Podsumowanie 219 Literatura 224 Spis rysunków 235 Spis tabel 236

Transkrypt

1 Spis treści Wstęp 1. Schwytani w sieć 2. Przedsiębiorstwo i relacyjna geografia ekonomiczna 3. Cele pracy, źródła informacji i układ treści CZĘŚĆ I. KONCEPCJA SIECI OD TEORII DO PRAKTYKI HANDLOWEJ Rozdział 1. Rozwój koncepcji sieci Sieci infrastrukturalne Sieci społeczne Sieci gospodarcze Sieci w badaniach geograficznych 52 Rozdział Rozdział Pojęcie i typy sieci Definicja sieci Cechy sieci Rodzaje sieci Sieci a pojęcia pokrewne Sieciowa organizacja handlu Powstanie handlu zorganizowanego Formy organizacyjne sieci handlowych Poziom rozwoju handlu zorganizowanego na świecie CZĘŚĆ II. SIECI ZORGANIZOWANEGO HANDLU DETALICZNEGO W POLSCE Rozdział 4. Rozwój sieci handlowych 4.1. Regulacje dotyczące handlu detalicznego w Polsce 4.2. Umiędzynarodowienie handlu detalicznego w Polsce 4.3. Zmiany liczby sieci Rozdział Rozdział Struktura sieci handlowych Organizacja i zarządzanie siecią Zmiany liczby sklepów w sieci Zasięg przestrzenny sieci Hipermarkety Supermarkety Sklepy dyskontowe Sklepy typu convenience Powiązania zewnętrzne sieci handlowych Relacje z dostawcami towarów Relacje z przedsiębiorstwami logistycznymi Relacje ze środowiskiem pozagospodarczym Podsumowanie 219 Literatura 224 Spis rysunków 235 Spis tabel 236

2

3 Wstęp 1. Schwytani w sieć Są tematy, problemy, które nurtują zapewne nie wszystkich, ale przynajmniej duże grupy osób. Tak dzieje się od lat i tak będzie chyba zawsze. Jak w życiu codziennym, tak i w działalności zawodowej, naukowej, są okresy dominacji, niemal mody odnoszące się do drążenia pewnych spraw, zagadnień. Mody wcześniej czy później mijają, pozostają jednak materialne ślady ich obecności. W przypadku prac naukowych typowym dowodem na to jest zwykle literatura powstała na dany temat. Może to dotyczyć jednej dziedziny, albo też, w przypadku bardziej uniwersalnych tematów, wielu dziedzina badawczych. Powyższe stwierdzenie dotyczy także sieci. Trudno jednoznacznie stwierdzić, kiedy dokładnie temat sieci zaistniał w sposób szczególny w problematyce badawczej, a jeszcze trudniej wykazać, czy i kiedy zainteresowanie nim osłabnie. Trudności te wynikają po części z różnorodności punktów widzenia na zagadnienie sieci. Nie chodzi tu tylko o potoczne rozumienie tego terminu, chociaż w życiu codziennym posługujemy się tym pojęciem często, niejednokrotnie w ujęciu metaforycznym. Mówimy przecież o sieci telefonicznej, komputerowej, handlowej, o ich przewodowym, bezprzewodowym, cyfrowym charakterze, o lokalnym, krajowym czy globalnym ich zasięgu. Coraz częściej słowo to pisane jest wielką literą, po prostu jako Sieć. Chodzi jednak raczej o wielość dyscyplin naukowych, w ramach których rozwijane są koncepcje (teorie) związane z tworzeniem, rozwojem, funkcjonowaniem sieci oraz o wykorzystanie teorii sieci do budowy innych koncepcji teoretycznych w danej dziedzinie. Nie próbując nawet wyliczać ich wszystkich, wystarczy wskazać na najczęściej spotykane, czyli spojrzeć na badania sieci w naukach społecznych (socjologia, ekonomia, nauki o zarządzaniu), naukach technicznych (informatyka), a także w geografii czy gospodarce przestrzennej. 7

