Współczesny obraz Wszechświata
|
|
- Damian Milewski
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 II Liceum Ogólnokształcące im. A. Frycza Modrzewskiego we Włodawie Autor: Emilia Sidor Opiekun: mgr Mirosław Trociuk Współczesny obraz Wszechświata Bibliografia: Andrzej Woszczyk,,,Współczesny obraz Wszechświata, Nauczanie przedmiotów przyrodniczych, 2001 r., nr 2, str Andrzej Woszczyk,,,Astronomia w nowym tysiącleciu, Urania, 2001 r., nr 1, str. 4-8 Marek Demiański,,,Nowy, wspaniały Wszechświat, Wiedza i życie, 1999 r., nr 6, str Stuart Clark,,,Wszechświat w obiektywie, Wydawnictwo RTW, 1997 r. Włodawa 2002 Emilia Sidor 1
2 Początki, ekspansja i wiek Wszechświata W XX wiek wkraczano wyobrażając sobie, że cały Wszechświat to ogromne skupisko słońc Droga Mleczna, złożona z około 140 mld gwiazd, poza granicami której rozciąga się nieskończona, statyczna, pusta przestrzeń. Badając rozkład gwiazd na sferze niebieskiej, wywnioskowano, że Droga Mleczna ma kształt spłaszczonego dysku o średnicy około 160 tys. lat świetlnych. Alfa Centauri, najbliższa nam gwiazda, znajduje się w odległości 4 lat świetlnych. Słońce będące dość typową gwiazdą, jest w odległości 27 tys. lat świetlnych od środka Galaktyki. Gwiazdy, gaz i pył znajdujące się w dysku galaktycznym krążą wokół centrum Galaktyki. Analizując ten ruch, można oszacować masę dysku: okazało się, że składa się on z około 60 mld gwiazd. Wiek XX zakończyliśmy w zupełnie innym Wszechświecie. Dzięki coraz lepszym teleskopom i coraz doskonalszym metodom obserwacyjnym astronomowie stwierdzili, że Droga Mleczna jest tylko jedną z iście,,astronomicznej liczby galaktyk. Obecnie szacuje się, że w obserwowalnym Wszechświecie jest ich około 120 mld. Wszechświat okazał się znacznie większy i ciekawszy niż przypuszczano. Ma niewyobrażalne rozmiary i ciągle się rozszerza. Galaktyki oddalają się od siebie. Taki wniosek wypływa z rozwiązania równań teorii względności Einsteina, które leżą u podstaw współczesnych teorii budowy Wszechświata. Sam Einstein początkowo uważał, że Wszechświat jest pusty i statyczny. I dopiero Aleksander Friedman udowodnił, że krzywizna czasoprzestrzeni Einsteina może się zmieniać i wobec tego Wszechświat może podlegać wielkoskalowym zmianom, może być ewolucyjny. Zaś Edwin Hubble obserwacyjnie potwierdził, że galaktyki rzeczywiście oddalają się i to z prędkościami proporcjonalnymi do ich wzajemnej odległości. Oznacza to, że rozmiary Wszechświata systematycznie powiększają się. Gdybyśmy spojrzeli na ten proces wstecz, odwracając kierunek biegu czasu, to w skończonym czasie cała materia Wszechświata musi się znaleźć z powrotem w jednym punkcie dzisiaj nazywanym osobliwością początkową. Friedman nie zawahał się nazwać czasu, jaki nas dzieli od osobliwości początkowej,,,czasem jaki upłynął od początku świata i oszacował nawet wiek Wszechświata na około10 mld lat. Dziś określamy ten wiek na mld lat, ale zależy on od stałej Hubble a i średniej gęstości materii we Wszechświecie. Są to dwa podstawowe parametry określające model kosmologiczny, które okazały się bardzo trudne do wyznaczenia i dopiero ostatnie lata przyniosły ich rozsądnie wiarygodne wartości. Przyjmowana dzisiaj wartość stałej Hubble a wynosi H 0 =65± km/smpc, a średnia gęstość materii Wszechświata ρ materii = g/cm 3. Wynikająca z tego tzw. stała kosmologiczna jest najprawdopodobniej różna od zera, co sprawia, że Wszechświat rozszerza się coraz szybciej. Jesteśmy przekonani, że znajdujemy się w fazie ekspansji zamkniętego i skończonego Wszechświata. Nie potrafimy dziś powiedzieć, czy i kiedy ekspansja zmniejszy swoje tempo, zatrzyma się i przejdzie do fazy kontrakcji. Gdyby tak się stało, to nasz Wszechświat powróciłby do stanu pierwotnej ognistej kuli i osobliwości początkowej, z którego nowym,,wielkim wybuchem rozpocząłby nowe wcielenie Nowy Wszechświat. Główna trudność polega na niepewności określenia masy, a ściślej średniej Emilia Sidor 2
3 gęstości Wszechświata. Występuje tutaj problem,,ukrytej masy Wszechświata, którą poszukujemy w postaci np. brązowych karłów, czarnych dziur i nawet,,masywnych neutrin. Prawie wszyscy astronomowie przekonani są, że Wszechświat rzeczywiście powstał w procesie gwałtownego,,wielkiego Wybuchu. Z początkowej fazy wielkich gęstości i temperatur przeszedł fazy: hadronową, promienistą, tworzenia się galaktyk i na końcu gwiazd i planet, a rozszerzając się systematycznie stygł. Aktualne oceny najczęściej wydają się wskazywać na to, że nasz Wszechświat ma mld lat. Stąd też otrzymujemy ograniczenie rozmiaru możliwej do zaobserwowania jego części. Wynosi on około 15 mld lat świetlnych. Instrumenty badawcze współczesnej astronomii Kopernik oglądał świat tylko swoimi oczyma. Budował instrumenty, rozwijał aparat matematyczny, mierzył i rozważał kierunki promieniowania ciał niebieskich. Dzisiaj mierzymy zarówno kierunki do ciał niebieskich, jak i zawartość fizyczną docierającego do nas promieniowania oraz wyciągamy wnioski dotyczące kinematyki i dynamiki ciał niebieskich oraz natury fizycznej pojedynczych gwiazd, układów gwiazdowych, galaktyk i całego Wszechświata. Prowadzimy ten,,podgląd i,,podsłuch Wszechświata we wszystkich zakresach widma elektromagnetycznego od najkrótszych fal wysokoenergetycznego promieniowania gamma, poprzez promieniowanie rentgenowskie, ultrafioletowe, widzialne podczerwone i mikrofalowe do radiowego. Ale dopiero od niedawna mamy możliwość badania otaczającego nas świata we wszystkich jego barwach i stanach skupienia. Robimy to budując coraz większe i doskonalsze teleskopy pracujące w różnych zakresach długości fal, które lokujemy w najbardziej korzystnych dla obserwacji miejscach na Ziemi oraz w przestrzeni kosmicznej, na orbitach wokółziemskich lub wokółsłonecznych i pojazdach międzyplanetarnych. Od przeszło 10 lat krąży wokół Ziemi teleskop kosmiczny Hubble a, który z precyzją 50 razy większą niż jest to możliwe z powierzchni Ziemi,,wpatrzony jest w najdalsze peryferie Wszechświata. Na Ziemi buduje się wiele dużych teleskopów optycznych i radiowych. Największym teleskopem będzie, budowany w Chile,,,bardzo duży teleskop (VLT - Very Large Telessope) złożony z 4 teleskopów o średnicy 8,2 metrów i kilku mniejszych, który będzie miał powierzchnię zbierającą równoważną teleskopowi o średnicy lustra 16 m, a pod względem precyzji widzenia będzie równoważny teleskopowi przeszło 200 metrowemu. Od szeregu lat na falach radiowych efekt dużej precyzji widzenia osiąga się poprzez równoczesne obserwacje danego obiektu przez wiele radioteleskopów ustawionych w różnych miejscach na świecie nazywa się to interferometrią na bardzo długich bazach, z angielskiego VLBI (Very Long Base Interferometry). Przed paru laty wprowadzono na orbitę 8-metrowy radioteleskop HALCA, który wraz z ok.40 radioteleskopami naziemnymi utworzył wirtualny megateleskop VSOP o średnicy 3 razy większej od średnicy Ziemi. Obrazy przez niego Emilia Sidor 3
