: wyniki finansowe przedsiębiorstw, GUS Źródło: wyniki finansowe przedsiębiorstw, GUS 49

53 Finansowanie i sytuacja płynnościowa W celu oczyszczenia szeregu z wahań sezonowych najczęściej wykorzystuje się uznane i powszechnie stosowane procedury. Najpopularniejsze to TRAMO-SEATS, ARIMA-X12 lub ARIMA-X13. Umożliwiają one dekompozycję analizowanego wskaźnika ekonomicznego na trzy podstawowe składniki tj. trend, komponent sezonowy oraz komponent nieregularny, czyli krótkookresowe wahania nie wynikające z sezonowości. Na tej podstawie można ocenić, jak kształtują się ogólne tendencje w rozwoju danego obszaru gospodarczego oraz jak silne są odchylenia od trendu, wynikające z powtarzalnych w kolejnych latach fluktuacji w cyklu rocznym, czyli czynników sezonowych. Pierwotną przyczyną występowania sezonowości we wskaźnikach aktywności ekonomicznej są czynniki naturalne tj. występowanie pór roku i wahania temperatur w cyklu rocznym. Wraz z postępem technicznym i rozwojem społeczno-gospodarczym na znaczeniu zyskały czynniki kulturowe, tj. stałe terminy okresów wakacyjnych, świąt oraz związane z tym zmiany preferencji konsumentów w cyklu rocznym. Do występowania sezonowości w danych finansowych przedsiębiorstw przyczyniać się mogą również różne okresy rozliczania budżetów, wypłacania premii i nagród dla pracowników oraz przesunięcia w księgowaniu przychodów i kosztów na potrzeby optymalizacji podatkowej przez podmioty gospodarcze. Wzorzec sezonowości powinien być powtarzalny w kolejnych latach, jednak może być on zakłócany przez różny rozkład dni wolnych od pracy w poszczególnych miesiącach, a więc i różną liczbę dni roboczych, ruchome święta, jak np. Wielkanoc, która występuje w marcu lub w kwietniu (w I lub w II kwartale roku), anomalie pogodowe czy zmiany w przepisach. Z tego względu w procedurach odsezonowujących ekonomiczne szeregi czasowe często uwzględnia się informację o tego typu czynnikach 27. Wykres 129 Komponenty sezonowe w przychodach poszczególnych sekcji Sektor przedsiebiorstw Górnictwo i wydobywanie Przetwórstwo przemyslowe Wytwarzanie i zaopatrywanie w energie, gaz Dostawa wody, scieki odpady, rekultywacja Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny, naprawa Transport, gospodarka magazynowa Hotele i restauracje Informacja i komunikacja Obsluga nieruchomosci Dzialalnosc profesjonalna, naukowa i Uslugi administrowania i dzialalnosc -4% -3% -2% -1% % 1% 2% 3% I kw II kw III kw IV kw Źródło: wyniki finansowe przedsiębiorstw, GUS 27 Z tego powodu poddanie danych procesowi odsezonowania może w istotny wpływać także na dynamiki/przyrosty roczne analizowanych zmiennych, które teoretycznie nie powinny zawierać komponentu sezonowego.

