WIOSKI TEMATYCZNE SPOSOBEM NA AKTYWIZACJĘ GOSPODARCZĄ I SPOŁECZNĄ REGIONU

Transkrypt

1 Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 16, Nr 1/2012 Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Ł a d g o s p o d a r c z y i s p o ł e c z n y Gabriela Czapiewska 1 WIOSKI TEMATYCZNE SPOSOBEM NA AKTYWIZACJĘ GOSPODARCZĄ I SPOŁECZNĄ REGIONU Wstęp Na tle Unii Europejskiej sytuacja polskiej wsi jest niekorzystna, ze względu na duŝy udział miejscowości rozproszonych, często połoŝonych na obszarach peryferyjnych, co w znaczny sposób uniemoŝliwia ich wielofunkcyjny rozwój. Wsie poło- Ŝone z dala od centrów osadniczych, z dominującą funkcją rolnictwa, oddalone od przemysłu i pozbawione warunków do rozwoju turystyki stają się przykładem degradacji społecznej i ekonomicznej regionu 2. Spowodowane jest to w duŝej mierze brakiem mechanizmów wyzwalania przedsiębiorczości i inicjatyw lokalnych. Jednak nie zawsze tak właśnie musi być, czego dowodem są podejmowane w ostatnich latach ciekawe inicjatywy tworzenia wiosek tematycznych. W niniejszym artykule, na przykładzie regionu Pomorza (województwa pomorskiego i zachodniopomorskiego), zaprezentowano moŝliwości rozwoju społeczno-gospodarczego wsi dzięki określeniu, a następnie kultywowaniu ich specjalizacji. Funkcjonujące dotychczas na badanym terenie wioski tematyczne, w większości dotyczą wsi popegeerowskich, które przez lata zmagały się z trudnościami społecznymi oraz ekonomicznymi. Dodać naleŝy, iŝ dość często ludzie zamieszkujący obszary wiejskie nie 1 Dr Gabriela Czapiewska, adiunkt, Akademia Pomorska w Słupsku. 2 K. Duczkowska- Małysz, Obszary wiejskie - przestrzeń problemów czy cywilizacyjna szansa Europy? [w:] Odnowa wsi w integrującej się Europie, M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.), IRWiR PAN, Warszawa 2007, s

2 zdają sobie sprawy z walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych miejsca zamieszkania. Unowocześnianie wsi polskiej to proces wieloletni i istotny do dalszego rozwoju oraz funkcjonowania terenów wiejskich. W Polsce od kilkunastu lat bardzo pręŝnie rozwija się nurt Odnowy Wsi, który przybiera róŝnorodne formy. Jedną z nich jest coraz popularniejsza idea wioski tematycznej, będącej pomysłem na tworzenie miejsc pracy z wykorzystaniem potencjału, umiejętności i pomysłów ludzi oraz infrastruktury czy przestrzeni w danej miejscowości. Jest sprawdzoną i skuteczną metodą aktywizowania obszarów wiejskich i pobudzania ich rozwoju. Wioska tematyczna to sposób na lokalną aktywność i pracę, która zapisuje się w rozwój ekonomii społecznej, a jednocześnie jest drogą do oŝywienia gospodarki wiejskiej. Tworzenie wiosek tematycznych i ich specjalizacja W dzisiejszych czasach wyczerpują się przede wszystkim dotychczasowe zasoby i moŝliwości wsi związane z rolnictwem. Rolnictwo z jego otoczeniem, będące jeszcze do niedawna podstawą utrzymania większości mieszkańców wsi, odgrywa znacznie mniejszą rolę. W coraz większym stopniu trendy rozwojowe wyznaczane są przez miasta, które obecnie są na tyle atrakcyjne i bogate by ściągać i zatrzymywać kreatywnych ludzi. W związku z powyŝszym, wieś, szczególnie marginalna, połoŝona z dala od miast i dobrych dróg, pozbawiona jakichkolwiek atrakcji turystycznych, z trudem dopasowuje się do wyzwań współczesności. Tracąc swój charakter przestaje być miejscem ciekawym. Podstawą współczesnej odnowy wsi powinno być zatem myślenie o jej gospodarce oraz sposobach na zarabianie dla mieszkańców wsi, gdyŝ od tego zasadniczo zaleŝy czy i kto na wsi zechce pozostać lub do niej przybyć. Istotne są nowe pomysły na pracę i ich realizacja. Nową, ale zdobywającą coraz większą popularność, formą przedsiębiorczości społecznej są wioski tematyczne. Stanowią one kompleksowy projekt, mający na celu oŝywienie gospodarki wiejskiej, poprzez integrację lokalnej społeczności wokół zagadnień związanych z jakimś produktem, usługą, lub kulturą danego regionu. Miejscowości, których rozwój podporządkowany jest jakiemuś konkretnemu pomysłowi, stanowiący swoisty produkt turystyczny, wokół którego tworzone są sposoby na alternatywne dochody mieszkańców 3. Według W. Idziaka 4 wsie tematyczne to te, których rozwój podporządkowany jest wiodącej idei, tematowi. Dzięki temu miejscowość staje się oryginalna jedyna w swoim rodzaju, poprzez to, Ŝe koncentruje się na określonym kierunku rozwoju, w porównaniu z innymi wsiami o podobnym stanie wyjściowym, ale rozwija się znacznie lepiej pod względem gospodarczym i społecznym. Decyduje o tym często połączenie ofert poszczególnych gospodarstw agroturystycznych oraz twórców w szerszą ofertę wypoczynku i aktywnego spędzania czasu dla mieszkańców miast. Współ- 3 ( ). 4 W. Idziak, Wymyślić wieś od nowa. Wioski tematyczne, Alta Press, Koszalin 2008, s