4 utworzone mają rozdzielczość 30 mikrosekund łuku, czyli 10 razy lepszą niż ma międzykontynentalny system VLBI i 1000 razy lepszą, niż ma w zakresie optycznych długości fal teleskop kosmiczny Hubble a. Fot. 1. Obserwatorium VLT na górze Paranal w Chile. Na tej samej pustyni Atacama w Chile, na którym stoi teleskop VLT, na położonym na wysokości ok.5000m.npm płaskowyżu Chajnantor w ciągu najbliższych kilku lat powstanie wielkie międzynarodowe obserwatorium radioastronomiczne ALMA, złożone z 64 anten radiowych o średnicy 12m rozstawionych na przestrzeni ok.10 km 2. Na krótkich falach radiowych teleskop ten będzie obserwować najdalsze regiony Wszechświata, formowanie się nowych gwiazd i planet, kwazary, czarne dziury i inne zjawiska kosmiczne. A nawet będzie zdolny do wykrywania ewentualnych śladów życia organicznego w przestrzeni pozaziemskiej. Astronomowie budują duże teleskopy z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, chcą zebrać jak największą ilość promieniowania od bardzo słabych obiektów, położonych w odległych głębiach Kosmosu. Ilość zebranej energii jest wprost proporcjonalna do powierzchni zbierającej teleskopu, czyli kwadratu średnicy jego lustra D 2. Po drugie chcą te obiekty,,widzieć lepiej, to znaczy z możliwie największą zdolnością rozdzielczą w całym zakresie widma. Zaś zdolność rozdzielcza jest tym lepsza, im większa jest średnica D. Utworzony przez teleskop rzeczywisty obraz ciała niebieskiego poddawany jest analizie: mierzy się jego jasność, kieruje do spektrografu dla przeprowadzenia analizy widmowej i bada przy pomocy polarymetru. We współczesnych teleskopach wykorzystuje się dwa nowe sposoby formowania obrazu. Pierwszy polega na utrzymaniu w czasie rzeczywistym obserwacji kształtu głównego zwierciadła teleskopu w taki sposób, aby utworzony przezeń obraz gwiazdy miał możliwie najmniejsze rozmiar. Tę metodę nazywamy,,optyką aktywną. Budowane dzisiaj 8-metrowe teleskopy np. wieloskładnikowego teleskopu VLT mają lustra o grubości zaledwie 17cm, spoczywające na setkach ruchomych, sterowanych Emilia Sidor 4
5 komputerem wsporników. Po komputerowej analizie jakości obrazu, wsporniki dopasowują kształt zwierciadła tak, aby obraz gwiazdy tworzony w ognisku był minimalny, aby w najmniejszej powierzchni obrazu zebrać możliwie największą ilość światła. Drugą metodą jest tzw. technika optyki adaptywnej, polegająca na usunięciu zaburzeń frontu fali docierającej do teleskopu. W tej metodzie jedno z luster teleskopu systemu coude ulega deformacji w miarę, jak zmienia się zaburzony front fali świetlnej docierającej od obserwowanego obiektu. Lustro adaptywne,,prostuje front fali, dzięki czemu po skupieniu w ognisku powstaje obraz o dużo lepszej jakości. Obie opisywane tutaj techniki sprawiły między innymi, że stało się możliwe dostrzeżenie pojedynczych gwiazd w centrum gęstych gromad gwiazdowych przy pomocy naziemnych teleskopów. Rys. 1. Schemat systemu optyki adaptywnej teleskopu VLT. Rys. 2. Zasada działania systemu optyki adaptywnej. Po lewej front fali świetlnej i przykładowy obraz w zwykłym teleskopie; po prawej ten sam obraz poprawiony dzięki optyce adaptywnej. Emilia Sidor 5
6 Wszechświat jak laboratorium fizyczne Wszechświat to wielkie i wspaniałe laboratorium fizyczne. Znajdujemy w nim ekstremalne warunki: najmniejsze i największe z możliwych odległości, najmniejsze i największe gęstości, ekstremalne temperatury i przeróżne stany materii. W przestrzeniach kosmicznych gęstości materii zawierają się między kg/m 3, temperatury 2, K, indukcja magnetyczna sięga T, a pola grawitacyjne mają wartość kg/m 3. Na Ziemi najlepsza próżnia wyraża się wartością kg/m 3, a pole magnetyczne sięga zaledwie 6 T (chwilowo 200 T). Astronomowie badają materię w tych ekstremalnych warunkach. Sprawdzają działanie praw fizyki w warunkach kosmicznych, pomagają odkrywać nowe prawa i nowe stany fizykochemiczne materii. Kierując teleskop na różne obiekty, można badać różne stany materii, a sięgając do coraz dalszych obiektów, sięga się do coraz bardziej wczesnych epok życia naszego Wszechświata. Wypełniony jest on obiektami, które mają bardzo różną naturę. Różne są mechanizmy promieniowania i w różnych zakresach długości fal promieniowania elektromagnetycznego różne obiekty objawiają nam swoje istnienie i swój,,charakter. Mamy więc źródła wysokoenergetycznego promieniowania gamma, źródła promieniowania rentgenowskiego, aktywne galaktyki i gwiazdy promieniujące głównie w ultrafiolecie, świat gwiazd i galaktyk, który poznawać możemy naszym zmysłem wzroku w świetle widzialnym, obiekty podczerwone, mikrofalowe i radiowe. Różnorodność jest ogromna, dlatego też w tych różnych domenach spektakularnych używać musimy różnych instrumentów zbierających to promieniowanie i różnych odbiorników je rejestrujących. Najważniejsze odkrycia astronomiczne XX wieku Oto dwanaście najważniejszych odkryć astronomicznych lat 90-tych minionego wieku: Odkrycie planet wokół innych gwiazd; obecnie znamy takich gwiazd ok.50 Wyznaczenie struktury wewnętrznej Słońca z obserwacji jego aktywności sejsmicznej. Te rezultaty potwierdziły modele teoretyczne struktury wewnętrznej Słońca z dokładnością do 0,1% i potwierdziły hipotezę, że obserwowany deficyt liczby neutrin ze Słońca bierze się stąd, że ich masa nie jest zerowa. Odkrycie Pasa Kuipera, czyli dużej grupy małych, prawdopodobnie pierwotnych ciał w zewnętrznych częściach Systemu Słonecznego, które 50 lat temu były przewidywane przez rozważania teoretyczne. Pas Kuipera jest prawdopodobnie źródłem większości krótkookresowych komet i zawiera,,zapis wczesnej historii powstania naszego systemu planetarnego. Obserwacje spadku komety Shoemaker-Levy na Jowisza. Stanowiły one dramatyczna ilustrację potencjalnych skutków podobnego spadku na Ziemię. Emilia Sidor 6
7 Odkrycie,,brązowych karłów gwiazd zimnych i zbyt małych, aby utrzymać w ich wnętrzu procesy reakcji jądrowych. Odkrycie zjawiska mikrosoczewkowania grawitacyjnego, przewidywanego teoretycznie, w którym jasność gwiazd tła jest wzmocnione poprzez efekty grawitacyjne wywołane obiektami o masie rzędu masy Słońca. Odkrycie wybuchów promieniowania gamma bardzo odległych obiektów i stwierdzenie, że powodują one poświatę, czyli świecenie w innych długościach fali. Przekonanie o istnieniu masywnych czarnych dziur w jądrach galaktyk, z Drogą Mleczną włącznie, co potwierdziłoby wcześniejsze teoretyczne przewidywania, że takie czarne dziury są dosyć powszechne we Wszechświecie. Odkrycie młodych galaktyk z przesunięciem ku czerwieni, świadczącymi o dramatycznej ewolucji od wczesnego Wszechświata do chwili obecnej. Odkrycie drobnej fluktuacji mikrofalowego promieniowania tła, stanowiącego pozostałość po Wielkim Wybuchu w skali od milionów do miliardów lat światła, które stanowiły zalążki tworzenia się kolejnych struktur Wszechświata. Wyznaczenie tempa ekspansji Wszechświata z dokładnością bliską 10%. Znalezienie argumentów przemawiających za tym, że Wszechświat jest,,płaski, jak to przewidywały inflacyjne teorie kosmologiczne oraz, że jego ekspansja jest przyśpieszona poprzez obecność tzw.,,czarnej energii. Układ Słoneczny i inne systemy planetarne Świat Kopernika był to świat planet. Znał on tylko 6 planet: od Merkurego do Saturna. W następnych wiekach odkryto kolejne: Uran, Neptun i Pluton oraz małe planetki zwane asteroidami a także wiele naturalnych satelitów planet. Rys. 3. Nasz Układ Słoneczny Emilia Sidor 7
8 Ten,,inwentarz Układu Planetarnego możemy jeszcze uzupełnić o komety i ich,,rezerwuar na peryferiach naszego Układu, czyli Pas Kuipera oraz o materię międzyplanetarną. Cały ten świat został ostatnio zbadany przy pomocy sond kosmicznych. Niektóre z nich ciągle jeszcze działają i przekazują na Ziemię nowe fascynujące obrazy planet, planetoid, księżyców itp. Inne zaś przygotowywane są do startu i dzięki nim mamy nadzieję na lepsze poznanie komet i innych drobnych ciał Układu. Sondy Voyager 1 i 2 potrzebowały prawie 10 lat na spenetrowanie naszego Układu Planetarnego. Najbardziej zaskakującym z ich odkryć było wykrycie niezwykłej aktywności wulkanicznej księżyca Jowisza nazwanego Io. Obecnie wokół Jowisza pracuje stacja kosmiczna Galileo śledząc z bliska niektóre z jego księżyców. Na księżycu Europa wydają się istnieć pod grubą warstwą lodu wielkie płynne oceany. Natomiast ostatnio przypuszcza się, że również na powierzchni Marsa istnieją zbiorniki płynnej wody. Około 50 lat temu Gerard Kuiper wysuną hipotezę, że niektóre komety nie pochodzą z odległej chmury Oorta, lecz z leżącego tuż za Neptunem, silnie skoncentrowanego w płaszczyźnie ekliptyki pasa planetoid, nazwanego od nazwiska pomysłodawcy pasem Kuipera. Przez wiele lat nie było żadnego świadectwa istnienia takiego pasa planetoid. Dopiero kilka lat temu, szukając hipotetycznej,,dziesiątej planety, zaczęto odkrywać takie transneptunowe ciała. Mają one rozmiary sięgające km. Dzisiaj znamy ich około 80. Powstało również pytanie, czy Pluton to planeta, czy też największa z planetoid pasa Kuipera? Ile więc planet liczy Układ Słoneczny? Rys. 4. Nowy obraz Układu Słonecznego Emilia Sidor 8