54 Finansowanie i sytuacja płynnościowa Czynniki sezonowe oddziałują zarówno na stronę podażową jak i popytową gospodarki. Najbardziej ewidentnymi przykładami występowania sezonowości po stronie podażowej w polskiej gospodarce są zwiększona produkcja rolna w miesiącach letnich 28 i wyraźnie mniejsza produkcja budownictwa w okresie zimowym. Jeśli chodzi o wahania implikowane przez zmiany popytu to najsilniejsza sezonowość występuje w usługach związanych z wypoczynkiem, na które szczyt zapotrzebowania przypada w okresie wakacyjnym, a także w produkcji energii cieplnej, na którą popyt jest naturalnie wyraźnie wyższy w okresie zimowym niż letnim. Na prawidłowości te wskazuje analiza sezonowości, przeprowadzona w oparciu o dane ze sprawozdań finansowych (por. Wykres 129) 29. Oszacowane komponenty sezonowe przychodów przedsiębiorstw w poszczególnych sekcjach podlegają wyraźnym wahaniom cyklicznym w kolejnych kwartałach roku. Przychody budownictwa są w I kw. przeciętnie o 3% niższe od średniej rocznej, natomiast w IV kw., kiedy to kończonych jest wiele inwestycji przed okresem zimowym i końcem roku, produkcja tej sekcji i jest wyższa średnio o blisko 3% od odnotowanej w całym roku. Przychody w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę w okresach niskich temperatur tj. w I oraz IV kw. odchylają się pozytywnie od trendu o około 1%, natomiast w pozostałej części roku są odpowiednio mniejsze. Z kolei w przychodach hoteli i restauracji oraz przedsiębiorstw z sekcji usługi administrowania i działalność wspierająca (obejmującej także działalność organizatorów turystyki) obserwuje się wzrost sprzedaży w III kw. roku, tj. tradycyjnym okresie urlopowym, o odpowiednio 7% i 13%, w relacji do wartości przeciętnej, natomiast w I kw. obroty odchylają się in minus, o odpowiednio 13% i 1%. Wzorce sezonowości w poziomie aktywności ekonomicznej dla poszczególnych sekcji różnią się zatem wyraźnie między sobą, a czynniki sezonowe w różnych obszarach gospodarki często oddziałują w przeciwnych kierunkach. W rezultacie implikowana sezonowość obrotów całego sektora przedsiębiorstw jest wyraźnie słabsza, niż w przypadku większości sekcji i wskazuje na narastanie poziomu aktywności gospodarczej w kolejnych kwartałach roku, tak że obroty w I kw. są o około 6% niższe, a w IV kw. o blisko 6% wyższe od poziomu wynikającego ze średniookresowej tendencji wzrostowej. Taki wzorzec sezonowości (narastanie obrotów w kolejnych kwartałach), choć z różną amplitudą wahań, występuje także w kilku znaczących obszarach działalności gospodarczej, tj. w sekcjach przemysłowych (poza energetyką), handlu oraz w transporcie. Sezonowość z różnym natężeniem występuje w poszczególnych kategoriach finansowych. Pośród głównych kategorii kosztów najsilniejsze efekty sezonowe obserwuje się w kosztach finansowych, tak że znaczna część tych kosztów (o 28% więcej niż przeciętnie w ciągu całego roku) kumuluje się w IV kw., natomiast w II kw. i III kw. są one o kilkanaście proc. niższe od średniej rocznej (por. Wykres 13Błąd! Nie można odnaleźć źródła odwołania.). Bardziej zmienne (ponad dwukrotnie) w cyklu rocznym od kosztów ogółem są również koszty usług obcych. Z kolei pozostałe kategorie kosztów operacyjnych, tj. koszty sprzedanych materiałów i towarów, koszty wynagrodzeń (włączając ubezpieczenia społeczne) oraz w szczególności koszty materiałów i energii oddziałują stabilizująco na wahania ogółu kosztów w cyklu 28 Dane o wynikach finansowych sektora przedsiębiorstw niefinansowych nie obejmują jednak rolnictwa. 29 Czynniki sezonowe na potrzeby niniejszej analizy oszacowano procedurą ARIMA X-12. Sezonowość została policzona w sposób multiplikatywny na próbie od 2 do 216 roku. 1

55 Finansowanie i sytuacja płynnościowa rocznym. Warto zauważyć, że wszystkie opisane kategorie kosztów, poza kosztami finansowymi, charakteryzują się tym samym wzorcem sezonowości, tj. niższym poziomem w I kw. i stopniowym wzrostem w kolejnych kwartałach. Wykres 13 Sezonowość w podstawowych kategoriach kosztów oraz w przychodach SP 3% 3% 2% 2% 1% 1% % % -% -1% -1% -2% przychody ogółem koszty finansowe koszty usł. obcych koszty ogółem wartość sprzedanych towarów i materiałów koszty pracy koszty materiałów i energii,2,18,16,14,12,1,8,6,4,2, I kw II kw III kw IV kw odch. std. (P) Źródło: wyniki finansowe przedsiębiorstw, GUS Sezonowość występuje również we wskaźnikach pochodnych, jak wynik finansowy czy rentowność. Dzieje się tak, choć wzorce sezonowości ogółu przychodów i kosztów są podobne. Zmienność w cyklu rocznym w przypadku kosztów jest jednak nieco silniejsza niż w przypadku przychodów (głównie za przyczyną kosztów finansowych), co skutkuje występowaniem sezonowości w wielkościach wyniku finansowego i rentowności. W rezultacie wskaźnik rentowności jest w II kw. przeciętnie o,9 pp. wyższy natomiast w IV kw. o 1, pp. niższy od poziomu przeciętnego (por. Wykres 131). Wykres 131 Wzorce sezonowości dla przychodów i kosztów, różnica między nimi oraz sezonowość wskaźnika 9% 4% -1% przychody różnica koszty wskaźnik rentowności Wykres 132 Wzorce sezonowości dla wskaźników prognoz produkcji SM NBP oraz GUS gru mar cze wrz -6% I kw II kw III kw IV kw SM NBP koniunktura w przemyśle wg. GUS Źródło: wyniki finansowe przedsiębiorstw, GUS Źródło:, koniunktura GUS Wskaźniki koniunktury gospodarczej charakteryzują się innym schematem sezonowości niż wskazywałyby dane ze sprawozdań finansowych (por. Wykres 132Błąd! Nie można odnaleźć źródła 2