3 pracując ze sobą, autorzy wiosek tematycznych mogą zaproponować swym gościom znacznie atrakcyjniejszą propozycję, aniŝeli mogliby to zrobić samodzielnie. Wioski tematyczne powstają najczęściej tam, gdzie upada przemysł, ludzie szukają innych perspektyw i moŝliwości rozwoju. Przedsięwzięcie tego typu daje mieszkańcom moŝliwość zapewnienia turystom kompleksowej oferty. Mieszkańcy starają się, by ich wsie były jedyne w swoim rodzaju i wyróŝniały się na tle innych 5. Wioski tematyczne stwarzają szansę rozwoju dla obszarów peryferyjnych, borykających się z wieloma negatywnymi zjawiskami, jak zuboŝenie lokalnej społeczności, bezrobocie czy alkoholizm. Szczególnie mowa o tych polskich wsiach, które nie poradziły sobie z przejściem z systemu gospodarki sterowanej centralnie do gospodarki rynkowej. Warto równieŝ dodać, Ŝe tworzenie wioski tematycznej nie zawsze wynika jedynie z potrzeb ekonomicznych. Dość często impulsem do jej powstania jest wyłącznie chęć urozmaicenia Ŝycia kulturalnego wsi. Zaletą tego sposobu aktywizacji gospodarczej i społecznej jest to, Ŝe nie wymaga duŝych pieniędzy, przynajmniej na początku, oraz angaŝuje wielu mieszkańców. MoŜna go wprowadzić w większości wsi, nawet tam, gdzie na pierwszy rzut oka nie ma nic ciekawego. Wioski tematyczne stwarzają nowe moŝliwości zarobkowania poza rolnictwem. Dodać jednak naleŝy, iŝ nie zawsze przynoszą one ogromne zyski, ale pozwalają przede wszystkim na integrację mieszkańców oraz oŝywienie danej miejscowości. Wymagają nowych umiejętności i odgrywania nowych ról. Łatwiej uwierzyć w powodzenie klasycznej formy prowadzenia działalności gospodarczej, w której angaŝuje się kapitał finansowy i rzeczowy, niŝ w realność i opłacalność przedsięwzięć wykorzystujących niematerialne czynniki rozwoju. Idea powstania wsi tematycznych ma na celu pomoc mieszkańcom pozostających często w stagnacji, niepotrafiącym odnaleźć się w realiach nowej gospodarki, borykających się często z brakiem bodźców do działania. Pierwsze wsie tematyczne powstały w Dolnej Austrii i są ściśle związane z funkcjonującym tam Programem Odnowy Wsi. Głównym celem powstania tego typu wioski jest zaangaŝowanie i wypracowanie przez rdzennych mieszkańców znających słabe i mocne strony miejscowości pomysłu na jej rozwój, który ma być oparty na wiedzy i skierowany w stronę nowej gospodarki, której fundamentem jest nauka. Z tego teŝ względu wioski tematyczne coraz częściej nawiązują ścisłą współpracę z pracownikami nauki i studentami 6. Wioski tematyczne tworzone są głównie wysiłkiem samych mieszkańców, przy większym lub mniejszym wsparciu ze strony gmin, programów pomocowych i doradców zewnętrznych. Wartościami dodanymi zmian zaistniałych w świadomości mieszkańców wiosek są bardzo szybko zachodzące zmiany w wyglądzie miejscowości. Zmienia się estetyka wsi, bowiem mieszkańcy zaczynają dbać o swoje małe ojczyzny. Ukierunkowane działania powodują rozwój wizualny całej wsi zaś korzyści z tworze- 5 ( ). 6 Zasady funkcjonowania wsi tematycznych; ( ). 111

4 nia wioski tematycznej są widoczne dla wszystkich, bez względu na to, czy są to osoby aktywne w działaniach czy teŝ bierne (rys. 1). Wieś tematyczna róŝni się od dotychczasowych sposobów specjalizowania się wsi tym, Ŝe jej specjalizacja jest dopasowana do gospodarki opartej na wiedzy, doznaniach i twórczości oraz powstaje w oparciu o nowe czynniki rozwoju, najczęściej natury niematerialnej i emocjonalnej. Temat rozwojowy wsi nie jest dziełem przypadku pracuje się nad nim przewaŝnie systematycznie, stosując róŝnorodne metody tworzenia pomysłów 7. Wzmocnienie poczucia własnej wartości mieszkańców Przedsiębiorstwo społeczne Narzędzie aktywizacji mieszkańców Pozyskiwanie nowych partnerów zainteresowanych rozwojem społeczności lokalnej Szanse na pozyskiwanie środków zewnętrznych Wioski tematyczne Aktywizacja zawodowa i społeczna starszych mieszkańców wsi Sposób na wykorzystanie lokalnych zasobów Przeciwdziałanie ucieczce młodych OŜywienie gospodarcze Dodatkowe moŝliwości zarobkowe mieszkańców Nowe miejsca pracy Integracja społeczna Rysunek 1. Korzyści społeczno-gospodarcze wynikające z tworzenia wiosek tematycznych. Źródło: Opracowanie na podstawie: W. Idziak, Wymyślić wieś od nowa. Wioski tematyczne, Alta Press, Koszalin W. Idziak, Wymyślić wieś od nowa. Wioski tematyczne, Alta Press, Koszalin 2008, s