9 Nie rozstrzygnięto jeszcze tego dylematu, a pojawiły się odkrycia plant wokół innych gwiazd. Na ogół są to pojedyncze planety wielkości Jowisza, krążące wokół swojego,,słońca w różnej odległości i na orbitach o różnych kształtach. Wszystkie odkryto po systematycznych poszukiwaniach drogą spektroskopową wykorzystując efekt Dopplera do pomiarów zmian prędkości radialnych gwiazd. Układ gwiazda planeta obraca się wokół wspólnego środka masy obu ciał, a więc widziana przez nas gwiazda wykonuje oscylacje wykrywane jako zmienna prędkość radialna, raz oddalającej się od nas, a kiedy indziej przybliżającej się do nas gwiazdy. Aleksander Wolszczan polski astronom - odkrył, że aby wytłumaczyć zmiany obserwowanych części błysków pulsara PSR muszą wokół niego znajdować się 2 lub 3 obiekty o masie planetarnej. Było to pierwsze odkrycie,,planet poza naszym Układem Planetarnym. Gwiazdy i materia międzygwiazdowa Słońce jest naszą najbliższą gwiazdą. Poznanie jego struktury, zjawisk na powierzchni i w jego atmosferze znakomicie pomaga zrozumieć inne gwiazdy. Dlatego też obserwujemy je z wielką uwagą, śledzimy powstawanie i ewolucję różnych zjawisk w jego fotosferze, chromosferze i koronie. Wysyłamy pojazdy kosmiczne, aby mieć informację o tym wszystkim co dzieje się w obszarach niedostępnych z Ziemi i zakresach promieniowania, którego nie przepuszcza ziemska atmosfera ( np. w dziedzinie wysokoenergetycznego promieniowania gamma i promieniowania rentgenowskiego itp.). Życie gwiazd, ich narodziny, ewolucja i końcowe fazy istnienia są przedmiotem szczególnego zainteresowania współczesnych astronomów. Gwiazdy rodzą się w wielkich molekularnych obłokach gazowo pyłowych, w naszej galaktyce położonych w pobliżu płaszczyzny Drogi Mlecznej. Ultrafioletowe światło młodych gorących gwiazd rzeźbi swe,,mateczniki w przeróżne kształty. Dzięki temu podziwiać możemy na przykład urzekające swym pięknem i niezwykłością kolumny materii w mgławicy M16 (Orzeł) w gwiazdozbiorze Węża. Pyłowe kokony kryją w tej mgławicy miejsca nowo narodzonych gwiazd. W emisyjnej mgławicy Oriona M42 teleskop kosmiczny Hubble a odkrył nie tylko świadectwo współczesnego powstania gwiazd, ale również i planet. Spowite kokonami pyłów i gazów okolice gwiazd nazwanych proplydami są zapewne takimi miejscami. Teleskop kosmiczny wykonał też zdjęcia wielu obiektów Hergiga Haro, które są młodymi gwiazdami na najwcześniejszych etapach ewolucji. Widzimy na nich zjawiska dysków akrecyjnych i wytrysków (,,dżetów ) materii, towarzyszące powstawaniu gwiazd. Skala tych zjawisk jest porównywalna z rozmiarami naszego Układu Słonecznego. Na fotografiach uzyskanych teleskopem Hubble a możemy podziwiać przepiękną, bardzo bogatą w szczegóły, strukturę mgławicy Tarantula (NGC 2070) w Wielkim Obłoku Magellana. Jest to największa znana nam chmura wodorowa i gwiazdowy matecznik w lokalnej gromadzie galaktyk. Leży w najbliższej nam, naszej satelitarnej galaktyce LMC w odległości zaledwie 180 tysięcy lat świetlnych. Wielka Emilia Sidor 9
10 część tej gwiazdy powstała jakieś 3-5 miliardów lat temu, czyli wtedy, gdy powstało nasze Słońce ze swym układem planetarnym. Mgławica NGC 2070 świeci dzięki wzbudzeniu jej gazów światłem pobliskich gorących gwiazd na drodze mechanizmów fluorescencji. Mgławice pyłowe na ogół świecą na skutek rozpraszania promieniowania okolicznych gwiazd. Tak na przykład świeci w naszej Galaktyce mgławica M45, którą stanowią pyły, w których,,zatopiona jest piękna gromada otwarta gwiazd nazwana,,plejady w gwiazdozbiorze Byka. Fot. 2. Mgławica M16 w gwiazdozbiorze Węża. Japoński teleskop Subaru na Mauna Kea wykonał ostatnio bardzo efektowne zdjęcia Wielkiej Mgławicy Oriona w dziedzinie podczerwonej widma. W mgławicy tej dominuje wodór o temperaturze 2000 K. W podczerwieni szczególne zainteresowanie wzbudza część tej mgławicy, która określana jest katalogowym mianem,,obszar KL. W jego centrum stwierdzono rodzące się gwiazdy, które swym młodzieńczym światłem oświetlają pyły i gazy znajdujące się w pobliżu. Procesy tego rodzaju trwają tylko miliony lat. Równie ciekawe są obserwacje procesów towarzyszących umieraniu gwiazd. Niektóre gwiazdy w ostatnich stadiach ewolucji odrzucają swoje zewnętrzne warstwy, które następnie możemy obserwować w postaci mgławic planetarnych. Jedną z takich mgławic jest NGC 6543 w gwiazdozbiorze Smoka. Patrząc na nią widzimy skomplikowany układ gazowych otoczek, odrzuconych przez wybuchającą gwiazdę z szybkością kilku tysięcy kilometrów na sekundę. Odrzucona materia gwiazdowa zderza się z otaczająca gwiazdę materią okołogwiazdową, a dalej międzygwiazdową, powodując powstanie fal uderzeniowych. Wybuchy gwiazdy mogą być wielokrotne i w ten sposób jesteśmy świadkami niesamowitego przepięknego spektaklu. Jednak obserwowana mgławica rozproszy się bardzo szybko, w ciągu kilku tysięcy lat. Emilia Sidor 10
11 Fot. 3. Mgławica NGC 6543 w gwiazdozbiorze Smoka. Jeszcze bardziej gwałtowne procesy towarzyszą umieraniu gwiazd masywnych w zjawisku zwanym supernową. W gwieździe masywnej ciężar materii wywierany na jądro jest tak wielki, że temperatura i gęstość wzrastają w nim na tyle, by mogły zachodzić tam reakcje termojądrowe węgla. W wyniku fuzji węgla powstają takie pierwiastki jak tlen, neon, magnez i krzem, które mogą reagować dalej. W ostatnim etapie fuzji nuklearnej zsyntetyzowane dotąd pierwiastki przekształcają się głównie w żelazo. Wszystkie dotychczasowe fazy reakcji jądrowych wydzielały energię; właśnie ta energia była źródłem światła, które gwiazda wysyłała przez miliony lat. Jądra żelaza są bardzo stabilne i trzeba im dostarczyć energii, aby mogły wziąć udział w reakcjach. Z tego powodu w centralnych częściach gwiazdy zaczyna gromadzić się żelazo. Gdy masa żelaznego jądra gwiazdy przekroczy ok. 1,4 masy Słońca, panujące w nim ciśnienie nie jest w stanie podtrzymywać jego ciężaru. W czasie krótszym od sekundy jądro gwiazdy zapada się do rozmiarów będących malutkim ułamkiem swej dotychczasowej objętości. Następuje fotodezintegracja żelaza, czyli rozpad jąder tego pierwiastka po pochłonięciu przez nie energii. Aby zrównoważyć jej niedobory, zaczyna się zapadać cała gwiazda. Robi to w sposób tak gwałtowny, że energia, jaka się wtedy wydziela, jest tak wielka, iż powoduje powstanie fali uderzeniowej, która rozrywa gwiazdę. Supernowe są tak jasne, że przez kilka tygodni mogą swym blaskiem przewyższyć jasność wszystkich gwiazd w ich macierzystych galaktykach. Rozproszona w przestrzeni międzygwiazdowej materia staje się budulcem nowych generacji gwiazd. Jej część może ulec kompresji i utworzyć gwiazdę neutronową lub czarną dziurę; jest to zależne od pierwotnej masy. Wszystko to stanowi przedmiot fascynujących badań współczesnej astronomii we wszystkich zakresach spektralnych widma promieniowania elektromagnetycznego. Emilia Sidor 11