56 Finansowanie i sytuacja płynnościowa odwołania.). Oczekiwania przedsiębiorstw odnośnie ogólnej sytuacji gospodarczej, produkcji, a także eksportu są najmniej optymistyczne w grudniu, kiedy prognozy dotyczą I kw. Z kolei najbardziej optymistyczne są przedsiębiorstwa w marcu, tj. przy formułowaniu oczekiwań na II kw. W badaniu czerwcowym i wrześniowym, czyli tych odnoszących się do sytuacji w III oraz IV kw., następuje natomiast stopniowy spadek optymizmu. W danych finansowych obserwuje się natomiast zwiększanie poziomu aktywności ekonomicznej w kolejnych kwartałach roku. Wzorzec sezonowości zaobserwowany w SM NBP nie jest charakterystyczny wyłącznie dla tego badania koniunktury. Podobny schemat obserwuje się także w przypadku indeksów koniunktury gospodarczej konstruowanych przez GUS. 3

57 Uwagi metodologiczne Uwagi metodologiczne 1. Prezentowane opracowanie opiera się głównie na dwóch źródłach danych: ankiecie Szybki Monitoring NBP (SM) oraz sprawozdaniach o przychodach, kosztach i wyniku finansowym oraz o nakładach na środki trwałe (wyniki finansowe, dane GUS). 2. Badania SM prowadzone są nieprzerwanie od końca 1997 r. Ostatnie badanie SM odbyło się we wrześniu 217 r. W badaniu SM wzięło udział 2483 podmioty wybrane z terenu całego kraju. Były to przedsiębiorstwa z sektora niefinansowego reprezentujące wszystkie sekcje PKD poza rolnictwem, leśnictwem i rybołówstwem, oba sektory własności, przedsiębiorstwa z sektora MSP oraz duże jednostki. Ze względu na przewagę w próbie przedsiębiorstw dużych, za którą jednak przemawia silna koncentracja zjawisk makroekonomicznych, wyniki badań ankietowych należy traktować z pewną ostrożnością. W próbie wyraźnie niedoreprezentowane są zwłaszcza mikro przedsiębiorstwa. 3. Sprawozdania o przychodach, kosztach i wyniku finansowym, które przedsiębiorstwa zobowiązane są przesyłać do GUS na koniec każdego kwartału. Obowiązek sprawozdawczy spoczywa na przedsiębiorstwach zatrudniających na koniec roku poprzedzającego sprawozdanie ponad 49 osób. Dostępne dane obejmują wszystkie sekcje PKD, poza sektorem finansowym, rolnictwem, leśnictwem i rybołówstwem. Liczba przedsiębiorstw objętych badaniem na koniec czerwca 217 r. wyniosła 17 42, tj. o 331 więcej jednostek niż w czerwcu 216 r. 4. Podstawową metodą konstrukcji prezentowanych w raporcie wskaźników na bazie danych ankietowych jest różnica między procentem odpowiedzi korzystnych i niekorzystnych dla sytuacji przedsiębiorstw. Wskaźniki te przyjmują wartości z przedziału od +1 do 1. Ujemne wyniki należy interpretować, jako pogorszenie się stanu koniunktury, natomiast dodatnie, jako jego poprawę,. W raporcie rzeczywisty kurs złotego liczony jest jako średni kurs za okres, w którym wypełniana jest ankieta (jest to ok. pierwszych 12 dni roboczych ostatniego miesiąca w kwartale). 6. Dla oznaczenia wskaźników wyrównanych sezonowo zastosowano skrót s.a. seasonally adjusted. 7. W opracowaniu wykorzystano następujące przekroje klasyfikacyjne: wg rodzajów działalności PKD w podziale na: Przemysł, Budownictwo, Handel, Usługi bądź z uwzględnieniem sekcji PKD ilekroć w opracowaniu jest mowa o sekcji Pozostałe usługi, chodzi o grupę branż usługowych, na które składa się: Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, Informacja i komunikacja, Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, Edukacja, Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją wg sektorów własności: sektor publiczny, sektor prywatny oraz form własności wg klas wielkości zatrudnienia: od 1 do 49 zatrudnionych, od do 249, od 2 do 499, od do 1999 oraz 2 i więcej osób (2+) lub alternatywnie, w podziale na: sektor MSP (do 249 pracujących) i duże przedsiębiorstwa (2 i więcej pracowników) wg przeznaczenia oferowanych przez przedsiębiorstwa produktów: przedsiębiorstwa oferujące dobra energetyczne, inwestycyjne, konsumpcyjne trwałe i nietrwałe oraz półprodukty/dobra zaopatrzeniowe. wg przeznaczenia usług: usługi dla biznesu, usługi dla konsumentów oraz usługi nierynkowe (głównie: edukacja i zdrowie). wg eksporterów (przedsiębiorstw z niezerowymi przychodami z eksportu) i nieeksporterów (firmy z zerowymi przychodami z eksportu) lub dodatkowo wg eksporterów wyspecjalizowanych (firmy z % lub wyższym 4