4 Znane są poglądy, zgodnie z którymi trudno jest jednoznacznie stwierdzić, na ile proponowane zagadnienie stanowi przykład nowych idei w geografii społeczno-ekonomicznej. Należy zgodzić się z opinią, wyrażoną przez B. Domańskiego (2004:169), iż ( )nic nie jest w nauce całkowicie nowe, w rozumieniu: oryginalne, możemy mówić jedynie o bardziej lub mniej twórczym rozwinięciu idei wcześniejszych. Podobnie jest ze strukturami sieciowymi, które nie są zupełną nowością. Wystarczy wspomnieć geograficzne badania sieci transportowych, rozpowszechnione stosowanie tej koncepcji (szczególnie od lat siedemdziesiątych XX wieku) w socjologicznych i antropologicznych analizach sieci społecznych po współczesne analizy tzw. społeczeństwa sieciowego (network society). Nieco młodsze są badania koncentrujące się na sieciowej organizacji działalności gospodarczej. Rozwój technologii teleinformatycznych, który umożliwił tworzenie sieci komputerowych, to kolejny obszar badań sieci (szerzej traktuje o tym rozdział pierwszy). Oczywiście, z czasem zmieniało się w różnych dyscyplinach rozumienie samej istoty sieci, jej cech i ewentualnego wpływu na otoczenie, niezmienne jednak pozostało dwojakie traktowanie samej idei sieci. Z jednej strony przejawiało się to w fascynacji nią jako sposobem organizacji różnorodnych aktywności ze sfery życia społeczno-gospodarczego. Z drugiej strony, może w węższych grupach badaczy, od lat wskazywano na pewne zalety specyficznych cech sieci narzędzia badawczego. Szeroko rozpowszechnione jest także przekonanie, w części dzięki opracowaniu J. Naisbitta (1997), że przejście od struktur hierarchicznych do bardziej płaskich sieci należy do niewielu ważnych kierunków, jakie zmieniają nasze życie. Słaba skuteczność struktur hierarchicznych skłoniła wiele osób do poszukiwania rozwiązań problemów społecznych poprzez stosowanie poziomych struktur sieciowych, organizowania się w ramach społeczności. Jedną z zalet tego typu struktur jest na pewno łatwy dostęp do informacji. Koncepcje sieci zaczęto także stosować w naukach administracyjnych (idea governing by network). Nieco nowsze analizy megatrendów zmian życia społeczno-gospodarczego podtrzymują rolę sieci, chociaż kładą większy nacisk na ich podłoże teleinformatyczne, jak w koncepcji społeczeństwa sieci M. Castellsa (1996). Warto więc podjąć badania, które wiążą się chociażby z jednym z rodzajów sieci, jakie nas otaczają, jakie współtworzymy, świadomie lub nieświadomie, najczęściej tylko będąc ich użytkownikami. Bodźcem do tego może być przede wszystkim brak w polskiej literaturze geograficznej pełnych, aktualnych opracowań na temat rozwoju zjawiska sieci biznesu. 8

5 Dotychczasowy brak szeroko zakrojonych analiz odnoszących się do działających w Polsce sieci handlowych można tłumaczyć jednak względną nowością samego zjawiska. Wydaje się, że dopiero teraz, po kilkunastu latach tworzenia i przekształcania się tej formy organizacji handlu 1, można podjąć poważniejsze próby spojrzenia na obecność sieci w polskiej przestrzeni gospodarczej, w życiu społeczno-gospodarczym. Niezbyt często zdarza się, aby podjęcie badań naukowych nad pewnym zagadnieniem zbiegło się w czasie z szeroką dyskusją na różnych płaszczyznach nad tym samym problemem. Tak dzieje się obecnie w Polsce w przypadku problematyki tworzenia, funkcjonowania i efektów działania sieci handlowych. Podjęcie tego typu badań wydaje się być uzasadnione także wagą społeczną zagadnienia. Wskazuje na nią obecność tej problematyki, zarówno w debacie politycznej, w prasie codziennej i co zrozumiałe w periodykach branżowych. W przypadku polityki dyskusja toczy się na różnych szczeblach, łącznie z wieloletnim procesem legislacyjnym na szczeblu krajowym oraz walką o stworzenie i/lub zmianę przepisów o zasięgu lokalnym (plany zagospodarowania przestrzennego). W toczonych dyskusjach stronami są najczęściej przedsiębiorcy, nie brak jednak głosów organizacji społecznych i politycznych. Środowisko handlowców reprezentują operatorzy/zarządcy wielkich (zagranicznych i krajowych) sieci handlowych oraz ich przedstawicielstwa. Dużą aktywność przejawiają także lokalne stowarzyszenia i grupy kupców. Inną opcję prezentują poszczególne przedsiębiorstwa i organizacje zrzeszające producentów i dostawców sieci handlowych. Ze strony społecznej pojawiają się głosy władz krajowych i lokalnych, organizacji ekologicznych, konsumenckich, a także grup zainteresowanych tym problemem mieszkańców. Zajęcie się problematyką sieci handlowych w tym kontekście stanowi próbę, jeśli nie odpowiedzi na ważne społecznie pytania, to przynajmniej przybliżenia geografii do problemów naszego codziennego życia. Wskazuje na to chociażby J.J. Parysek (2004: ), podkreślając potrzebę szerszego udziału geografii w rozwiązywaniu ważnych problemów życia społecznego i gospodarczego. Dążenie do praktycznego zastosowania wyników badań geograficznych, szczególnie tych związanych z przestrzenną organizacją gospodarki, jest widoczne coraz powszechniej. Dotyczy to wielu analiz 1 Oczywiście, pamiętając o istniejących przez dziesięciolecia formach zorganizowanego handlu spółdzielczego, które to formy próbuje się obecnie dostosować do najczęściej wykorzystywanych sposobów organizacji handlu, poprzez integrację i koncentrację. 9