12 Droga Mleczna i inne galaktyki Galaktyki są jak gwiezdne miasta Wszechświata. Ich głównymi składnikami są gwiazdy i materia międzygwiazdowa. Są ich miliardy, a ich wzajemne odległości sięgają milionów lat świetlnych. Mają ogólny kształt przypominający sportowy dysk, który w swej strukturze jest eliptyczny, spiralny, spiralno belkowy lub nieregularny. Niektóre galaktyki są bardzo aktywne z ich jąder tryskają wielkie strugi materii. O wyglądzie wielu galaktyk prawdopodobnie decydują masywne czarne dziury ulokowane w ich jądrach. Przypuszcza się, że to one napędzają nieznane nam jeszcze mechanizmy wyzwalające ogromne ilości energii w kwazarach czy galaktykach o aktywnych jądrach tzw. AGN-ów, które wzbudzają dzisiaj duże zainteresowanie astronomów. Galaktyki aktywne wyróżniają się bardzo jasnym jądrem, którego światło nie może pochodzić od gwiazd. Energia generowana przez aktywne jądra galaktyk jest tak ogromna, że przyćmiewa światło wszystkich gwiazd w galaktyce. Galaktyki skupiają się w tzw. gromady galaktyk. Na zdjęciu wielu gromad widzimy galaktyki podwójne i wielokrotne, a w licznych przypadkach mamy do czynienia z ewidentnym oddziaływaniem grawitacyjnym między sąsiadującymi ze sobą galaktykami. Często się zdarza, że obserwujemy całe pola galaktyk, w których wszystkie obiekty występują w skomplikowanych wzajemnych związkach. Naszą Galaktykę widzimy w postaci Drogi Mlecznej. W jej centrum jest wielka koncentracja gwiazd oraz pyłów i gazów międzygwiazdowych i prawdopodobnie znajduje się wielka czarna dziura. Centralne jądro otoczone jest przez system stosunkowo cienkich ramion spiralnych. Światło przechodzi z jednego krańca naszej Galaktyki na drugi w czasie 100 tysięcy lat. Nasz Układ Planetarny znajduje się raczej na peryferiach Galaktyki w odległości przeszło 30 tys. lat świetlnych od środka, w pobliżu jednego z jej ramion. Fot. 4. Centralna część Drogi Mlecznej. Emilia Sidor 12
13 Co przyniesie przyszłość Według niedawno opublikowanego w Waszyngtonie specjalnego raportu Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych A P, którego autorami był 15-osobowy zespół pod przewodnictwem profesorów Christophera F. McKee z Berkeley w Kaliforni i Josepha H. Taylora Jr. z Princeton w New Jersey istnieje szereg kluczowych problemów, które dojrzały do znacznego postępu wiedzy o nich i do ich zrozumienia w pierwszej dekadzie nowego tysiąclecia. Są to: wielkoskalowe własności Wszechświata: ilość i rozkład materii, wieku i historii ekspansji; najwcześniejsze etapy życia Wszechświata, kiedy powstawały pierwsze gwiazdy i galaktyki; powstawanie i ewolucja czarnych dziur wszystkich wielkości; tworzenie się gwiazd i ich systemów planetarnych oraz narodziny i ewolucja planet olbrzymów i planet ziemiopodobnych; zrozumienie jak otoczenie astronomiczne wpływa na Ziemię. Są to tematy, które rokują obecnie największy postęp ich zrozumienia i stanowią małą część kluczowych problemów współczesnej astronomii i astrofizyki. Nie możemy mieć nadziei, na przykład, na poznanie procesów formowania się czarnych dziur bez zrozumienia późnych stadiów ewolucji gwiazd czy też obserwacje galaktyk we wczesnych stadiach ewolucji nie będą dla nas jasne dopóty, dopóki nie zrozumiemy, jak te galaktyki rozwijały się od czasu swych narodzin do obecnej chwili. Raport Komitetu McKee i Taylora rekomenduje na najbliższe dziesięciolecie budowę szeregu nowych instrumentów i podjęcie nowych inicjatyw badawczych. Planuje się budowę m. in.: Teleskopu kosmicznego nowej generacji NGST (Next Generation Space Telescope) o średnicy lustra 8 m, który w podczerwonym zakresie widma będzie razy czulszy od teleskopu Hubble a i będzie dawał obrazy 10 razy bardziej ostre. Planuje się umieszczenie go wiele kilometrów od Ziemi w punkcie L2 równowagi systemu Słonce- Ziemia. Teleskop ten pozwoli śledzić ewolucję galaktyk od chwili ich powstania aż do czasów współczesnych oraz pozwoli nam zrozumieć, jak tworzą się gwiazdy i planety w naszej Galaktyce. Olbrzymiego optycznego teleskopu naziemnego GSMT (Giant Segmented-Mirror Telescope) o klasie 30 m stanowiący naziemne uzupełnienie teleskopu NGST. Będzie pracował głównie w zakresie optycznym 0,3 do 1 m z nieosiągalną dotychczas zdolnością zbiorcza i 10-krotnym wzrostem czułości w stosunku do największych istniejących obecnie teleskopów. W zakresie okna atmosferycznego od 1 do 25µ m, przy zastosowaniu optyki adaptywnej, teleskop ten osiągał będzie zdolność rozdzielczą ograniczoną tylko dyfrakcją (0,008 sekundy łuku przy ). µ λ = 1µm Zespołu teleskopów promieniowania X (Constelation-X Obserwatory), który będzie się składał z 4 teleskopów X umieszczonych w przestrzeni kosmicznej w celu badania Emilia Sidor 13
14 tworzenia się i ewolucji czarnych dziur wszelkich rozmiarów. Każdy z instrumentów będzie miał wysoką zdolność rozdzielczą w szerokim zakresie energii. Teleskop będzie pracował w zakresie 0,25-40 kev i spodziewane jest uzyskanie czułości 100 razy lepiej niż miały dotychczasowe teleskopy X. Będzie doskonałym instrumentem do badań kwazarów w pobliżu krawędzi widzialnego Wszechświata i do śledzenia ewolucji pierwiastków chemicznych. Teleskopu LSST (Large-aparture Synoptic Surwey Telescope) optyczny teleskop naziemny klasy 6,5 m, przeznaczony do systematycznego przeglądania całego nieba przynajmniej raz na tydzień. Skataloguje on 90% obiektów bliskich Ziemi o rozmiarach większych niż 300 m i prawdopodobnie znajdzie ok. 10 tys. obiektów Pasa Kuipera, które stanowią kopalny zapis stanu materii w chwili tworzenia się naszego Systemu Słonecznego. Przyczyni się on również do lepszego poznania struktury Wszechświata przez obserwacje tysięcy bliskich i dalekich supernowych oraz przez badanie rozkładu ciemnej materii, obserwując soczewki grawitacyjne i mikrograwitacyjne w głębokich otchłaniach Kosmosu. Poszukiwacza planet ziemiopodobnych TPF (Terrestrial Planet Finder). Ma to być interferometr przeznaczony do badania planet ziemiopodobnych wokół pobliskich gwiazd. Ma je znajdować, charakteryzować ich atmosferę i poszukiwać na nich śladów życia. Spektralnym zakresem jego pracy będzieλ = 3 30µm, przestrzenna zdolność rozdzielcza osiągnie 0,00075 sekundy łuku dla 3 µm. Teleskop będzie też dostarczał obrazy obszarów rodzących się gwiazd oraz odległych galaktyk z nieosiągalną dotychczas zdolnością rozdzielcza. Wielkiego teleskopu dalekiej podczerwieni SAFIR (Single-Aperture Far InfraRed Observatory), który ma być podczerwonym obserwatorium kosmicznym pracującym w zakresie spektralnym od 30 do 300µm z rozdzielczością Jego lustro będzie miało średnicę 8 m, a on sam będzie niejako teleskopem komplementarnym w stosunku do teleskopu NGST. Emilia Sidor 14
15 Podsumowanie W minionym stuleciu udało nam się osiągnąć ogromne postępy w dziedzinie astronomii i astrofizyki. Ciągle budujemy nowe instrumenty badawcze i dążymy do ich jak najlepszego udoskonalenia. Intryguje nas to co odległe, nieodkryte, niezbadane. Chcąc sięgnąć jak najgłębiej,,,okiem teleskopu wpatrujemy się dzień i noc w czeluście Wszechświata. Ze wszystkich stron jesteśmy otoczeni galaktykami. Oglądamy je z głębin jednej z nich, żyjąc na maleńkiej planecie imieniem Ziemia. Czy uda nam się zgłębić największe tajemnice Wszechświata? Czy poznamy jego strukturę na tyle dobrze, aby móc przewidzieć jego dalsze losy? Jest jeszcze wiele pytań, na które nie znamy odpowiedzi. Tajemnicza otchłań Wszechświata zawsze była, jest i będzie najbardziej fascynująca dla małej istoty, jaką jest człowiek. Emilia Sidor 15
Liceum dla Dorosłych semestr 1 FIZYKA MAŁGORZATA OLĘDZKA
Liceum dla Dorosłych semestr 1 FIZYKA MAŁGORZATA OLĘDZKA Temat 10 : PRAWO HUBBLE A. TEORIA WIELKIEGO WYBUCHU. 1) Prawo Hubble a [czyt. habla] 1929r. Edwin Hubble, USA, (1889-1953) Jedno z największych
Bardziej szczegółowoSynteza jądrowa (fuzja) FIZYKA 3 MICHAŁ MARZANTOWICZ
Synteza jądrowa (fuzja) Cykl życia gwiazd Narodziny gwiazd: obłok molekularny Rozmiary obłoków (Giant Molecular Cloud) są rzędu setek lat świetlnych. Masa na ogół pomiędzy 10 5 a 10 7 mas Słońca. W obłoku
Bardziej szczegółowoOddziaływanie podstawowe rodzaj oddziaływania występującego w przyrodzie i nie dającego sprowadzić się do innych oddziaływań.