5 Obecnie większość wsi tematycznych posiada motyw przewodni. Na początku były one związane najczęściej z występującymi na danych terenach produktami lokalnymi. Tak powstały m.in. Ziemniakowo (Nowosiółki woj. lubelskie), wioska grzybowa (Krzywogoniec woj. kujawsko-pomorskie), miodowa (Wielki Mędromierz woj. kujawsko-pomorskie) czy chlebowa (Jania Góra woj. kujawsko-pomorskie). Teraz oferty wsi stają się coraz bardziej wymyślne. Bazują na motywach irracjonalnych, często niczym niezwiązanych z danym miejscem. Na terenach wiejskich turyści mogą się przenieść w świat krasnali (wieś Szpikołosy woj. lubelskie), na koniec świata (Iwięcino woj. zachodniopomorskie) czy do krainy fantazji (Karwno woj. pomorskie). Wiodący temat wsi zaleŝy od pomysłowości jej mieszkańców, ale często związany jest historią, bądź legendą danego miejsca, krajobrazem, specjalizacją rolniczą, umiejętnościami mieszkańców itp. PodłoŜem specjalizacji wsi są najczęściej tradycje upraw, hodowli i przetwórstwa oraz rzemiosł i zajęć charakterystycznych dla danej miejscowości, ale takŝe tradycje związane z działalnością artystyczną i sportem. Specjalizacja wsi, budowanie jej marki odwołuje się teŝ do niezwykłych wydarzeń i wątków oraz postaci literackich. Niektóre z wiosek tematycznych powstały jako rozwinięcie hobby jednego lub kilku mieszkańców wsi. Do tworzenia wiosek z profilem wykorzystuje się równieŝ historie i postacie wzięte z literatury i filmu oraz niezwykłe wydarzenia mające miejsce we wsi i jej okolicy. Pretekstem do wybrania profilu wsi bywa jej nazwa. Wiele tematów specjalizacji odwołuje się do idei ogólnych, takich jak pokój, zdrowie, harmonia, rozwój osobisty. Pomysły na specjalizacje wsi są oczywiste w miejscowościach o bogatej tradycji. Wykorzystuje się tam dotychczasowe doświadczenia, umiejętności i kontakty, rozwijając na podstawie tradycyjnych zajęć nowe formy działalności. Dziedzictwo oraz tradycje, oŝywają w formie warsztatów, gier terenowych, zabaw plenerowych, programów edukacyjnych czy produktów lokalnych. Turysta przekraczający granice wsi musi poczuć, Ŝe wchodzi w inny, wyjątkowy świat. Emocje przeŝycia, dają gościom świadomość współtworzenia wsi i gwarantują pozytywne wspomnienia. Specjalizacja wsi moŝe być eksploatowana na róŝne sposoby. Poszerza ona skalę pomysłów na to, co we wsi moŝna jeszcze zrobić, w co moŝna inwestować. Bez specjalizacji moŝe powstać nowa świetlica czy przystanek autobusowy, kawałek chodnika, tereny zielone, remiza straŝacka. Jednak wioska tematyczna poszerza horyzonty, inspiruje do nowych pomysłów, do myślenia o tym, jak stworzyć świetlicę, jakiej nie było, co w niej ciekawego, twórczego i poŝytecznego moŝna robić, jak ze świetlicy, szkoły czy remizy uczynić ośrodek rozwoju wsi 8. Na podstawie badań pierwszych austriackich wsi tematycznych stwierdzono, Ŝe wieś, która specjalizuje się w określonej dziedzinie, w porównaniu z innymi wsiami, odnosi większe sukcesy na wielu polach. Wspólny cel powoduje, Ŝe mieszkańcy wsi łatwiej znoszą trudy codzienności. Posiadanie tematu rozwojowe- 8 W. Idziak, Idea wiosek tematycznych [w:] Miejscowość tematyczna. Pomysł na lokalną aktywność i pracę, 2011, s. 6, pdf. 113

6 go pozwala na koncentrację działań i jest dla wsi tym, czym dla firmy unikalna propozycja sprzedaŝy. Wskazuje on mieszkańcom wsi, i inwestorom z zewnątrz, moŝliwe kierunki rozwoju, pomaga w tworzeniu pomysłów na indywidualne przedsięwzięcia 9. Budowanie wioski tematycznej to bez wątpienia proces, który odbywa się na wielu płaszczyznach. NajwaŜniejszy jest człowiek, bowiem to w nim drzemie nieskończony potencjał do tworzenia i działania. Człowiek zakorzeniony w lokalnym środowisku, zŝyty ze społecznością, będący jej nieodłączoną częścią. Jednostka ludzka z bagaŝem doświadczeń, zasobem moŝliwości, ale i swoimi ograniczeniami czy uprzedzeniami. To ludzie, bez których najlepszy nawet pomysł nie ma racji bytu, są motorem napędowym kaŝdego działania. Ludzie, bardzo róŝni, którzy mają w sobie pasję, zapał, mają fach w ręku, skrawek ziemi czy kapitał, np. w formie nieuŝytkowanej obory. To na nich opiera się cały proces tworzenia i funkcjonowania wiosek tematycznych 10. Łatwiej tworzy je tam, gdzie mieszkańcy wsi mają większy wpływ na planowanie i realizowanie wizji jej rozwoju. Przykładowo w Austrii wsie mają duŝo większą samodzielność i juŝ nawet pojedyncze wsie mogą tworzyć gminę, ze swoim burmistrzem i budŝetem. W Polsce wieś jest w duŝo większym stopniu zaleŝna od gminy. Rozwój wiosek tematycznych na Pomorzu Wioski tematyczne spotkać moŝna w wielu krajach świata. Najczęściej powstają w procesie pojedynczych inicjatyw (projektów), ale kilka krajów Austria, Niemcy, Korea Południowa i Polska prowadzi programy tworzenia wiosek tematycznych w ramach regionu, a nawet państwa. Idea wsi tematycznych pojawiła się w Europie po 1990 roku, w ramach takich programów jak Leader, Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL czy Odnowy wsi w Dolnej Austrii. Do Polski nurt dotarł około 10 lat później, głównie dzięki jego aktywnemu propagatorowi, socjologowi Wacławowi Idziakowi oraz działaniom Fundacji Wspomagania Wsi 11. Pierwszą próbę tworzenia w Polsce wioski tematycznej podjęto w 1998 roku w gminie Wierzbinek (województwo wielkopolskie). Pomyślano tam o wykorzystaniu nazwy wsi Wierzbinek do tworzenia jej specjalizacji, związanej z wielokierunkowym wykorzystaniem wierzby. Spośród wielu inicjatyw podjętych wówczas w gminie, najbardziej znaczącą okazał się pomysł organizacji Targów Wierzby i Wikliny Salix. Na Pomorzu zlokalizowanych jest łącznie osiem wiosek tematycznych, w tym sześć na terenie województwa zachodniopomorskiego i dwie w województwie pomorskim (tab. 1). Województwo zachodniopomorskie jest liderem na skalę kra A. Łebek-Obrycka, M. Woźna, Miejscowości tematyczne. Rewolucja na obszarach wiejskich [w:] Miejscowość tematyczna. Pomysł na lokalną aktywność i pracę, 2011, s. 9, /media /file/publikacje/miejscowosc-tematyczna-pnlaip-2011.pdf. 11 R. Jesionowska-Zawadzka, Kreatywny region w praktyce. Wioski tematyczne na obszarze działania fundacji PRYM - Regionalny Kongres Kultury, Łódź, 2011, ( /debata/teksty/ar _na_obszarze_działania_fundacji_prym.html, ( ). 114