6 geograficznych wykonywanych w ciągu ostatnich dwóch dekad, gdy szczególnie szybkie i głębokie przemiany w środowisku przedsiębiorstw wywołane zostały wprowadzeniem rynkowych zasad gospodarowania. Proponowany problem badawczy, tworzenie i funkcjonowanie sieci handlowych, mieści się w jednym z pięciu wskazanych przez T. Czyż (2004:82) bloków tematycznych problematyki badawczej polskiej geografii społeczno-ekonomicznej, dotyczy bowiem zagadnień geograficzno-ekonomicznych. Mieści się także w granicach dotychczas słabo u nas rozwiniętych badań zakresu geografii przedsiębiorstw, która zajmuje się studiami nad relacjami między aktywnością firm a przestrzenną organizacją działalności gospodarczej. Nurt geografii przedsiębiorstw, akcentując podmiotowość przedsiębiorstw, zakłada, że przestrzenne strategie przedsiębiorstw kształtują geograficzne struktury produkcji i usług oraz wpływają na gospodarkę i społeczności lokalne. (Czyż 2004:83). Jest to wyraźnie widoczne także w przypadku sieci handlowych, zarówno na poziomie gospodarki krajowej, jak i w środowisku lokalnym. Na poziomie ogólnokrajowym objawia się to wpływem na przestrzenny układ produkcji i zaopatrzenia (producenci, handel hurtowy, przedsiębiorstwa logistyczne i transportowe). Na poziomie pojedynczej gminy czy powiatu wpływ ten jest widoczny w zmianach struktury przestrzennego zagospodarowania (np. lokalizacja wielkopowierzchniowych obiektów handlowych czy też przebudowa fragmentów systemu komunikacyjnego miejscowości), wreszcie w zmianach lokalnego rynku pracy. Zarówno na poziomie krajowym, jak i w społecznościach lokalnych można zauważyć wpływ dużych sklepów sieciowych na zmiany stylu życia, a przynajmniej zmiany zachowań przestrzennych objawiających się w zmienionych wzorcach zachowań zakupowych (częstość, struktura wydatków). W połowie ostatniej dekady ubiegłego wieku Z. Chojnicki wskazał nowe zadania stojące przed geografią w procesie przemian zachodzących w naszym kraju. Jednym z tych zadań miałoby być badanie powstawania nowych form przestrzennej organizacji działalności gospodarczej, np. w formie aliansów strategicznych przedsiębiorstw (Chojnicki 1996:23). Wybór jako przedmiotu badań sieci handlowych i różnorodnych relacji, jakie one wytwarzają i w których uczestniczą, mieści się w pełni w zakresie tych nowych zadań. Próba pokazania rozwoju ilościowego i przestrzennego wspomnianych sieci wraz ze śledzeniem różnorodnych relacji, w jakie one wchodzą w ramach swojej działalności, ma za zadanie połączyć charakterystyczne dla dotychczasowych badań analizy struktur widocznych z tymi, 10