58 Uwagi metodologiczne udziałem eksportu w sprzedaży) i eksporterów niewyspecjalizowanych (firmy z niższym niż % udziałem eksportu w sprzedaży). 8. Wskaźniki na bazie danych finansowych liczone są w następujący sposób: Wskaźnik rentowności obrotu netto = relacja wyniku finansowego netto do przychodów og. *1 Wskaźnik rentowności sprzedaży = relacja wyniku na sprzedaży do przychodów ze sprzedaży *1 Płynność finansowa (III st.) = relacja aktywów obrotowych do zobowiązań krótkoterminowych, przyjęta w notatce wartość referencyjna wynosi 1,2. (Wartość wymieniana przez rożnych autorów, jako średnia dla całej populacji przedsiębiorstw. Może być różna w zależności od wielkości przedsiębiorstwa i jej klasyfikacji PKD). Płynność szybka (II st.) = relacja inwestycji krótkoterminowych i należności krótkoterminowe do zobowiązań krótkoterminowych, przyjęta w notatce wartość referencyjna wynosi 1, (Wartość wymieniana przez rożnych autorów, jako średnia dla całej populacji przedsiębiorstw. Może być różna w zależności od wielkości przedsiębiorstwa i jej klasyfikacji PKD). Płynność gotówkowa (I st.) = relacja inwestycji krótkoterminowych do zobowiązań krótkoterminowych, przyjęta w notatce wartość referencyjna wynosi,2. (Wartość wymieniana przez rożnych autorów, jako średnia dla całej populacji przedsiębiorstw. Może być różna w zależności od wielkości przedsiębiorstwa i jej klasyfikacji PKD). Tempo odnawiania majątku relacja nakładów na środki trwałe do majątku trwałego. Majątek trwały ze względu na dostępność danych obejmuje jest powiększony o wartości niematerialne i prawne. Wskaźnik ogólnego zadłużenia = relacja zobowiązań i rezerw na zobowiązania do sumy aktywów wyrażona w procentach Wskaźnik pokrycia obsługi długu = relacja zysku brutto i całkowitych odsetek do wydatków na spłatę całkowitego zadłużenia (raty kapitałowe i odsetki). Wskaźnik samofinansowania = relacja kapitału własnego do sumy bilansowej wyrażona w procentach Wskaźnik zaangażowania kapitałów własnych = relacja kapitałów własnych do aktywów trwałych wyrażona w procentach Wskaźnik zadłużenia krótkoterminowego = relacja zobowiązań krótkoterminowych do sumy bilansowej wyrażona w procentach Wskaźnik zadłużenia długoterminowego = relacja zobowiązań długoterminowych do sumy bilansowej wyrażona w procentach APROBOWAŁ Michał Gradzewicz ZATWIERDZIŁ Jarosław T. Jakubik

59 Formularz ankietowy Formularz ankietowy 6

60 Formularz ankietowy 7

61 Formularz ankietowy 8

62 Formularz ankietowy 9