SŁOWNICZEK PODSTAWOWYCH TERMINÓW PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNYCH

Transkrypt

1 Zespół Szkół z Oddziałami Integracyjnymi nr 2 w Poznaniu SŁOWNICZEK PODSTAWOWYCH TERMINÓW PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNYCH Opracowała: Edyta Karczewska Nauczyciel współorganizujący kształcenie integracyjne 1

2 A Analiza i synteza (wzrokowa lub słuchowa) procesy dokonujące się w mózgu; obejmują rozkładanie na części i scalanie materiału wzrokowego (obrazki, wyrazy) lub słuchowego (dźwięki, zdania, słowa) w celu budowania całości obrazu/słowa. Analiza głoskowa umiejętność rozkładania słów na głoski odpowiadające najmniejszym cząstkom języka (fonemom). Analiza sylabowa umiejętność rozkładania słów na sylaby. Analizator zespół złożonych czynności percepcyjnych i motorycznych obejmujących przetwarzanie przez mózg bodźców zmysłowych. W obrębie analizatora znajdują się: receptor odbierający bodźce, charakterystyczny dla określonego narządu zmysłu (oczy, uszy, mięśnie), droga nerwowa doprowadzająca bodźce do odpowiednich obszarów mózgu oraz ośrodek w mózgu, w którym zachodzą procesy analizy i syntezy. W nomenklaturze psychologiczno-pedagogicznej mówi się o trzech typach analizatorów: wzrokowym, słuchowym i kinestetyczno-ruchowym. D Deficyty rozwojowe zaburzenia rozwoju psychomotorycznego (parcjalne, trudności obejmujące większy obszar funkcjonowania lub fragmentaryczne, obejmujące mniejszy obszar poznawczy), oznaczają wolniejsze tempo rozwoju określonej funkcji. Dostosowanie wymagań edukacyjnych taka organizacja procesu dydaktycznego, która ma na celu wyrównywanie szans edukacyjnych oraz zapobieganie wtórnym zaburzeniom sfery emocjonalnomotywacyjnej. Dysleksja rozwojowa specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu; pojęcie to obejmuje zaburzenie uczenia się czytania (dysleksja), poprawnej pisowni (dysortografia), niski poziom graficzny pisma (dysgrafia) Dystraktory to te elementy naszego otoczenia, które rozpraszają nas przy wykonywaniu danej czynności F Fiksacja skłonność do zatrzymywania uwagi na czymś za długo, nieadekwatnie do sytuacji, wracanie do tematu, myśli, zajęcia, sposobu działania Funkcje poznawcze zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia; najważniejsze to: uwaga, pamięć, wrażenia, orientacja co do kierunków w przestrzeni i schemacie ciała (prawa i lewa strona), myślenie. Funkcje ruchowe sprawność ruchowa (ogólna, duża motoryka, mała motoryka). 2

3 Funkcje wykonawcze nadrzędne wobec innych, koordynują je; obejmują planowanie, przewidywanie, kontrolowanie, monitorowanie przebiegu, tworzenie strategii; oparte na wyższych funkcjach myślowych, abstrakcji; rozwijają się najpóźniej I Integracja percepcyjno-motoryczna prawidłowe współdziałanie i rozwój funkcji wzrokowych, słuchowo-językowych i ruchowych. Inteligencja ogólna obszary werbalnego (słownego) i niewerbalnego (bezsłownego, praktycznotechnicznego) funkcjonowania intelektualnego, którą można mierzyć za pomocą testów psychologicznych. K Kompensacja zastąpienie obiektywnie istniejących lub subiektywnie odczuwalnych braków w jednej dziedzinie działalności człowieka przez wzmożoną aktywność w innej. Kompensacja może dotyczyć zmysłów, np. braku słuchu czy wzroku. Może też być kompensacja społeczna zastąpienie niepełnosprawności fizycznej osiągnięciami na polu nauki czy kultury. Koncentracja uwagi natężenie uwagi, zdolność skupienia na bodźcach Koordynacja wzrokowo-ruchowa współdziałanie funkcji wzrokowych i ruchowych (oka i ręki); umożliwia wykonanie precyzyjnych ruchów rąk pod kontrolą wzroku, m.in. rysowanie i pisanie L Lateralizacja jednorodna dominacja czynności ruchowych jednej strony ciała (oko, ręka, noga, ucho), w efekcie dominacji jednej z półkul mózgowych; mówimy wówczas o lateralizacji prawostronnej lub lewostronnej; ustalenie dominacji ręki i oka powinno nastąpić do 7 roku życia, gdy dziecko podejmuje naukę pisania. Lateralizacja skrzyżowana dominacja narządów percepcyjnych i ruchowych (najczęściej dotyczy oka i ręki) po różnych stronach ciała ten typ lateralizacji jest częsty u dzieci z dysleksją rozwojową. Lateralizacja nieustalona brak dominacji stronnej ciała (oburęczność, obuoczność), charakterystyczna do 5 6 roku życia. M Męczliwość psychofizyczna męczliwość funkcji psychicznych (pamięci, uwagi, myślenia, spostrzegania) i sprawności ruchowej (manualnej, ogólnej) w związku z uczeniem się, pisaniem, czytaniem) Motoryka duża sprawność ruchowa całego ciała (utrzymywanie równowagi i koordynacja ruchów). Motoryka mała motoryka rąk, sprawność ruchowa rąk, szybkość i precyzja ruchów. 3