7 jową w tworzeniu i funkcjonowaniu wsi tematycznych, a równocześnie wzorem, z którego czerpią inspirację miejscowości z innych województw Polski. Na obszarze badawczym wykształciły się wsie o ciekawych specjalizacjach, stanowiące Ŝywy przykład na to, Ŝe pomimo przekształceń systemowych, a co za tym szło wielkiego bezrobocia, moŝna zaktywizować społeczeństwo, odnaleźć mocne strony swojej miejscowości i uczynić z tego atrakcję, a jednocześnie przyciągnąć turystów i poprawić sytuację ekonomiczną wsi. Przykładem moŝe być wieś Podgórki, w której przed transformacją funkcjonowało państwowe gospodarstwa rolne. Po upadku PGR-u, opuszczone budynki, by uchronić przed dewastacją, lokalna społeczność zaadaptowała na pomieszczenia, gdzie prowadzone są zajęcia w ramach specjalizacji wsi opierającej się na zagadnieniach związanych z bajką i rowerami. Wieś oferuje zajęcia w pracowniach artystycznych (ceramika, papieroplastyka, malowanie na szkle i folii, wyrób świec z wosku), bajkowe gry i zabawy, kuglarstwo, a takŝe bajkowo-ekologiczną trasę rowerową. Corocznie odbywają się równieŝ przeglądy teatralne pn. Wiosna z Bajką, integrujące tutejszą ludność, zachęcając jednocześnie do dalszego działania w zespole. O tym, Ŝe tamtejsza społeczność lokalna jest doceniania przez władze województwa zachodniopomorskiego za swój aktywny wkład na rzecz rozwoju wsi i regionu świadczy fakt, Ŝe 25 września 2009 roku w Podgórkach odbył się I Zachodniopomorski Kongres Odnowy Wsi pod nazwą Pomysł na lepszą przyszłość. Honorowym gościem był Ryszard Wilczyński, uwaŝany za jednego z prekursorów odnowy wsi na ziemiach polskich 12. Tabela 1. Lokalizacja wiosek tematycznych na terenie województw pomorskiego i zachodniopomorskiego Lp. Nazwa wioski tematycznej Wieś Gmina Powiat Województwo pomorskie 1 Kraina Fantazji Karwno Czarna Dąbrówka 2 Słonecznikowa Wieś Gogolewko Dębnica Kaszubska Województwo zachodniopomorskie Liczba ludności bytowski 270 słupski 87 1 Wioska Hobbitów Sierakowo Sławieńskie Sianów koszaliński Wioska Zdrowego śycia Dąbrowa Sianów koszaliński Wioska Końca Świata Iwięcino Sianów koszaliński Wioska Bajek i Rowerów Podgórki Malechowo sławieński Wioska Labiryntów i Źródeł Paproty Malechowo sławieński Wioska Dobrej Energii Brzózki Nowe Warpno policki 161 Źródło: Opracowanie własne. 12 Podgórki Wioska Bajek i Rowerów; ( ) 115