1 Oddziaływanie podstawowe rodzaj oddziaływania występującego w przyrodzie i nie dającego sprowadzić się do innych oddziaływań. Wyróżniamy cztery rodzaje oddziaływań (sił) podstawowych: oddziaływania silne
Bardziej szczegółowoWszechświat na wyciągnięcie ręki
Wszechświat na wyciągnięcie ręki Minęło już całkiem sporo czasu, odkąd opuściłam mury I LO w Gorzowie Wlkp. Już tam wiedziałam, że będę studiować astronomię, ponieważ zawsze chciałam się dowiedzieć, jak
Bardziej szczegółowoOPIS MODUŁ KSZTAŁCENIA (SYLABUS)
OPIS MODUŁ KSZTAŁCENIA (SYLABUS) I. Informacje ogólne: 1 Nazwa modułu Astronomia ogólna 2 Kod modułu 04-A-AOG-90-1Z 3 Rodzaj modułu obowiązkowy 4 Kierunek studiów astronomia 5 Poziom studiów I stopień
Bardziej szczegółowoOPIS MODUŁ KSZTAŁCENIA (SYLABUS)
OPIS MODUŁ KSZTAŁCENIA (SYLABUS) I. Informacje ogólne: 1 Nazwa modułu kształcenia Astronomia ogólna 2 Kod modułu kształcenia 04-ASTR1-ASTROG90-1Z 3 Rodzaj modułu kształcenia obowiązkowy 4 Kierunek studiów
Bardziej szczegółowoZderzenie galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną
Zderzenie galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną Katarzyna Mikulska Zimowe Warsztaty Naukowe Naukowe w Żninie, luty 2014 Wszyscy doskonale znamy teorię Wielkiego Wybuchu. Wiemy, że Wszechświat się rozszerza,
Bardziej szczegółowoNasza Galaktyka
13.1.1 Nasza Galaktyka Skupisko ok. 100 miliardów gwiazd oraz materii międzygwiazdowej składa się na naszą Galaktykę (w odróżnieniu od innych pisaną wielką literą). Większość gwiazd (podobnie zresztą jak
Bardziej szczegółowoW poszukiwaniu nowej Ziemi. Andrzej Udalski Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego
W poszukiwaniu nowej Ziemi Andrzej Udalski Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego Gdzie mieszkamy? Ziemia: Masa = 1 M E Średnica = 1 R E Słońce: 1 M S = 333950 M E Średnica = 109 R E Jowisz
Bardziej szczegółowo1. Obserwacje nieba 2. Gwiazdozbiór na północnej strefie niebieskiej 3. Gwiazdozbiór na południowej strefie niebieskiej 4. Ruch gwiazd 5.
Budowa i ewolucja Wszechświata Autor: Weronika Gawrych Spis treści: 1. Obserwacje nieba 2. Gwiazdozbiór na północnej strefie niebieskiej 3. Gwiazdozbiór na południowej strefie niebieskiej 4. Ruch gwiazd
Bardziej szczegółowoEkspansja Wszechświata
Ekspansja Wszechświata Odkrycie Hubble a w 1929 r. Galaktyki oddalają się od nas z prędkościami wprost proporcjonalnymi do odległości. Prędkości mierzymy za pomocą przesunięcia ku czerwieni efekt Dopplera
Bardziej szczegółowoTo ciała niebieskie o średnicach większych niż 1000 km, obiegające gwiazdę i nie mające własnych źródeł energii promienistej, widoczne dzięki
Jest to początek czasu, przestrzeni i materii tworzącej wszechświat. Podstawę idei Wielkiego Wybuchu stanowił model rozszerzającego się wszechświata opracowany w 1920 przez Friedmana. Obecnie Wielki Wybuch
Bardziej szczegółowoEwolucja w układach podwójnych
Ewolucja w układach podwójnych Tylko światło Temperatura = barwa różnica dodatnia różnica równa 0 różnica ujemna Jasnośd absolutna m M 5 log R 10 pc Diagram H-R Powstawanie gwiazd Powstawanie gwiazd ciśnienie
Bardziej szczegółowoMetody badania kosmosu
Metody badania kosmosu Zakres widzialny Fale radiowe i mikrofale Promieniowanie wysokoenergetyczne Detektory cząstek Pomiar sił grawitacyjnych Obserwacje prehistoryczne Obserwatorium słoneczne w Goseck
Bardziej szczegółowoALMA. Atacama Large (sub)millimeter Array
Atacama Large (sub)millimeter Array Największy na świecie Interferometr Radiowy - znajdujący się na płaskowyżu Chajnantor w Chilijskich Andach na wysokości ok. 5000 m n.p.m. 66 anten o średnicy 12m i
Bardziej szczegółowoOd Wielkiego Wybuchu do Gór Izerskich. Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny UWr Zakład Fizyki Słońca CBK PAN
Od Wielkiego Wybuchu do Gór Izerskich Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny UWr Zakład Fizyki Słońca CBK PAN Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie
Bardziej szczegółowoJaki jest Wszechświat?
1 Jaki jest Wszechświat? Od najmłodszych lat posługujemy się terminem KOSMOS. Lubimy gry komputerowe czy filmy, których akcja rozgrywa się w Kosmosie, na przykład Gwiezdne Wojny. Znamy takie słowa, jak
Bardziej szczegółowoPROJEKT KOSMOLOGIA PROJEKT KOSMOLOGIA. Aleksander Gendarz Mateusz Łukasik Paweł Stolorz
PROJEKT KOSMOLOGIA Aleksander Gendarz Mateusz Łukasik Paweł Stolorz 1 1. Definicja kosmologii. Kosmologia dział astronomii, obejmujący budowę i ewolucję wszechświata. Kosmolodzy starają się odpowiedzieć
Bardziej szczegółowoWszechświat: spis inwentarza. Typy obiektów Rozmieszczenie w przestrzeni Symetrie
Wszechświat: spis inwentarza Typy obiektów Rozmieszczenie w przestrzeni Symetrie Curtis i Shapley 1920 Heber D. Curtis 1872-1942 Mgławice spiralne są układami gwiazd równoważnymi Drodze Mlecznej Mgławice
Bardziej szczegółowoGalaktyka. Rysunek: Pas Drogi Mlecznej
Galaktyka Rysunek: Pas Drogi Mlecznej Galaktyka Ośrodek międzygwiazdowy - obłoki molekularne - możliwość formowania się nowych gwiazd. - ekstynkcja i poczerwienienie (diagramy dwuwskaźnikowe E(U-B)/E(B-V)=0.7,
Bardziej szczegółowoTeoria Wielkiego Wybuchu FIZYKA 3 MICHAŁ MARZANTOWICZ
Teoria Wielkiego Wybuchu Epoki rozwoju Wszechświata Wczesny Wszechświat Epoka Plancka (10-43 s): jedno podstawowe oddziaływanie Wielka Unifikacja (10-36 s): oddzielenie siły grawitacji od reszty oddziaływań
Bardziej szczegółowoAnaliza spektralna widma gwiezdnego
Analiza spektralna widma gwiezdnego JG &WJ 13 kwietnia 2007 Wprowadzenie Wprowadzenie- światło- podstawowe źródło informacji Wprowadzenie- światło- podstawowe źródło informacji Wprowadzenie- światło- podstawowe
Bardziej szczegółowoKonkurs Astronomiczny Astrolabium IV Edycja 26 kwietnia 2017 roku Klasy I III Gimnazjum Test Konkursowy
Instrukcja Zaznacz prawidłową odpowiedź. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna. Czas na rozwiązanie testu wynosi 60 minut. 1. 11 kwietnia 2017 roku była pełnia Księżyca. Pełnia w dniu 11 kwietnia będzie
Bardziej szczegółowoCzarne dziury. Grażyna Karmeluk
Czarne dziury Grażyna Karmeluk Termin czarna dziura Termin czarna dziura powstał stosunkowo niedawno w 1969 roku. Po raz pierwszy użył go amerykański uczony John Wheeler, przedstawiając za jego pomocą
Bardziej szczegółowoAstronomiczny elementarz
Astronomiczny elementarz Pokaz dla uczniów klasy 5B Szkoły nr 175 Agnieszka Janiuk 25.06.2013 r. Astronomia najstarsza nauka przyrodnicza Stonehenge w Anglii budowla z okresu 3000 lat p.n.e. Starożytni
Bardziej szczegółowoNastępnie powstały trwały izotop - azot-14 - reaguje z trzecim protonem, przekształcając się w nietrwały tlen-15:
Reakcje syntezy lekkich jąder są podstawowym źródłem energii wszechświata. Słońce - gwiazda, która dostarcza energii niezbędnej do życia na naszej planecie Ziemi, i w której 94% masy stanowi wodór i hel
Bardziej szczegółowoTytuł: Podróż w kosmos Autor: Aleksandra Fudali
Tytuł: Podróż w kosmos Autor: Aleksandra Fudali Wydawca i dystrybucja: Naukowe Wydawnictwo IVG Ul. Cyfrowa 6, Szczecin 71-441 POLAND www.wydawnictwoivg.pl email: biuro@wydawnictwoivg.pl Księgarnia wydawnictwa
Bardziej szczegółowoOdległość mierzy się zerami