7 które trudno dostrzec w otaczającej nas fizycznej przestrzeni. Te ostatnie powodują jednak coraz częściej poważne zmiany w obrazie widzialnego świata procesów gospodarczych. Potrzeba badań polskich przykładów sieci gospodarczych wynika po części także z konieczności ciągłego niwelowania deformacji o charakterze metodologicznym czy też ideologicznym, jakie zdaniem B. Domańskiego (2001:28) towarzyszyły prowadzonym dotychczas na zachodzie Europy analizom transformacji w naszej części kontynentu. Wśród czynników niedocenianych (słabo znanych?) w badaniach przekształceń gospodarczych w naszym regionie wymieniane są m.in. cechy naszego rynku (pracy), regulacje ze strony instytucji publicznych, relacje przestrzenne, a także dynamiczne ujęcie problemów. W odniesieniu do szybko rozwijających się sieci handlowych warto podkreślić szczególnie to ostatnie zastrzeżenie. Chodzi bowiem nie tylko o samo tempo zmian przestrzennych, ale także o skalę różnorodnych zmian i dostosowań, chociażby tych w sferze legislacyjnej. Zmiany, jakie w polskiej gospodarce jesteśmy zmuszeni przeprowadzić niejako w reakcji na dokonywane inwestycje kapitału zagranicznego w polskim handlu detalicznym muszą być dokonywane w nieporównanie krótszym czasie niż te same zmiany w krajach Europy Zachodniej, przeprowadzane na drodze ewolucyjnej wraz z pojawianiem się kolejnych, a nie wszystkich naraz, zagrożeń. W ten sposób aktualność samej koncepcji sieci jako sposobu organizacji działalności społecznej i gospodarczej, przypisywane tej koncepcji zalety wyjaśniające w badaniu struktur społeczno-gospodarczych, tempo zmian struktury i funkcjonowania sektora handlu detalicznego w Polsce oraz szeroki wpływ, jaki nowo tworzone sieci handlowe wywierają na nasze życie, wydają się być wystarczającym uzasadnieniem dla podjęcia badań nad tym problemem, badań o charakterze geograficznym. 2. Przedsiębiorstwo i relacyjna geografia ekonomiczna Jedno z podstawowych założeń działalności naukowej stwierdza, że zjawiska w świecie nas otaczającym są ze sobą powiązane. Nic więc dziwnego, że także geografia społeczno-ekonomiczna zajmuje się badaniem nie tylko przestrzennego zróżnicowania i organizacji działalności człowieka, ale także ich związków ze środowiskiem przyrodniczym (Johnston 2003:353). Podobnie o zadaniach geografii ekonomicznej wypowiada się E.J. Malecki (2001:4084), według którego bada ona geograficzne aspekty działalności 11

8 gospodarczej. Tak zdefiniowane pole badawcze obejmuje zarówno studia nad tym, gdzie ta działalność jest zlokalizowana, dlaczego właśnie tam, a nie gdzie indziej oraz jaki to ma wpływ na dane miejsce czy też inne miejsca. Już takie spojrzenie na przedmiot geografii ekonomicznej wystarczyłoby, aby podkreślać rolę relacji i powiązań, jakie należy badać, aby pełniej zrozumieć otaczający nas świat. W geografii współczesnej szczególne miejsce, jako metoda badania rzeczywistości, zajmuje podejście oparte na relacjach. Jak stwierdza A. Lisowski (2003:23), relacjonizm zakłada, że poznanie ludzkie nie kieruje się na przedmioty, ale na stosunki między nimi. Otoczenie człowieka nie składa się z przedmiotów istniejących niezależnie od siebie. Własności przedmiotów nie można określić w oderwaniu od szerszego układu (struktury). Na charakterystykę dowolnych przedmiotów składa się zespół własności rozumianych relacyjnie. Wszelkie relacje, jakimi zajmuje się geografia, w jakich pozostają przedsiębiorstwa, są rozpatrywane głównie w ujęciu przestrzennym. Przestrzeń ta może być zdefiniowana jako przestrzeń fizyczna w ujęciu geodezyjnym lub relacyjnym, co ułatwia badaczom podejmowanie analiz organizacji przestrzennej życia społeczno-gospodarczego. Niezadowolenie geografów z wyników analiz prowadzonych wyłącznie w kontekście absolutnej przestrzeni fizycznej, geograficznej, skłoniło niektórych do tworzenia ujęć abstrakcyjnych przestrzeni ekonomicznej i społecznej. W jednej z takich prób nowego ujęcia przestrzeni A. Gatrell (1983) dzieli ją na ekonomiczną (składająca się z przedsiębiorstw) i społeczną (jednostki i zbiorowości ludzkie) (za: Lisowski 2003:47). Przestrzenie te mają zwykle wiele płaszczyzn, zależnie od liczby i wielkości wspomnianych elementów składowych. Interesujące, z punktu widzenia tej pracy, wydaje się ujęcie funkcjonalne przestrzeni ekonomicznej i społecznej, widzianych jako różnorakie relacje między firmami w postaci powiązań, przepływów dóbr, informacji, osób czy też interakcji społecznych. W nowszych podejściach badawczych w geografii ekonomicznej, zarówno w analizach przemysłu, ale też i usług, badania koncentrują się na przedsiębiorstwie, w tym coraz częściej na przedsiębiorstwie podejmującym działalność w wielu dziedzinach. Podejście badawcze biorące za punkt wyjścia firmę stanowi zasadniczy wyróżnik geografii przedsiębiorstw 2, 2 W literaturze anglojęzycznej spotykamy wiele określeń tej dyscypliny badawczej, jeśli nie równoznacznych, to przynajmniej odnoszących się do badań geograficznych, w których przyjmuje się jako podstawowy punkt widzenia przedsiębiorstwa. Najpowszechniej spotykane określenia to geography of enterprise, corporate geography, geography of the firm czy managerial geography. 12