8 Innym ciekawym przykładem wsi tematycznej jest miejscowość Sierakowo Sławieńskie wieś o dość duŝym rozdrobnieniu agrarnym. Z uwagi na fakt, Ŝe po 1945 roku nastąpiła wymiana mieszkańców tzn. ludność niemiecka została wysiedlona, a na ich miejsce przybyli obywatele z Polski centralnej i Kresów Wschodnich przesiedleni przymusowo w ramach akcji Wisła, co pozbawiło ich korzeni historycznych i własnej tradycji, a to z kolei spowodowało, Ŝe kapitał społeczny i kulturowy był tam raczej słaby. PołoŜenie na peryferiach gminy i regionu doprowadziło do pewnej izolacji i odseparowania się od otaczających miejscowości. Stąd teŝ charakterystyczne stało się zatrwaŝająco wysokie bezrobocie, leŝące odłogiem połacie ziemi, co jest ewidentnym dowodem na to, Ŝe społeczność pogrąŝona w maraźmie i stagnacji zdąŝyła przyzwyczaić się do Ŝycia na bardzo niskim poziomie. Pomimo wszystkich przeciwności losu znalazły się osoby, które właśnie tam, w miejscu zdawałoby się o tak niedogodnych warunkach, potrafiły zrealizować pewien pomysł na rozwój wsi, tworząc Wioskę Hobbitów. W projekt ten zaangaŝowała się prawie jedna piąta mieszkańców Sierakowa. Specjalizacja miejscowości opiera się na tematyce związanej z twórczością J.R.R. Tolkiena. Wioskę Hobbitów w Sierakowie Sławieńskim tworzą dwa wzajemnie uzupełniające się elementy ludzie oraz infrastruktura. Ludzie to głównie członkowie Stowarzyszenia Hobbiton, którzy organizują Jarmarki Hobbistów oraz przyjmują w Hobbitonie zorganizowane grupy. Na co dzień Ŝyją swoim Ŝyciem, ale od czasu do czasu zamieniają się w hobbitów, elfów czy krasnoludów, by zabrać gości w magiczny świat przygód, gier i zabaw. Infrastruktura to przede wszystkim plac, na którym stoją główne zabudowania Wioski Hobbitów (m.in. Domek Hobbita, WieŜa Elfów, Kuźnia Krasnoludów. We wsi jedynym miejscem, gdzie odbywały się spotkania mieszkańców była szkoła. Obecnie placówka została całkowicie przekazana na rzecz stowarzyszenia i utworzono tam 40 miejsc noclegowych dla grup zorganizowanych, które coraz częściej tam przybywają 13. Zbudowano obiekty z pali drewnianych, dbając o odpowiednie detale charakterystyczne dla scenerii z powieści np.: wieŝe, chaty lepione z gliny, labirynt. Powstały ścieŝki tematyczne z zaplanowanymi przystankami dotyczącymi Władcy Pierścieni. Funkcjonuje tzw. szkoła w wiejskiej zagrodzie, która daje moŝliwość czynnego uczestniczenia w zajęciach takich jak ubijanie masła czy chów zwierząt gospodarskich przybliŝając uczestnikom realia Ŝycia na wsi. Wśród odwiedzających przewaŝają dzieci i młodzieŝ szkolna, która chętnie rozwija swój potencjał kreatywności, w trakcie róŝnorodnych gier fabularnych, warsztatów artystycznych oraz spektakli organizowanych w lesie i okolicy. Miasteczka i wsie ksiąŝek leŝą najczęściej na peryferyjnych obszarach wiejskich. KsiąŜki są dla nich sposobem na stworzenie alternatywnych źródeł dochodu. Od wielu lat w Sierakowie prowadzone są Letnie Akademie Liderów Wiejskich. Ponadto, przyjmowane są wizyty studyjne z innych wsi, zarówno z terenu Polski, jak i z zagranicy. Rokrocznie wieś odwiedza około 15 tysięcy osób. Dzięki utworze- 13 Dane uzyskane z wywiadu z Violettą Podgórzańską, Prezesem Stowarzyszenia Hobbiton 116

9 niu wioski tematycznej wzrosła samorządność mieszkańców Sierakowa Sławieńskiego. Charakterystyczne jest to, Ŝe Sierakowo Sławieńskie wybrało całkiem inną i innowacyjną drogę promocji wsi finansowanej w ramach Programu Odnowy Wsi. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe pieniądze nie odegrały w tym przypadku głównej i wiąŝącej roli, gdyŝ o sukcesie zdecydowali tutejsi mieszkańcy, którzy znaleźli pomysł na swoją miejscowość i przy stosunkowo niewielkich nakładach finansowych potrafili skutecznie realizować swoje plany i postanowienia realnie zmieniając sytuację ekonomiczną wsi. Wysiłki mieszkańców zostały docenione, gdyŝ we wrześniu 2006 roku Wioska Hobbistów została nagrodzona w europejskim konkursie Europejska Nagroda Odnowy Wsi, zorganizowanym przez Europejską Wspólnotę Roboczą. Komisja składająca się z przedstawicieli rządów krajów unijnych, naukowców i ekspertów z tej dziedziny przyznała wyróŝnienie w kategorii osobliwych dokonań i sukcesów 14. W 2008 roku wieś wyróŝniono takŝe w konkursie Marszałka Województwa Zachodniopomorskiego w kategorii Produkt Turystyczny. Wsią tematyczną w województwie zachodniopomorskim o dość ciekawej specjalizacji jest Iwęcino Wioska Końca Świata. W miejscowości, podobnie jak w innych wsiach tego regionu, nastąpiła wymiana ludności, co spowodowało, Ŝe elementy kultur regionalnych przetrwały tylko w niektórych rodzinach, poniewaŝ z biegiem lat nastąpiła unifikacja kultur lokalnych z ogólną. Inspiracją do powstania takiego pomysłu na tworzenie produktu wsi jest kościół zbudowany przez zakon Cystersów w XIV wieku. W kościele znajduje się polichromia z 1697 roku przedstawiająca Sąd Ostateczny, z którym związana jest zasadniczo specjalizacja wsi. Mieszkańcy prowadzą w świątyni zajęcia dotyczące astronomii i czasu, historii świata rolniczego oraz zajęcia artystyczne z wykorzystaniem słomy i siana. Wieś Iwięcino została takŝe zinterpretowana jako Wieś Końca Świata poprzez umieszczenie w niej tablic zawierających wiersze i cytaty odnoszące się do końca świata 15. Mieszkańcy dostrzegli moŝliwość innego wykorzystania obiektów porolniczych, zmieniając pogląd na temat działalności gospodarczej nabierają chęci do zdobywania wiedzy, czego doskonałym przykładem jest powstanie gospodarstwa edukacyjnego specjalizującego się w fizyce i astronomii, gdzie zajęcia odbywają się w opuszczonych stodołach, oborach. Wsią tematyczną o równie oryginalnym profilu działalności są Paproty, miejscowość licząca niewiele ponad 150 osób. Po drugiej wojnie podobnie jak w innych wsiach w regionie nastąpiła wymiana ludności, co w znacznym stopniu przyczyniło do zatracenia toŝsamości kulturowej. Wieś charakteryzuje się skromnym ubogim budownictwem, przez co domy i budynki gospodarcze wykonane są techniką ryglową, nie ma kościoła, szkoły, a jedynym miejscem, w którym spotykali się mieszkańcy była świetlica. Szukając pomysłu na miejscowość zwracano uwagę na zasoby charakteryzujące tylko Paproty, nie powtarzające się nigdzie indziej. Pomysł mieszkańców polegał na wykorzystaniu złóŝ torfu i pradoliny rzeki Gra- 14 Sierakowo Wioska Hobbitów; ( ). 15 Iwięcino Wioska Końca Świata; ( ). 117