Odległość mierzy się zerami Jednostki odległości w astronomii jednostka astronomiczna AU, j.a. rok świetlny l.y., r.św. parsek pc średnia odległość Ziemi od Słońca odległość przebyta przez światło w próżni
Bardziej szczegółowoKonkurs Astronomiczny Astrolabium V Edycja 29 kwietnia 2019 roku Klasy IV VI Szkoły Podstawowej Odpowiedzi
Instrukcja Zaznacz prawidłową odpowiedź. W każdym pytaniu tylko jedna odpowiedź jest poprawna. Liczba punktów przyznawanych za właściwą odpowiedź na pytanie jest różna i uzależniona od stopnia trudności
Bardziej szczegółowoASTRONOMIA Klasa Ia Rok szkolny 2012/2013
1 ASTRONOMIA Klasa Ia Rok szkolny 2012/2013 NR Temat Konieczne 1 Niebo w oczach dawnych kultur i cywilizacji - wie, jakie były wyobrażenia starożytnych (zwłaszcza starożytnych Greków) na budowę Podstawowe
Bardziej szczegółowoGrawitacja - powtórka
Grawitacja - powtórka 1. Oceń prawdziwość każdego zdania. Zaznacz, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub, jeśli jest A. Jednorodne pole grawitacyjne istniejące w obszarze sali lekcyjnej jest wycinkiem centralnego
Bardziej szczegółowoUkład Słoneczny. Powstanie Układu Słonecznego. Dysk protoplanetarny
Układ Słoneczny Powstanie Układu Słonecznego Układ Słoneczny uformował się około 4,6 mld lat temu w wyniku zagęszczania się obłoku materii składającego się głównie z gazów oraz nielicznych atomów pierwiastków
Bardziej szczegółowoPo co wymyślono ciemną materię i ciemną energię. Artykuł pobrano ze strony eioba.pl
Po co wymyślono ciemną materię i ciemną energię. Artykuł pobrano ze strony eioba.pl Oto powód dla którego wymyślono ciemną materię i ciemną energię. Jest nim galaktyka spiralna. Potrzebna była naukowcom
Bardziej szczegółowoUkład słoneczny, jego planety, księżyce i planetoidy
Układ słoneczny, jego planety, księżyce i planetoidy Układ słoneczny składa się z ośmiu planet, ich księżyców, komet, planetoid i planet karłowatych. Ma on około 4,6 x10 9 lat. W Układzie słonecznym wszystkie
Bardziej szczegółowoGRAWITACJA I ELEMENTY ASTRONOMII
MODUŁ 1 SCENARIUSZ TEMATYCZNY GRAWITACJA I ELEMENTY ASTRONOMII OPRACOWANE W RAMACH PROJEKTU: FIZYKA ZAKRES PODSTAWOWY WIRTUALNE LABORATORIA FIZYCZNE NOWOCZESNĄ METODĄ NAUCZANIA. PROGRAM NAUCZANIA FIZYKI
Bardziej szczegółowoEkosfery. Gimnazjum Klasy I III Doświadczenie konkursowe nr 5
Gimnazjum Klasy I III Doświadczenie konkursowe nr 5 Rok 017 1. Wstęp teoretyczny Badanie planet pozasłonecznych (zwanych inaczej egzoplanetami) jest aktualnie jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających
Bardziej szczegółowoUkład Słoneczny Pytania:
Układ Słoneczny Pytania: Co to jest Układ Słoneczny? Czy znasz nazwy planet? Co jeszcze znajduje się w Układzie Słonecznym poza planetami? Co to jest Układ Słoneczny Układ Słoneczny to układ ciał niebieskich,
Bardziej szczegółowoETAP II. Astronomia to nauka. pochodzeniem i ewolucją. planet i gwiazd. na wydarzenia na Ziemi.
ETAP II Konkurencja I Ach te definicje! (każda poprawnie ułożona definicja warta jest aż dwa punkty) Astronomia to nauka o ciałach niebieskich zajmująca się badaniem ich położenia, ruchów, odległości i
Bardziej szczegółowooraz Początek i kres
oraz Początek i kres Powstanie Wszechświata szacuje się na 13, 75 mld lat temu. Na początku jego wymiary były bardzo małe, a jego gęstość bardzo duża i temperatura niezwykle wysoka. Ponieważ w tej niezmiernie
Bardziej szczegółowoSens życia według gwiazd. dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski
Sens życia według gwiazd dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski Diagram H-R Materia międzygwiazdowa Składa się z gazu i pyłu Typowa gęstośd to kilka (!) atomów na cm3 Zasilana przez
Bardziej szczegółowoTworzenie protonów neutronów oraz jąder atomowych
Tworzenie protonów neutronów oraz jąder atomowych kwarki, elektrony, neutrina oraz ich antycząstki anihilują aby stać się cząstkami 10-10 s światła fotonami energia kwarków jest już wystarczająco mała
Bardziej szczegółowoBudowa Galaktyki. Materia rozproszona Rozkład przestrzenny materii Krzywa rotacji i ramiona spiralne
Budowa Galaktyki Materia rozproszona Rozkład przestrzenny materii Krzywa rotacji i ramiona spiralne Gwiazdy w otoczeniu Słońca Gaz międzygwiazdowy Hartmann (1904) Delta Orionis (gwiazda podwójna) obserwowana
Bardziej szczegółowoWykłady z Geochemii Ogólnej
Wykłady z Geochemii Ogólnej III rok WGGiOŚ AGH 2010/11 dr hab. inż. Maciej Manecki A-0 p.24 www.geol.agh.edu.pl/~mmanecki ELEMENTY KOSMOCHEMII Nasza wiedza o składzie materii Wszechświata pochodzi z dwóch
Bardziej szczegółowoElementy astronomii w nauczaniu przyrody. dr Krzysztof Rochowicz Zakład Dydaktyki Fizyki UMK 2011
Elementy astronomii w nauczaniu przyrody dr Krzysztof Rochowicz Zakład Dydaktyki Fizyki UMK 2011 Szkic referatu Krótki przegląd wątków tematycznych przedmiotu Przyroda w podstawie MEN Astronomiczne zasoby
Bardziej szczegółowoAstronomia. Znając przyspieszenie grawitacyjne planety (ciała), obliczyć możemy ciężar ciała drugiego.
Astronomia M = masa ciała G = stała grawitacji (6,67 10-11 [N m 2 /kg 2 ]) R, r = odległość dwóch ciał/promień Fg = ciężar ciała g = przyspieszenie grawitacyjne ( 9,8 m/s²) V I = pierwsza prędkość kosmiczna
Bardziej szczegółowoDr Tomasz Płazak. CIEMNA ENERGIA DOMINUJĄCA WSZECHŚWIAT (Nagroda Nobla 2011)
Dr Tomasz Płazak CIEMNA ENERGIA DOMINUJĄCA WSZECHŚWIAT (Nagroda Nobla 2011) SŁOŃCE i ZIEMIA 2 Wszechświat OBSERWOWALNY 3 ZABICIE IDEI LOKALNEGO ( ZWYKŁEGO ) WIELKIEGO WYBUCHU Powinno być tak c Promieniowanie
Bardziej szczegółowoWszechświat w mojej kieszeni. Wszechświat mgławic. Grażyna Stasińska. Nr. 1. Obserwatorium paryskie ES 001
Wszechświat w mojej kieszeni Wszechświat mgławic Nr. 1 ES 001 Grażyna Stasińska Obserwatorium paryskie Każdy z nas obserwował nocą gwiazdy. Wyglądają one odizolowane w ciemnościach nieba! Ale jest to tylko
Bardziej szczegółowoSkala jasności w astronomii. Krzysztof Kamiński
Skala jasności w astronomii Krzysztof Kamiński Obserwowana wielkość gwiazdowa (magnitudo) Skala wymyślona prawdopodobnie przez Hipparcha, który podzielił gwiazdy pod względem jasności na 6 grup (najjaśniejsze:
Bardziej szczegółowoSzczegółowe wymagania edukacyjne na poszczególne oceny śródroczne i roczne z przedmiotu: FIZYKA. Nauczyciel przedmiotu: Marzena Kozłowska
Szczegółowe wymagania edukacyjne na poszczególne oceny śródroczne i roczne z przedmiotu: FIZYKA Nauczyciel przedmiotu: Marzena Kozłowska Szczegółowe wymagania edukacyjne zostały sporządzone z wykorzystaniem
Bardziej szczegółowoWirtualny Hogwart im. Syriusza Croucha
Wirtualny Hogwart im. Syriusza Croucha Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. EGZAMIN STANDARDOWYCH UMIEJĘTNOŚCI MAGICZNYCH ASTRONOMIA LISTOPAD 2013 Instrukcja dla
Bardziej szczegółowoFIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych
FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych Wykład 13 Początki Wszechświata c.d. Nukleosynteza czas Przebieg pierwotnej nukleosyntezy w czasie pierwszych kilkunastu minut. Krzywe ukazują stopniowy
Bardziej szczegółowoUkład Słoneczny. Pokaz
Układ Słoneczny Pokaz Rozmiary planet i Słońca Orbity planet Planety typu ziemskiego Merkury Najmniejsza planeta U.S. Brak atmosfery Powierzchnia podobna do powierzchni Księżyca zryta kraterami część oświetlona
Bardziej szczegółowoCo ma wspólnego czarna dziura i woda w szklance?