9 ciągle niedocenianego, jak pisze B. Domański (1997), nurtu, szczególnie w polskiej geografii ekonomicznej. W geografii zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej co najmniej od końca lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku można spotkać analizy, w których za punkt odniesienia służy pojedynczy zakład, zwykle przemysłowy. Rozwój geografii przedsiębiorstw jest jednak związany z powstawaniem dużych, wielozakładowych firm, często o charakterze międzynarodowym czy ponadnarodowym. G. Krumme (1969:31), przywołując R. McNee (1960) jako pioniera badań w tej dziedzinie, wskazuje na podstawowy powód wyróżnienia nowego podejścia. Chodzi głównie o to, jak twierdził McNee, że w swoich decyzjach, także tych o charakterze przestrzennym (np. lokalizacja), duże, wielozakładowe firmy różnią się zasadniczo od dotychczas badanych niezależnych, pojedynczych zakładów. Zwraca się na to uwagę także współcześnie, gdyż tradycyjne spojrzenie na decyzje, także lokalizacyjne, opierało się na koncepcji przedsiębiorstwa, która już nie przystaje do obecnych realiów. Chodzi tu szczególnie o potrzebę odejścia od jednozakładowego przedsiębiorstwa jako podstawowej jednostki podejmującej decyzje o charakterze przestrzennym (Bathelt, Glückler 2003b:155). Pomijanie złożoności i różnorodności form organizacyjnych przedsiębiorstwa prowadzi często do równoczesnego pomijania możliwej różnorodności i odmiennego niż w firmie jednozakładowej traktowania czynników lokalizacji, nie zawsze zgodnego z klasycznym, Weberowskim poszukiwaniem punktu minimalnych kosztów wytwarzania. Koncentracja na przedsiębiorstwie jako podmiocie badań prowadzi wręcz do prób sformułowania nowego ujęcia geografii ekonomicznej, ujęcia relacjonistycznego (relational economic geography). W tym ujęciu kładzie się szczególny nacisk na znaczenie podmiotów gospodarujących i badanie, jak one działają w przestrzeni oraz w jakie interakcje wchodzą. Stanowi to więc odejście od opisu kategorii procesów i prawidłowości przestrzennych (Bathelt, Glückler 2003a:128). Istotny jest raczej kontekst, w jakim podejmowana jest działalność człowieka, która jest zawsze osadzona w strukturach nieustających relacji społecznych. Przedsiębiorstwa w tym ujęciu nie są więc niezależnymi jednostkami, ale są ściśle powiązane przez procesy wzajemnej komunikacji i dostosowań ze swoimi dostawcami, klientami i instytucjami w ich otoczeniu (tamże:126). Podsumowując dotychczasowe próby analiz tworzonych w tak zarysowanych ramach relacyjnej geografii ekonomicznej, H.W.C. Yeung (2005b:43) wskazuje potrzebę rozróżniania trzech wymiarów tych analiz: jednego w odniesieniu do powiązań i napięć na linii aktor-struktura, drugiego akcentującego relacje w różnych skalach 13