10 bowej do utworzenia kompleksu wierzbowych labiryntów. Oferta edukacyjna miejscowości, to ćwiczenia terenowe na łąkach, torfowiskach, a takŝe zajęcia w laboratorium, gdzie swobodnie moŝna zbadać torf i jego wiek. We wsi powstaje takŝe galeria Ŝywych rzeźb z wierzby oraz Salicarium (zbiór odmian wierzby). W miejscowości coraz pręŝniej rozwijają się warsztaty wikliniarskie, w których uczestniczą studenci kierunków plastycznych z południowej Polski i Ukrainy. Z uwagi na coraz większe zainteresowanie wierzbą jako materiałem energetycznym, skłaniają mieszkańców do utworzenia Centrum Edukacji Wierzbowej 16. Specjalizacja wsi wywodzi się zatem z labiryntowego ukształtowania jej przestrzeni, co pokazuje jednoznacznie, Ŝe kapitał przyrodniczy stanowi podstawę, aby wieś mogła wyróŝniać się czymś szczególnym. Dąbrowa Wioska Zdrowego śycia, to jedna z pięciu wsi tematycznych, które powstały w ramach projektu EQUAL w województwie zachodniopomorskim. Specjalizacja wioski opiera się na promocji zdrowego trybu Ŝycia, zgodnego z naturą (zielarstwo, aktywność fizyczna). W ramach projektu wioski tematycznej, mieszkańcy wsi przygotowują m.in. zajęcia edukacyjne oraz terapeutyczne, ścieŝki zdrowia, piramidę zdrowia itp. We wsi powstały m.in. dwie ścieŝki edukacyjne, w ramach których prowadzone są zajęcia z tradycyjnego wypieku chleba, rozpoznawania ziół leczniczych, moŝna odbyć spacer ścieŝką przyrodniczą 17. Ciekawa specjalizacja powstała równieŝ w miejscowości Borkowo w gminie Malechowo. Osiedle popegeerowskie zmagające się z bardzo odczuwalnymi skutkami transformacji, pogrąŝone w bezrobociu znalazło swoją mocną stronę. Okazał się nią grobowiec megalityczny, a dokonało się to za pomocą stowarzyszenia Mała Ojczyzna, jego członkowie na nowo odkryli wartość wielkich kamieni leŝących w lesie, nieopodal wioski. Stąd wzięła się oryginalna nazwa miejscowości Wioska neolityczna. W pracach związanych ze specjalizacją wsi zatrudnienie znajduje około 60 osób. Oprócz tego jest moŝliwość uczestnictwa dzieci z pobliskiej szkoły w Lejkowie w Ŝywych lekcjach historii. Część funduszy potrzebnych na stałą rozbudowę repliki osady z okresu neolitu pochodziła z nagrody Fundacji Kultury, za zdobycie trzeciego miejsca w konkursie Małe ojczyzny tradycja dla przyszłości. Na terenie osady organizowane są festyny, które są okazją do zarobków dla mieszkańców, którzy sprzedają pamiątki, w postaci repliki ceramiki i narzędzi z epoki neolitu coraz częściej przybywającym turystom. Oprócz tego prywatną inicjatywę wykazuje Adam Baryl, który tworzy replikę osady wczesnośredniowiecznej na ponad 2 hektarach swojego pola. Zdaniem W. Idziaka aktywna działalność mieszkańców jest pozytywnym przykładem utworzenia ośrodka słuŝącego krzewieniu kultury i wiedzy 18. Stowarzyszenie Obrony Praw Bezrobotnych z Postomina, w powiecie sławieńskim, woj. zachodniopomorskie oraz Gimnazjum i Szkoła Podstawowa w Postominie, zaczęły pracować nad projektem utworzenia wioski wiatru. Przykłady z miejscowości turystycznych nad 16 Paproty Wioska Labiryntów i Źródeł; ( ). 17 Dąbrowa Wioska Zdrowego śycia; ( ). 18 W. Idziak, O odnowie wsi, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa, 2004, s

11 Morzem Północnym pokazują, Ŝe na wietrze moŝna zarobić na wiele sposobów, choćby przez urządzanie zawodów i festiwali latawców oraz ich produkcję. Na początek planuje się w Postominie załoŝenie muzeum wiatru i przygotowanie wiatrowych tras turystycznych 19. Wioski tematyczne utworzone na terenie województwa pomorskiego, to wsie popegeerowskie. W Karwnie wysokie bezrobocie oraz duŝa odległość od większych aglomeracji miejskich przyczyniła się do powstania wielu problemów społecznych. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej widząc potrzebę zmiany sytuacji w środowisku społeczności wsi, skierował do mieszkańców Program Aktywności Lokalnej, którego celem było stworzenie wioski tematycznej. W 2008 roku rozpoczęła się realizacja projektu Teraz Człowiek, który uzyskał dofinansowanie z programu Kapitał Ludzki, w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Projekt zakłada pracę ze wszystkimi mieszkańcami i tworzenie społeczności uczącej się, obejmującej miejscowych i grupy przyjezdnych. Jego celem jest wspólne wypracowanie wizji wsi i zrównowaŝonego rozwoju lokalnego, które stworzą nowe moŝliwości pracy 20. W Karwnie powstał juŝ zespół samby i odkrywane są talenty mieszkańców do uczenia tańca i sztuk cyrkowych. Uczestnicząca w projekcie młodzieŝ zyskuje nowe pozytywne wzorce i umiejętności, które moŝe zaprezentować na zewnątrz. W programie wioski tematycznej Kraina Fantazji, funkcjonują imprezy stałe (Fantazjada, Mikołajki z fantazją), gry i zabawy (Budowanie miast, Tor kapslowy, Gra bajkowa, Generator fantazji) oraz warsztaty (Bębniarski, Kuglarskie, Samba, Umilajki) 21. Zmiany jakie zaszły w Karwnie dotyczą przede wszystkim sposobu myślenia mieszkańców, a dopiero w dalszej kolejności przekładają się na zmiany w infrastrukturze wsi. Priorytetem jest rozbudzenie kreatywności i chęci uczenia się oraz działania mieszkańców, które mogą w przyszłości pokierować ich ku dokonaniu zmian w zabudowie wsi. Gogolewko Słonecznikowa wieś utworzona została w 2004 roku, jako inicjatywa członków Fundacji Kaszubskie Słoneczniki. Mieszkańcy zapragnęli odnowić swoją wieś, zachować i wypromować jej dziedzictwo oraz zintegrować mieszkańców. Miejscowość wyróŝnia od innych bogactwo przyrody, zachowanej w nienaruszonym stanie, lasy pełne runa leśnego, uŝytki ekologiczne oraz ludzie reprezentujący kilka narodowości (Ukraińcy, Niemcy, Polacy), które cechuje odrębność kulturowa. Motywem przewodnim, tematem wsi jest słonecznik, symbolizujący optymizm i inspirację do podejmowania wyzwań. KaŜdego roku mieszkańcy wspólnie sieją słoneczniki w przydomowych ogródkach i poletkach. Na domach znajdują się tabliczki numeryczne z motywem słonecznika, na krańcach wsi straŝ pełnią ogromne słoneczniki wykonane z metalu. Słoneczniki wymalowane są takŝe na elewacjach budynków i na płotach, które powstały podczas Jarmarku Słonecznikowego cyklicznej imprezy corocznie odbywającej się w ostatnią niedzielę sierpnia. W świetlicy wiejskiej znajduje się niewielkie muzeum z ekspo ( ). 20 P. Bielski, Karwno w stronę wsi uczącej się, ZrównowaŜony rozwój Zastosowania, nr 2, Łódź, 2011, s ( ). 119