Co ma wspólnego czarna dziura i woda w szklance? Czarne dziury są obiektami tajemniczymi i fascynującymi, aczkolwiek część ich właściwości można oszacować przy pomocy prostych równań algebry. Pokazuje
Bardziej szczegółowoGalaktyki i Gwiazdozbiory
Galaktyki i Gwiazdozbiory Co to jest Galaktyka? Galaktyka (z gr. γαλα mleko) duży, grawitacyjnie związany układ gwiazd, pyłu i gazu międzygwiazdowego oraz niewidocznej ciemnej materii. Typowa galaktyka
Bardziej szczegółowoCD-ROM pt.: Ziemia we Wszechœwiecie spis treœci
I. WSZECHŒWIAT Struktura Wszechœwiata Co to jest Wszechœwiat? Jak zbudowany jest Wszechœwiat? Rozk³ad materii we Wszechœwiecie Pary galaktyk Lokalna Grupa Galaktyk Gromady Galaktyk Supergromady galaktyk
Bardziej szczegółowoCząstki elementarne z głębin kosmosu
Cząstki elementarne z głębin kosmosu Grzegorz Brona Zakład Cząstek i Oddziaływań Fundamentalnych, Uniwersytet Warszawski 24.09.2005 IX Festiwal Nauki Co widzimy na niebie? - gwiazdy - planety - galaktyki
Bardziej szczegółowoCiała drobne w Układzie Słonecznym
Ciała drobne w Układzie Słonecznym Planety karłowate Pojęcie wprowadzone w 2006 r. podczas sympozjum Międzynarodowej Unii Astronomicznej Planetą karłowatą jest obiekt, który: znajduje się na orbicie wokół
Bardziej szczegółowo12.1 Słońce. Ogromna moc promieniowania Słońca to skutek zarówno ogromnych rozmiarów, jak i wysokiej temperatury powierzchni.
12.1 Słońce Słońce jest potężnym źródłem promieniowania, gdyż jest obiektem bardzo gorącym. Moc promieniowania Słońca to całkowita ilość energii, jaką emituje ono w jednostce czasu we wszystkich kierunkach.
Bardziej szczegółowoSoczewkowanie grawitacyjne
Soczewkowanie grawitacyjne Obserwatorium Astronomiczne UW Plan Ugięcie światła - trochę historii Co to jest soczewkowanie Punktowa masa Soczewkowanie galaktyk... kwazarów... kosmologiczne Mikrosoczewkowanie
Bardziej szczegółowoPolecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008))
Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 15 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW 12.01. 2010 Ciemny Wszechświat Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008)) http://indico.cern.ch/conferencedisplay.py?confid=24743
Bardziej szczegółowoCzarna dziura obszar czasoprzestrzeni, którego, z uwagi na wpływ grawitacji, nic, łącznie ze światłem, nie może opuścić.
Czarna dziura obszar czasoprzestrzeni, którego, z uwagi na wpływ grawitacji, nic, łącznie ze światłem, nie może opuścić. Czarne dziury są to obiekty nie do końca nam zrozumiałe. Dlatego budzą ciekawość
Bardziej szczegółowoWszechświat nie cierpi na chorobę Alzheimera...
Wszechświat nie cierpi na chorobę Alzheimera... Ta straszna choroba, pozbawiająca poczucia własnej tożsamości, zawieszająca człowieka niemalże w pustce niebytu - nie dotyczy Wszechświata. Ten pamięta chwilę
Bardziej szczegółowoWszechświat w mojej kieszeni. Układ Słoneczny. Gloria Delgado Inglada. 4 No. 4. Instytut Astronomii UNAM, Meksyk
Wszechświat w mojej kieszeni Układ Słoneczny 4 No. 4 Gloria Delgado Inglada Instytut Astronomii UNAM, Meksyk 2 Układ Słoneczny składa się ze Słońca i wszystkich ciał niebieskich podróżujących wokół niego:
Bardziej szczegółowoŻycie rodzi się gdy gwiazdy umierają
Życie rodzi się gdy gwiazdy umierają Promieniowanie elektromagnetyczne Ciało doskonale czarne (promiennik zupełny) Tak świeci ciało znajdujące się w równowadze termodynamicznej Gwiazdy gorące są niebieskie,
Bardziej szczegółowoBudowa i ewolucja gwiazd I. Skale czasowe Równania budowy wewnętrznej Modele Diagram H-R Ewolucja gwiazd
Budowa i ewolucja gwiazd I Skale czasowe Równania budowy wewnętrznej Modele Diagram H-R Ewolucja gwiazd Dynamiczna skala czasowa Dla Słońca: 3 h Twierdzenie o wiriale Temperatura wewnętrzna Cieplna skala
Bardziej szczegółowoSpełnienie wymagań poziomu oznacza, że uczeń ponadto:
Fizyka LO - 1, zakres podstawowy R - treści nadobowiązkowe. Wymagania podstawowe odpowiadają ocenom dopuszczającej i dostatecznej, ponadpodstawowe dobrej i bardzo dobrej Wymagania podstawowe Spełnienie
Bardziej szczegółowoFIZYKA KLASA I LO LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO wymagania edukacyjne
FIZYKA KLASA I LO LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO wymagania edukacyjne TEMAT (rozumiany jako lekcja) 1.1. Kinematyka ruchu jednostajnego po okręgu 1.2. Dynamika ruchu jednostajnego po okręgu 1.3. Układ Słoneczny
Bardziej szczegółowoAstronomia na egzaminie maturalnym. Część 2
Astronomia na egzaminie maturalnym. Część 2 Poprzedni artykuł dotyczył zagadnień związanych z wymaganiami z podstawy programowej dotyczącymi astronomii. W obecnym będzie kontynuacja omawiania tego problemu.
Bardziej szczegółowoKONKURS ASTRONOMICZNY
SZKOLNY KLUB PRZYRODNICZY ALTAIR KONKURS ASTRONOMICZNY ETAP PIERWSZY 1. Jakie znasz ciała niebieskie? Gwiazdy, planety, planety karłowate, księŝyce, planetoidy, komety, kwazary, czarne dziury, ciemna materia....
Bardziej szczegółowoKalendarz PKO 13planszowy-fotki.indd :45
0-Kalendarz PKO planszowy-fotki.indd --0 : PKO Bank Polski Wyłącznym Partnerem Planetarium Niebo Kopernika PKO Bank Polski jako firma odpowiedzialna społecznie od lat wspiera ważne projekty edukacyjne.
Bardziej szczegółowoOpis założonych osiągnięć ucznia Fizyka zakres podstawowy:
Opis założonych osiągnięć ucznia Fizyka zakres podstawowy: Zagadnienie podstawowy Poziom ponadpodstawowy Numer zagadnienia z Podstawy programowej Uczeń: Uczeń: ASTRONOMIA I GRAWITACJA Z daleka i z bliska
Bardziej szczegółowoLutowe niebo. Wszechświat Kopernika, De revolutinibus, 1566 r.
Lutowe niebo I znowu możemy nieco uwagi poświęcić Mikołajowi Kopernikowi, którego 545 rocznica urodzin przypada 19 lutego. Postać ta do dziś stanowi inspirację nie tylko dla astronomów, ale i osób związanych
Bardziej szczegółowoSzczegółowe wymagania edukacyjne z fizyki do nowej podstawy programowej.