10 przestrzennych (od lokalnej do globalnej), i wreszcie trzeciego, gdy mówimy o powiązaniach gospodarczych, politycznych, społecznych i przestrzennych. Przyjmując ten punkt widzenia, nie jest możliwe rozpatrywanie przedsiębiorstwa poza siecią relacji, poza strukturą instytucjonalną, w jakiej jest osadzone. Teksty związane z nurtem geografii przedsiębiorstw, powstałe do końca lat osiemdziesiątych minionego wieku, można podzielić na cztery grupy (Walker 1989:46). Dotyczą one bowiem albo pewnych tendencji przestrzennych w lokalizacji, jakie wprowadzają kalkulacje prowadzone przez przedsiębiorstwa, albo piętna, jakie zostawia struktura firmy na przestrzennym podziale pracy, albo wpływu podziału pracy wewnątrz firmy na rozwój regionalny, albo też ekspansji przestrzennej działalności przedsiębiorstwa. Wynika z tego, że badania te cechuje traktowanie przedsiębiorstwa jako aktywnego podmiotu funkcjonującego w przestrzeni, który organizuje działalność gospodarczą (B. Domański 1997:102). To strategiczne decyzje firm (lokalizacja, wybór rynku i rodzaju działalności, wybór dostawców towarów i usług) kształtują przestrzenny wymiar gospodarki. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw jednozakładowych, jak i tych o bardziej rozbudowanej strukturze. Podobnie jest z działalnością przedsiębiorstw handlowych, które przez swoje decyzje lokalizacyjne, poprzez ekspansję przestrzenną, wpływają aktywnie na lokalny rynek pracy i na przestrzenną organizację działalności gospodarczej. Szczególnie ważne wydaje się śledzenie aktywnej roli przedsiębiorstw handlowych, gdyż należą one do grupy największych korporacji, działających, jeśli nie na skalę globalną, to przynajmniej w wielu regionach świata. Strategiczne decyzje wejścia na dany rynek, to w konsekwencji liczne ważne, nowe powiązania produkcyjne, logistyczne, społeczne (organizacje zawodowe). Tego typu decyzje pociągają za sobą, jak pisze B. Domański (1997:105), bezpośrednie skutki w dziedzinie zatrudnienia oraz pozytywne lub negatywne efekty mnożnikowe w dziesiątkach lub setkach rozproszonych miejsc w przestrzeni. Początkowo badania nad wielkimi korporacjami skupiały się na firmach przemysłowych, ale stopniowo, w miarę umiędzynaradawiania działalności usługowych, także tego typu korporacje stały się przedmiotem pogłębionych badań geograficznych. Obecnie, jak wskazuje chociażby N. Thrift (2003: ), tego rodzaju tematyka należy do podstawowych kierunków w badaniach geograficznych usług. Wśród głównych problemów badań znajdziemy i wielkie firmy usługowe (rosnącą centralizację usług), i stopień umiędzynarodowienia 14

11 tych firm (korporacji ponadnarodowych), nierzadko działających na skalę globalną. Także przedsiębiorstwa handlu detalicznego należą do tej grupy firm. Od co najmniej dekady w orbicie ich zainteresowań znajduje się również Polska i inne kraje naszego regionu. Wzrost wielkich organizmów gospodarczych (korporacji transnarodowych) do obecnie obserwowanej skali byłby niemożliwy lub bardzo utrudniony bez znacznego postępu w technologiach teleinformatycznych, których szybki rozwój umożliwia łatwiejsze komunikowanie się bez względu na odległość fizyczną. Pozwala to także przebudowywać kształt przedsiębiorstwa, odchodzić od pionowej, hierarchicznej struktury na rzecz bardziej płaskiej. Zmiana liczby szczebli zarządzania nie zmniejsza jednak liczby istotnych powiązań między elementami składowymi firmy. Przykładem takich nowych struktur są globalne łańcuchy dostaw, których podstawę stanowią firmy z siecią powiązań w różnych skalach przestrzennych i na różnych płaszczyznach. Zarządzanie przedsiębiorstwem wielozakładowym, działającym na wielu rynkach wymaga, w sensie technicznym, stworzenia właściwej infrastruktury telekomunikacyjnej. Pozwala ona także na utrzymywanie stałych kontaktów z setkami lub tysiącami firm współpracujących (jak dostawcy sieci handlowych), a elektroniczna wymiana danych (electronic data interchange, EDI) to narzędzie szybkiego przepływu danych dotyczących kolejnych zamówień dostaw i ich rozliczania. W efekcie pozycja przedsiębiorstwa w badaniach geografii ekonomicznej wydaje się być obecnie coraz pewniejsza, szczególnie w ujęciu relacyjnym. Wzrost stopnia złożoności procesów gospodarczych, ich elastyczności (outsourcing, offshoring, podwykonawstwo) oraz wzrost skali geograficznej działania przedsiębiorstwa, przekładają się na potrzebę badania różnorodnych powiązań tworzonych i wykorzystywanych przez firmy. Na tle powyższych rozważań można twierdzić, że gdy chcemy wiedzieć więcej o tym, jak zorganizowana jest działalność gospodarcza, należy badać skomplikowane, wieloaspektowe relacje przedsiębiorstwo-terytorium. Każde przedsiębiorstwo jest jak inne organizacje społeczne osadzone przestrzennie i terytorialnie. Zdaniem P. Dickena i A. Malmberga (2001:355) związki przestrzenne mogą wynikać z konieczności reakcji na odległości geograficzne i zróżnicowanie przestrzenne dostępności niezbędnych zasobów i możliwości prowadzenia działalności gospodarczej. Równocześnie firmy można określić według ich zasięgu terytorialnego, czy to mierzonego wielkością obszaru, na jakim działają, czy wielkością obszaru, z którego rekrutują swoich pracowników, czy wreszcie według obszaru zaopatrzenia. 15