12 natami, które mieszkańcy wsi wyszukali sami. Na ścianach wiszą ich portrety wykonane w ramach jednego z projektów, który realizowali. Organizowane są tutaj spotkania wiejskie, warsztaty dla dzieci i dorosłych, pomoc w nauce, uroczystości rodzinne. Wieś ma swoją ścieŝkę przyrodniczo historyczną Słonecznikowy trakt oraz swoje lokalne produkty zwane Smakiem Gogolewka (przetwory z owoców i warzyw, miody, suszone grzyby, torby lniane, drewniane podstawki) 22. Wszelkie pomysły na poprawę sytuacji ekonomicznej miejscowości wiejskich polegały na uprzemysłowieniu terenów wiejskich, co niestety wymagało bardzo duŝych nakładów finansowych, a ściągnięcie na wieś inwestora jest bardzo trudne, a czasem nawet niemoŝliwe. Tymczasem, zwiększający się odsetek liczby wsi tematycznych świadczy o tym, Ŝe społeczeństwo wiejskie przestaje się izolować, ludzie sami biorą sprawy w swoje ręce. Starają się wychodzić naprzeciw ciągle zmieniającej się rzeczywistości oraz zaczynają szukać dochodów związanych z usługami a nie z rolnictwem. Jednak dość znaczną barierą na drodze do nowej gospodarki jest mentalność niektórych mieszkańców, gdyŝ kroki podejmowane w kierunku specjalizacji wsi są dla nich śmieszne i wcale nie przyczyniają się do poprawy ekonomicznej regionu. Innym problem jest postawa władz, które nie zawsze są chętne finansować idee mieszkańców, a to z tego względu Ŝe, jeŝeli projekt dostanie dofinansowanie z Programu Odnowy Wsi, to jednak część środków musi być sfinansowana z budŝetów gmin, co często jest problemem hamującym aktywizację mieszkańców. Z uwagi na fakt, Ŝe problem wyludniania się wsi i pewniej marginalizacji społecznej samych mieszkańców został zauwaŝony na dość wczesnym etapie, władze samorządowe zaczęły aktywnie pozyskiwać środki finansowe z Europejskiego Funduszu Społecznego. Cały projekt skierowany był głównie do ludzi po 45 roku Ŝycia pozostających długotrwale bezrobotnymi. Pozyskane pieniądze mają zapobiec przede wszystkim wykluczeniu społecznemu oraz aktywizacji mieszkańców poprzez zaangaŝowanie w róŝne projekty 23. Podsumowanie Rozwój nowej gospodarki stawia obszary wiejskie, nie licząc przypadków wyjątkowych, w trudnej sytuacji. Na znaczeniu tracą dotychczasowe czynniki rozwoju wsi związane z rolnictwem i pośrednio z przemysłem. Przychodzi czas szukania i wdraŝania na wsi zawodów i zajęć związanych z gospodarką wiedzy, doznań i twórczości. Nie oznacza to rezygnacji z rolnictwa, powinno ono nadal pozostawać waŝnym zajęciem mieszańców wsi. MoŜliwe to będzie jednak wtedy, gdy zobaczy się rolnictwo w nowych ramach, w powiązaniu z dodatkową działalnością lokująca się w nowej gospodarce. O tych nowych szansach uzupełnienia i wzmoc ( ). 23 G. Czapiewska, Wpływ środków Unii Europejskiej na pobudzenie inicjatyw społeczności wiejskich obszarów peryferyjnych województwa zachodniopomorskiego [w:] Wiejskie obszary peryferyjne uwarunkowania i czynniki aktywizacji, M. Wesołowska (red.), Studia Obszarów Wiejskich, t. XXVI, Warszawa, 2011, s