4 Możliwości intelektualne niższe niż przeciętne możliwości jeszcze w normie ale niskie. Myślenie przez analogię polega na formułowaniu wniosków na temat danej sytuacji na podstawie podobnej znanej sytuacji, wyciąganiu wniosków z podobieństw między przedmiotami, sytuacjami. Myślenie przyczynowo-skutkowe umiejętność wskazywania następstw określonych sytuacji, wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, porządkowania zdarzeń (historyjki obrazkowe) Myślenie słowno-pojęciowe (abstrakcyjne) oparte na języku, pojęciach = inteligencja słowna. Umiejętność wyjścia poza konkret. N Nawyki grafomotoryczne utrwalony sposób wykonywania czynności związanych z pisaniem, rysowaniem (chwyt przyboru, ułożenie ręki, miejsce rozpoczynania i kierunek kreślenia linii i znaków) Nieharmonijny rozwój poszczególnych funkcji występuje, gdy poszczególne sfery rozwijają się w innym tempie (opóźnienie lub przyspieszenie rozwoju poszczególnych funkcji), np. opóźnienie rozwoju mowy, opóźnienie rozwoju emocjonalnego O Obszary dostosowania wymagań warunki procesu edukacyjnego, zewnętrzna organizacja nauczania oraz warunki sprawdzania wiedzy i umiejętności. Odchylenia rozwojowe opóźnienia rozwoju w stosunku do ustalonych norm o niewielkim nasileniu objawów i ograniczonym ich zakresie. Z wyniku stwierdzenia odchyleń rozwojowych uczniowie otrzymują opinie w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych. P Pamięć długotrwała utrzymując się długi okres w pamięcią, wiedza nabyta w trakcie nauki, stymulacji. Pamięć krótkotrwała świeża, pozwala zapamiętać i natychmiast odtworzyć zapamiętany materiał Pamięć mimowolna (mechaniczna) zdolność do zapamiętywania informacji w sposób nieświadomy, bez celowego wysiłku. Pamięć operacyjna aktywne operowanie w pamięci wieloma danymi uzyskanymi w tym momencie i w kontekście do już posiadanej wiedzy np. obliczanie zadania matematycznego w pamięci Pamięć sekwencyjna zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania sekwencji cyfr, nazw (np. dni tygodnia, pory posiłków itp.). 4

5 Pamięć słuchowa zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej. Pamięć słuchowa bezpośrednia (pamięć świeża) pozwala zapamiętać i od razu odtworzyć usłyszany tekst. Pamięć słuchowa operacyjna zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania działań i operacji przechowywanych w pamięci (np. powtarzanie szeregu liter wspak). Pamięć wzrokowa zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej widzianej Percepcja słuchowa funkcje słuchowo-językowe związane ze słuchem fonemowym oraz umiejętnościami fonologicznymi (analiza i synteza głoskowa i sylabowa), a także pamięcią słuchową; zaburzenia tych funkcji są związane z nieprawidłowym działaniem analizatora słuchowego i mogą objawiać się: trudnością odróżniania podobnych głosek (z-s, g-k, d-t), trudnościami w dokonywaniu analizy i syntezy głoskowej słów oraz opuszczaniem lub myleniem liter, końcówek wyrazów, przestawianiem liter, trudnościami w zapisywaniu zmiękczeń, różnicowaniu głosek i-j. Percepcja wzrokowa funkcje analizy i syntezy wzrokowej materiału konkretnego (obrazków, kształtów) lub abstrakcyjnego (teksty, zdania, wyrazy) oraz pamięć wzrokowa; zaburzenia tych funkcji związane są z nieprawidłowym działaniem analizatora wzrokowego i mogą objawiać się: myleniem liter o podobnym kształcie (a-o, l-t-ł, m-w-n), myleniem liter podobnych ale o różnym kierunku (b-p-g-d,m-w, n-u), gubieniem elementów graficznych liter (ogonki, kreski, kropki), błędami ortograficznymi Proces myślenia proces rozumowania Procesy uwagi selektywność (wybiórczość), koncentracja (natężenie), podzielność, stabilność (podtrzymywanie), przerzutność Progres postęp Przedoperacyjny poziom myślenia matematycznego myślenie konkretne, obrazowe, związane z manipulowaniem Przetwarzanie złożonego materiału językowego humor, metafory rozumienie kontekstu R Regres spadek, cofnięcie się Rewalidacja - pochodzi od łacińskich słów re- znów, validus mocny. Oznacza przywracanie człowiekowi pełnej sprawności. Jest procesem wychowawczym, z zaplanowanymi celami, uwzględniającym wiedzę teoretyczną i działanie skierowane na osobę niepełnosprawną; usprawnianie zaburzonych funkcji rozwojowych i intelektualnych. 5