12 Pojawienie się dużych korporacji handlu detalicznego w Polsce, budowa przez nie rozległej sieci powiązań, wykraczającej często poza granice kraju, organizacja grupy dostawców i sprzedawców usług logistycznych, relacje wynikające z obecności dużego obiektu handlowego w często niewielkiej społeczności lokalnej oraz reakcja lokalnego środowiska gospodarczego (głównie handlowego), stwarzają szerokie pole do badania firm handlowych i relacji, widocznych, a czasem ukrytych, w jakich pozostają. 3. Cele pracy, źródła informacji i układ treści Cele pracy i pytania badawcze Sieci handlowe stanowią względnie nowe zjawisko w polskim życiu społeczno-gospodarczym, gdyż rozwijane są na dużą skalę dopiero od dwóch dekad. W dotychczas stworzonej literaturze geograficznej brak kompleksowych opracowań podejmujących zagadnienie sieci handlowych jako główny problem badawczy. Uprawnia to do uznania przedmiotu badań za interesujący i stawiania pytań, by po odpowiedzi na nie, pogłębieniu i poszerzeniu uległa nasza wiedza na temat powstawania, rozmieszczenia i funkcjonowania sieci handlowych. Przedmiot badań (sieci handlowe) jest w części obserwowalny bezpośrednio, gdy mowa jest o rozmieszczeniu przestrzennym placówek handlowych i obiektów z nimi powiązanych (np. centrów logistycznych). Wiele z tych obiektów ma charakter wielkopowierzchniowy. W części jednak ma charakter ukryty, bowiem tak należy traktować większość powiązań, relacji tworzonych przez przedsiębiorstwa, pojedyncze placówki handlowe ze swoim otoczeniem gospodarczym i pozagospodarczym. Praca ta w swoich założeniach ma zarówno cele poznawcze, jak również teoretyczne (metodologiczne). W warstwie poznawczej najważniejsze wydaje się udzielenie odpowiedzi na pytania związane z pojawieniem się i funkcjonowaniem zorganizowanego handlu detalicznego w Polsce po 1990 roku. W miarę zadowalający, chociaż zapewne niepełny, opis tego zjawiska można ująć jako odpowiedzi na otwarte pytania poznawcze. Dotyczą one następujących kwestii: kto inwestuje w Polsce w handlu detalicznym (bliskość kulturowa, przestrzenna rynku); jak postępuje budowa sieci placówek (dyfuzja hierarchiczna w sieci miast czy raczej sekwencja regionów według bliskości geograficznej kraju pochodzenia operatora lub bliskości magazynu centralnego); 16