Szczegółowe wymagania edukacyjne z fizyki do nowej podstawy programowej. Zagadnienie podstawowy Uczeń: ponadpodstawowy Uczeń: Numer zagadnienia z Podstawy programowej ASTRONOMIA I GRAWITACJA Z daleka i
Bardziej szczegółowoWszechświat w mojej kieszeni. Układ Słoneczny. Gloria Delgado Inglada. 4 No. 4. Instytut Astronomii UNAM, Meksyk
Wszechświat w mojej kieszeni Układ Słoneczny 4 No. 4 Gloria Delgado Inglada Instytut Astronomii UNAM, Meksyk Powstawanie Układu Słonecznego Układ Słoneczny składa się ze Słońca i wszystkich ciał niebieskich
Bardziej szczegółowoPlanety w układach podwójnych i wielokrotnych. Krzysztof Hełminiak
Planety w układach podwójnych i wielokrotnych. Krzysztof Hełminiak Plan wystąpienia Troszkę niedalekiej historii. Dlaczego wokół podwójnych? Pobieżna statystyka. Typy planet w układach podwójnych. Stabilność
Bardziej szczegółowoWirtualny Hogwart im. Syriusza Croucha
Wirtualny Hogwart im. Syriusza Croucha Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. EGZAMIN STANDARDOWYCH UMIEJĘTNOŚCI MAGICZNYCH ASTRONOMIA LIPIEC 2013 Instrukcja dla zdających:
Bardziej szczegółowoCo to jest promieniowanie grawitacyjne? Szymon Charzyński KMMF UW
Co to jest promieniowanie grawitacyjne? Szymon Charzyński KMMF UW Odziaływania elementarne elektromagnetyczne silne grawitacyjne słabe Obserwacje promieniowania elektromagnetycznego Obserwacje promieniowania
Bardziej szczegółowoWstęp do astrofizyki I
Wstęp do astrofizyki I Wykład 9 Tomasz Kwiatkowski 1 grudnia 2010 r. Tomasz Kwiatkowski, Wstęp do astrofizyki I, Wykład 9 1/1 Plan wykładu Tomasz Kwiatkowski, Wstęp do astrofizyki I, Wykład 9 2/1 Odkrycie
Bardziej szczegółowoUniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 6 XII 2013 W POSZUKIWANIU ŚLADÓW NASZYCH PRAPOCZĄTKÓW
Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 6 XII 2013 W POSZUKIWANIU ŚLADÓW NASZYCH PRAPOCZĄTKÓW Prof. Henryk Drozdowski Wydział Fizyki UAM Dedykuję ten wykład o pochodzeniu materii wszystkim czułym sercom,
Bardziej szczegółowoPrezentacja. Układ Słoneczny
Prezentacja Układ Słoneczny Układ Słoneczny Układ Słoneczny układ planetarny składający się ze Słońca i powiązanych z nim grawitacyjnie ciał niebieskich. Ciała te to osiem planet, 166 znanych księżyców
Bardziej szczegółowoSprawdzian 2. Fizyka Świat fizyki. Astronomia. Sprawdziany podsumowujące. sin = 0,0166 cos = 0,9999 tg = 0,01659 ctg = 60,3058
Imię i nazwisko Data Klasa Wersja A Sprawdzian.. Jedna jednostka astronomiczna to odległość jaką przebywa światło (biegnące z szybkością 300 000 km/h) w ciągu jednego roku. jaką przebywa światło (biegnące
Bardziej szczegółowoPolitechnika Warszawska Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych
Politechnika Warszawska Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych Mateusz Bednarski nr albumu 228973 1 Teleskop kosmiczny Teleskop wyniesiony w przestrzeń kosmiczną w celu zwiększenia precyzji lub umożliwienia
Bardziej szczegółowoFIZYKA IV etap edukacyjny zakres podstawowy
FIZYKA IV etap edukacyjny zakres podstawowy Cele kształcenia wymagania ogólne I. Wykorzystanie wielkości fizycznych do opisu poznanych zjawisk lub rozwiązania prostych zadań obliczeniowych. II. Przeprowadzanie
Bardziej szczegółowoDyfrakcja to zdolność fali do uginania się na krawędziach przeszkód. Dyfrakcja światła stanowi dowód na to, że światło ma charakter falowy.
ZAŁĄCZNIK V. SŁOWNICZEK. Czas uniwersalny Czas uniwersalny (skróty: UT lub UTC) jest taki sam, jak Greenwich Mean Time (skrót: GMT), tzn. średni czas słoneczny na południku zerowym w Greenwich, Anglia
Bardziej szczegółowoEfekt Dopplera. dr inż. Romuald Kędzierski
Efekt Dopplera dr inż. Romuald Kędzierski Christian Andreas Doppler W 1843 roku opublikował swoją najważniejszą pracę O kolorowym świetle gwiazd podwójnych i niektórych innych ciałach niebieskich. Opisał
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne z fizyki dla klas pierwszych
Zagadnienie Poziom Numer zagadnienia z Podstawy podstawowy ponadpodstawowy programowej Uczeń: Uczeń: ASTRONOMIA I GRAWITACJA Z daleka i z bliska porównuje rozmiary i odległości we Wszechświecie (galaktyki,
Bardziej szczegółowofizyka w zakresie podstawowym
mi edukacyjne z przedmiotu fizyka w zakresie podstawowym dla klasy pierwszej szkoły ponadgimnazjalnej Poziom Kategoria celów Zakres Poziom podstawowy - Uczeń opanował pewien zakres WIADOMOŚCI Poziom ponadpodstawowy
Bardziej szczegółowoGimnazjum klasy I-III
Tytuł pokazu /filmu ASTRONAWIGATORZY doświadczenia wiąże przyczynę ze skutkiem; - uczeń podaje przybliżoną prędkość światła w próżni, wskazuje prędkość światła jako - nazywa rodzaje fal elektromagnetycznych;
Bardziej szczegółowoSpis treści. Przedmowa PRZESTRZEŃ I CZAS W FIZYCE NEWTONOWSKIEJ ORAZ SZCZEGÓLNEJ TEORII. 1 Grawitacja 3. 2 Geometria jako fizyka 14
Spis treści Przedmowa xi I PRZESTRZEŃ I CZAS W FIZYCE NEWTONOWSKIEJ ORAZ SZCZEGÓLNEJ TEORII WZGLĘDNOŚCI 1 1 Grawitacja 3 2 Geometria jako fizyka 14 2.1 Grawitacja to geometria 14 2.2 Geometria a doświadczenie
Bardziej szczegółowoWykres Herzsprunga-Russela (H-R) Reakcje termojądrowe - B.Kamys 1
Wykres Herzsprunga-Russela (H-R) 2012-06-07 Reakcje termojądrowe - B.Kamys 1 Proto-gwiazdy na wykresie H-R 2012-06-07 Reakcje termojądrowe - B.Kamys 2 Masa-jasność, temperatura-jasność n=3.5 2012-06-07
Bardziej szczegółowo10.V Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008))
Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 10 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW Ciemny Wszechświat 10.V. 2010 Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008)) http://indico.cern.ch/conferencedisplay.py?confid=24743
Bardziej szczegółowoMikrosoczewkowanie grawitacyjne. Dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski
Mikrosoczewkowanie grawitacyjne Dr Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny Uniwersytet Wrocławski Ogólna teoria względności OTW została ogłoszona w 1915. Podstawowa idea względności: nie możemy mówid o takich
Bardziej szczegółowoPożegnania. Mapa nieba, miedzioryt, XIX w.
Pożegnania Opustoszałe gniazda bocianie, coraz wcześniejsze zachody Słońca, zimne noce i zmieniające barwy liście na drzewach i krzewach to zapowiedź pory jesiennej pożegnanie pięknego w tym roku gorącego
Bardziej szczegółowoWirtualny Hogwart im. Syriusza Croucha
Wirtualny Hogwart im. Syriusza Croucha Arkusz zawiera informa cje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. EGZAMIN STANDARDOWYCH UMIEJĘTNOŚCI MAGICZNYCH ASTRONOMIA MARZEC 2013 Instrukcja dla
Bardziej szczegółowoPodróż do początków Wszechświata: czyli czym zajmujemy się w laboratorium CERN
Podróż do początków Wszechświata: czyli czym zajmujemy się w laboratorium CERN mgr inż. Małgorzata Janik - majanik@cern.ch mgr inż. Łukasz Graczykowski - lgraczyk@cern.ch Zakład Fizyki Jądrowej, Wydział
Bardziej szczegółowo[C [ Z.. 1 ]
[CZ. 1] ZALEDWIE OD STU LAT WIEMY O ISTNIENIU WE WSZECHŚWIECIE WIECIE WIELKICH STRUKTUR (SKUPISK MATERII) ZWANYCH GALAKTYKAMI. ODLEGŁOŚCI MIĘDZYGALAKTYCZNE WYRAśA A SIĘ W WIELU MILIONACH LAT ŚWIETLNYCH
Bardziej szczegółowoSłońce i jego miejsce we Wszechświecie. Urszula Bąk-Stęślicka, Marek Stęślicki Instytut Astronomiczny Uniwersytetu Wrocławskiego
Słońce i jego miejsce we Wszechświecie Urszula Bąk-Stęślicka, Marek Stęślicki Instytut Astronomiczny Uniwersytetu Wrocławskiego Dlaczego badamy Słońce? Wpływ Słońca na klimat Pogoda kosmiczna Słońce jako
Bardziej szczegółowoBudowa i ewolucja gwiazd I. Skale czasowe Równania budowy wewnętrznej Modele Diagram H-R Ewolucja gwiazd
Budowa i ewolucja gwiazd I Skale czasowe Równania budowy wewnętrznej Modele Diagram H-R Ewolucja gwiazd Dynamiczna skala czasowa Dla Słońca: 3 h Twierdzenie o wiriale Temperatura wewnętrzna Cieplna skala
Bardziej szczegółowoGwiazdy neutronowe. Michał Bejger,
Gwiazdy neutronowe Michał Bejger, 06.04.09 Co to jest gwiazda neutronowa? To obiekt, którego jedna łyżeczka materii waży tyle ile wszyscy ludzie na Ziemi! Gwiazda neutronowa: rzędy wielkości Masa: ~1.5
Bardziej szczegółowoLX Olimpiada Astronomiczna 2016/2017 Zadania z zawodów III stopnia. S= L 4π r L
LX Olimpiada Astronomiczna 2016/2017 Zadania z zawodów III stopnia 1. Przyjmij, że prędkość rotacji różnicowej Słońca, wyrażoną w stopniach na dobę, można opisać wzorem: gdzie φ jest szerokością heliograficzną.
Bardziej szczegółowo