13 nienia rolnictwa, szczególnie rolnictwa ekologicznego świadczy rozwój gospodarstw edukacyjnych, rozrywkowych, artystycznych i terapeutycznych 24. Wraz z rozwojem świata, zmienia się równieŝ wieś. Docierają tutaj współczesne problemy: globalizacja, zmniejszanie się udziału rolnictwa w gospodarce, bezrobocie i emigracja zarobkowa. Na wsiach połoŝonych dalej od miasta, ubywa ludzi i chęci do wspólnych działań. Obecnie nie wystarczają juŝ dawne sposoby mobilizowania i aktywizowania ludzi, a naleŝy szukać nowych pomysłów np. zakładając wioski tematyczne. Wieś z niespotykanym motywem przewodnim to doskonały sposób nie tylko na integrację mieszkańców, ale takŝe na biznes. Badane wioski tematyczne charakteryzuje unikalny, a zarazem nowatorski pomysł oŝywienia przedsiębiorczości. Fenomen wiosek tematycznych tkwi w zmianie postawy rywalizacji na postawę współpracy. Miejscowości, które wdraŝają wyraźną wizję rozwoju radzą sobie lepiej pod względem społecznym i gospodarczym. Temat rozwojowy wsi oddziałuje wewnętrznie (na samą wieś) i zewnętrznie (na jej otoczenie). Wieś staje się bardziej atrakcyjna dla osób i firm szukających miejsc do osiedlenia się i inwestowania. Na bazie specjalizacji rozwijają się regionalne centra kompetencji, wzmacnia się oferta turystyczna, a takŝe rośnie ilość miejsc pracy. Rozwój prezentowanych obszarów wiejskich Pomorza, a takŝe poprawa ich konkurencyjności, jako miejsca zamieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej, nie jest moŝliwa bez bezpośredniego i szerokiego udziału społeczności lokalnych. Aktywizacja gospodarcza wsi zaleŝy w głównej mierze od ludzi zamieszkujących dany obszar. Ich przedsiębiorczość, pomysłowość, umiejętność samoorganizacji i współpracy w grupie jest fundamentem kaŝdego przedsięwzięcia mającego na celu rozwój gospodarczy. Dlatego teŝ wskazując kierunki aktywizacji obszarów wiejskich, naleŝy mieć stale na względzie czynnik ludzki, bez którego Ŝaden najciekawszy nawet pomysł nie zostanie zrealizowany 25 Bibliografia: 1. Bański J., Geografia polskiej wsi, PWE, Warszawa, Bielski P., Karwno w stronę wsi uczącej się, ZrównowaŜony rozwój Zastosowania, nr 2, Łódź, Czapiewska G., Wpływ środków Unii Europejskiej na pobudzenie inicjatyw społeczności wiejskich obszarów peryferyjnych województwa zachodniopomorskiego [w:] M. Wesołowska (red.), Wiejskie obszary peryferyjne uwarunkowania i czynniki aktywizacji, Studia Obszarów Wiejskich, t. XXVI, Warszawa K. Gralak, Farming For Health, jako innowacyjny kierunek wzmacniania konkurencyjności gospodarstw rolniczych, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Roczniki Naukowe, tom X, zeszyt 3, Lublin, 2008, s ; W. Idziak, Zarządzanie przestrzenią wsi przez dodawanie jej wartości, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, nr 12, Sosnowiec, 2009, s J. Bański 2006, Geografia polskiej wsi, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa., s

14 4. Duczkowska-Małysz K., Obszary wiejskie - przestrzeń problemów czy cywilizacyjna szansa Europy? [w:] M. Kłodziński, M. Błąd, R. Wilczyński (red.), Odnowa wsi w integrującej się Europie, IRWiR PAN, Warszawa Gralak K., Farming For Health, jako innowacyjny kierunek wzmacniania konkurencyjności gospodarstw rolniczych, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Roczniki Naukowe, tom X, zeszyt 3, Lublin Idziak W., O odnowie wsi, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa Idziak W., Wymyślić wieś od nowa. Wioski tematyczne, Alta Press, Koszalin Idziak W., Zarządzanie przestrzenią wsi przez dodawanie jej wartości, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, nr 12, Sosnowiec Idziak W., Idea wiosek tematycznych [w:] Miejscowość tematyczna. Pomysł na lokalną aktywność i pracę, 2011; Jesionowska-Zawadzka R.,, Kreatywny region w praktyce. Wioski tematyczne na obszarze działania fundacji PRYM, Regionalny Kongres Kultury w Łodzi, 2011; _na_obszarze_działania_fundacji _prym.html 11. Łebek-Obrycka A., Woźna M., Miejscowości tematyczne. Rewolucja na obszarach wiejskich. [w:] Miejscowość tematyczna. Pomysł na lokalną aktywność i pracę, 2011; pdf Abstrakt Aktywizacja gospodarcza wsi zaleŝy w głównej mierze od ludzi zamieszkujących dany obszar. ZrównowaŜony rozwój obszarów wiejskich nie jest moŝliwy bez bezpośredniego i szerokiego udziału mieszkańców wsi. W artykule, na przykładzie regionu Pomorza (województwa pomorskiego i zachodniopomorskiego), zaprezentowano moŝliwości rozwoju społeczno-gospodarczego wsi dzięki określeniu, a następnie kultywowaniu ich specjalizacji. Wioska tematyczna to sposób na lokalną aktywność i pracę, a jednocześnie jest drogą do oŝywienia gospodarki wiejskiej. Funkcjonujące dotychczas na badanym terenie wioski tematyczne, w większości dotyczą wsi popegeerowskich, które przez lata zmagały się z trudnościami społecznymi oraz ekonomicznymi. Thematic villages as a way of economic and social activation in the region The economic activation of rural areas depends largely on the people inhabiting the area. The sustainable development of rural areas is not possible without wide and direct participation of the inhabitants. 122

15 The article presents the region of Pomerania (Pomorskie and Zachodniopomorskie Voivodships), as an example of creating the possibilities of socio-economic development of villages through identifying and cultivating their fields of specialization. The thematic village is a means to boost local activity and employment, and accordingly, to revitalize the rural economy. The thematic villages which so far have been operating in the area within the scope of this study include mostly the former state-run collective farms (Polskie Gospodarstwa Rolne), which for years had to cope with social and economic difficulties. PhD Gabriela Czapiewska, assistant professor, Pomorska Academy in Słupsk. 123