6 Rozwój psychoruchowy całość procesów psychicznych (intelektualnych, orientacyjnopoznawczych oraz motorycznych) Rozwój poznawczy = inteligencja ogólna S Słuch fonemowy zdolność do różnicowania słowach głosek podobnych w brzmieniu (kot kod, półka - bułka). Specyficzne trudności w uczeniu się specyficzne zaburzenia umiejętności szkolnych, trudności w przyswajaniu treści dydaktycznych, które nie wynikają z obniżonych zdolności intelektualnych, wad rozwojowych, z błędów dydaktycznych szkoły ani z zaniedbań środowiskowych. Z tytułu specyficznych trudności w uczeniu się uczniowie otrzymują opinie w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych. Spostrzegawczość wzrokowa dostrzeganie elementów składowych obrazu, wyróżnianie figury i tła, dostrzeganie podobieństw i istotnych różnic; podczas czytania: spostrzeganie tekstu, wyodrębnianie z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencje znaków w graficznej strukturze wyrazu, odróżnianie podobnych liter, zapamiętywanie ich, rozpoznawanie. Sprawność manualna sprawność ruchowa rąk dotycząca czynności graficznych (przede wszystkim pisania, rysowania, malowania); przy obniżeniu sprawności manualnej obserwuje się: późne nabywanie umiejętności ubierania się, zapinania guzików, wiązania sznurowadeł, trudności w posługiwaniu się nożyczkami i obniżoną sprawność grafomotoryczną: osłabioną grafię pisma, wolne tempo pisania, nieestetyczny wygląd zeszytów, dużą męczliwość przy czynnościach graficznych. Synteza głoskowa umiejętność scalania głosek w słowa. Synteza sylabowa umiejętność scalania sylab w słowa. T Tempo uczenia się wzrokowo-ruchowego szybkość uczenia się pisania symboli graficznych opartego na koordynacji oka i ręki; uzależnione od prawidłowej sprawności manualnej i ustalonej lateralizacji; często obniżone u osób z dysleksją U Umiejętności fonologiczne zdolność do operowania cząstkami fonologicznymi: głoskami, sylabami, logotomami. Umiejętności niewerbalne (praktyczno-techniczne) działanie Umiejętności planowania i przewidywania zdarzeń umiejętności zaplanowania i wykonania wieloetapowego zadania, zdolność ujmowania zdarzeń w kontekście przyczyny i skutku 6

7 Z Zaburzenia orientacji przestrzennej brak orientacji w prawej i lewej stronie ciała oraz w kierunkach w przestrzeni (w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod, itd.); związane są z nimi trudności w rysowaniu (niewłaściwe proporcje i rozplanowanie rysunku), czytaniu (przestawianie liter i cząstek wyrazów, przeskakiwanie linijek), w pisaniu (rozplanowanie kartki, mylenie liter i cyfr o podobnych kształtach, pisanie od prawej do lewej strony). Zaburzenia percepcji słuchowej zaburzenia słuchu fonemowego: dziecko ma trudności z odróżnieniem głosek podobnych fonetycznie, odróżnianiu od siebie wyrazów i ich poprawnym zapisywaniu; zaburzenia umiejętności fonologicznych: dziecko przestawia i opuszcza litery, końcówki wyrazów, ma wolne tempo pisania i duże nasilenie błędów podczas pisania ze słuchu; zaburzenia umiejętności morfologiczno-syntaktycznych: trudności w wypowiadaniu się na piśmie, mają słabą ekspresję słowną, mogą popełniać błędy gramatyczne (agramatyzmy) Zaburzenia rozwojowe zaburzenie charakteryzujące się poważnym zniekształceniem funkcjonowania intelektualnego (tj. głębszego stopnia odchylenia od norm rozwojowych), emocjonalnego, społecznego i ruchowego; przykładowe zaburzenia rozwojowe: niedosłyszenie, niedowidzenie, upośledzenie umysłowe, autyzm, niedostosowanie społeczne, zaburzenia zachowania. Z tytułu zaburzeń rozwojowych uczniowie otrzymują orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego celem specjalnej organizacji nauki w zakresie treści, metod i warunków pracy. Zdolność analizy wzrokowej w przestrzeni dwuwymiarowej zdolność dokonania analizy wzrokowej np. na kartce na jakiejś płaszczyźnie np. kwadrat Zdolność analizy wzrokowej w przestrzeni trójwymiarowej zdolność dokonywania analizy wzrokowej np. na ostrosłupach, wyobrażanie sobie obrotów figur, brył 7