13 jakie formaty sklepów są budowane w ramach sieci (hipermarkety, supermarkety, sklepy dyskontowe, czy sklepy typu convenience); jak szybko rozwijają się sieci; co (kto) pomaga lub przeszkadza w rozwoju sieci (protesty, konflikty, sieć drogowa, siła nabywcza, konkurencja)? W warstwie metodologicznej chodzi głównie o próbę odpowiedzi na pytanie dotyczące przydatności samej koncepcji sieci (sieci gospodarczej, sieci biznesu) do wyjaśniania funkcjonowania przedsiębiorstwa handlowego w gospodarce narodowej. Idąc dalej, można poszukiwać odpowiedzi na pytanie, czy to, co potocznie nazywamy siecią handlową, można nazwać siecią według definicji stosowanej w naukach społecznych, ekonomicznych, geograficznych? Jedną z możliwych dróg odpowiedzi na to pytanie, wybraną w tym przypadku, jest posłużenie się pytaniem o charakterze pomocniczym, upraszczającym, ale zwiększającym operacjonalizację badań: jakie cechy sieci biznesu posiadają sieci handlowe działające w Polsce? Do odpowiedzi na wyżej wskazane podstawowe pytania może nas przybliżyć zbadanie bardziej szczegółowych kwestii, odnoszących się zarówno do wartości (wielkości) zjawiska, czyli wielkości sieci, jak również tych, które wiążą się ze stwierdzeniem istnienia lub braku zależności pomiędzy zmiennymi (cechami sieci). W poszukiwaniu prawidłowości w rozwoju sieci handlowych w Polsce w latach , bo tego okresu dotyczą analizy w drugiej części pracy, po pierwsze warto zastanowić się nad tym, czy tempo rozwoju sieci (mierzone liczbą nowych sklepów powstających w kolejnych latach) zależało od formatu/wielkości sklepów (hipermarket, supermarket, sklep dyskontowy). Inaczej ujmując, czy sama wielkość typowego sklepu miała związek z względnie szybszym lub wolniejszym rozwojem ilościowym sieci handlowej? Po drugie, czy tempo rozwoju sieci (definiowane jak wyżej) zależało w jakikolwiek sposób od zarządzania placówkami (sklepy własne, franczyza, mieszana forma organizacyjna). Ze względu na dosyć zróżnicowany stopień angażowania kapitału własnego przedsiębiorstwa w rozwój firmy można zakładać, że łatwiej (szybciej) będzie rozwijać sieć handlową w oparciu o umowy franczyzowe. Rozwój sieci placówek handlowych w przestrzeni skłania do stawiania pytań o związki kierunków ekspansji z charakterystyką firmy organizującej sieć detaliczną. Ze względu na duże zaangażowanie przedsiębiorstw zagranicznych w rozwój sklepów wielkopowierzchniowych w Polsce 17

14 można postawić pytanie, czy istnieje jakaś zależność między krajem pochodzenia operatora sieci a geograficznymi kierunkami rozwoju sieci. Wiąże się to z możliwym wpływem bliskości geograficznej (odległość fizyczna) kraju macierzystego operatora sieci na skalę i kierunki rozwoju sieci. Kolejny z ważnych aspektów rozwoju przestrzennego sieci wiąże się z odpowiedzią na pytanie, w jakim stopniu zaplecze logistyczne warunkuje samą ekspansję sieci (i jej tempo) w kolejnych regionach Polski, do jakiego oddalenia od centrum logistycznego można rozwijać sieć placówek bez utraty efektywności ekonomicznej i pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Dotychczasowe analizy nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Wreszcie ostatnie, chociaż nie mniej ważne pytanie dotyczy samego problemu metodologicznego, czyli koncepcji sieci. Chodzi głównie o to, czy i w jakim stopniu działające na polskim rynku detaliczne sieci handlowe można nazywać sieciami biznesu w rozumieniu nauk ekonomicznych (nauk o zarządzaniu). Zakres pracy Opracowanie obejmuje swoim zakresem zagadnienie sieci placówek handlu detalicznego, powstałych w Polsce od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku do końca roku Szczególnie szeroko przedstawiono zagadnienie rozwoju ilościowego i przestrzennego sieci handlowych w ciągu 17 lat, od roku 1995 do Właśnie od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, wraz z pojawieniem się inwestorów zagranicznych, zjawisko rozwoju sieci uległo wyraźnemu przyspieszeniu. W ujęciu tematycznym interesują nas przedsiębiorstwa handlowe oraz ich placówki (współtworzące sieci handlu detalicznego). Poszukiwanie odpowiedzi na pytania badawcze wymagało skupienia uwagi na pewnym segmencie handlu detalicznego. W badaniu nie uwzględniono sieci handlowych oferujących towary wyspecjalizowane, skupiając się na placówkach uniwersalnych, czasem określanych jako sklepy oferujące towary szybko rotujące, szybko zbywalne (Fast Moving Consumer Goods, FMCG). Współcześnie, jak wskazują autorzy (np. Sławińska 2008:45), podział sklepów według specjalizacji nie zawsze jest celowy, gdyż coraz częściej zaspokajają one różnorodne potrzeby (np. żywnościowe) i oferują towary wyprodukowane z różnorodnych surowców. Stąd też badane sieci placówek można zaliczyć do handlu uniwersalnego (Szumilak 2004:25), pośredniczącego w kupnie lub sprzedaży towarów dowolnego rodzaju i przeznaczenia w zależności od zgłaszanych potrzeb (tamże:26) lub takich, które zdaniem J. Dietla (1991) 18