FILOZOFIA IV etap edukacyjny

Transkrypt

1 FILOZOFIA IV etap edukacyjny Cele kształcenia wymagania ogólne I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń rozpoznaje problemy (pytania) filozoficzne oraz rozumie ich rozwiązania i prowadzące do nich argumenty. Dostrzega róŝne aspekty rozpatrywanego problemu. OdróŜnia tezy od załoŝeń i argumentów. Modyfikuje własne stanowisko pod wpływem powaŝnych argumentów. II. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń formułuje podstawowe pytania (problemy) oraz tezy filozoficzne, prawidłowo rekonstruuje poznane argumenty filozoficzne. Jasno prezentuje własne stanowisko w dyskusji, popiera je rzetelną argumentacją. Prawidłowo posługuje się pojęciami filozoficznymi. Stosuje wzory argumentacji filozoficznych do rozpatrywania problemów publicznych i osobistych. III. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń rekonstruuje zawarte w tekście problemy (pytania), tezy i argumenty. Umieszcza tekst w kontekście historycznym. W analizie tekstów pozafilozoficznych wykrywa związki między filozofią a innymi dziedzinami kultury. Treści nauczania i umiejętności wymagania szczegółowe 1. Problematyka bytu. Uczeń 1.1. przedstawia problem toŝsamości i zmiany oraz jego główne staroŝytne rozwiązania (teoria Heraklita, Parmenidesa, atomizm, Platona teoria idei, hylemorfizm Arystotelesa) 1.2. rekonstruuje wybrane argumenty związane z problemem toŝsamości i zmiany (rozumowanie Parmenidesa, atomistyczne wyjaśnienie ruchu, argument Platona, Ŝe wiedza zawiera się w niezmiennych pojęciach, argument trzeci człowiek ) 1.3. porównuje ze sobą róŝne rozwiązania problemu toŝsamości i zmiany 1.4. w dyskusji na temat istnienia przedmiotów potocznego doświadczenia, przedmiotów abstrakcyjnych (przedmiotów matematycznych, wartości), teoretycznych przedmiotów nauki oraz przedmiotów fikcyjnych (intencjonalnych) odwołuje się do kryteriów istnienia (na przykład toŝsamości, dostępności w doświadczeniu, ciągłości czasoprzestrzennej, przydatności teoretycznej, funkcji eksplanacyjnej) 1.5. na przykładzie atomizmu i platonizmu objaśnia opozycję realizm-idealizm 1.6. na wybranym przykładzie wyjaśnia związek między pojęciami powstałymi w filozofii (metafizycznymi) a powstaniem pojęć naukowych (na przykład między Empedoklesa teorią elementów, atomizmem antycznym lub Platona teorią idei z odpowiednio powstaniem naukowych pojęć pierwiastka i związku chemicznego, atomu, cząstki elementarnej i pola sił)

2 2. Zagadnienie istnienia Boga. Uczeń 2.1. przedstawia tezy teizmu, deizmu, ateizmu i agnostycyzmu 2.2. rekonstruuje wybrane argumenty za istnieniem Boga (ontologiczny św. Anzelma lub Kartezjusza, św. Tomasza z przyczynowości, z przygodności, z celowości, Kanta z moralności) i konfrontuje je z krytyką (krytyką argumentu ontologicznego w wersji Gaunilona, św. Tomasza lub Kanta koncepcją Wielkiego Wybuchu jako niewyjaśnialnego faktu, ateistyczną interpretacją teorii ewolucji, naturalistycznym wyjaśnieniem pochodzenia moralności) 2.3. rekonstruuje wybrany argument pragmatyczny na korzyść wiary (zakład Pascala, argument meliorystyczny Jamesa) oraz jego krytykę (np. Kierkegaarda krytykę zakładu Pascala, moŝliwy argument ze szkodliwości fanatyzmu) 3. Problem psychofizyczny. Uczeń 3.1. formułuje problem w ujęciu kartezjańskim (jak na siebie oddziałują umysł i ciało?) i współczesnym (jaki jest związek między stanami lub zdarzeniami umysłowymi a stanami lub zdarzeniami fizycznymi?) 3.2. przedstawia tezy dualizmu substancji, naturalizmu (materializmu), spirytualizmu (idealizmu) i monizmu immanentnego oraz przytacza historyczne egzemplifikacje tych stanowisk (Kartezjusz, Hobbes lub La Mettrie, Berkeley, Hume) 3.3. rekonstruuje wybrane argumenty nowoŝytne związane z problemem psychofizycznym (Kartezjusza za odrębnością umysłu i ciała, Berkeleya krytykę pojęcia substancji materialnej, Hume a krytykę idei jaźni, argumenty materialistyczne) 3.4. przedstawia wybrane współczesne tezy fizykalizmu (teoria identyczności, funkcjonalizm, monizm anomalny, eliminatywizm) oraz rekonstruuje niektóre współczesne argumenty i eksperymenty myślowe w filozofii umysłu (na przykład argument z wielorakiej realizacji, eksperyment chińskiego pokoju, rozszczepienia mózgu) 4. Zagadnienie sceptycyzmu i źródeł poznania. Uczeń 4.1. odróŝnia sceptycyzm klasyczny jako tezę i jako postawę od sceptycyzmu metodycznego (wskazuje podobieństwa i róŝnice) 4.2. rekonstruuje i ocenia wybrane argumenty sceptyczne (ze względności postrzeŝeń, ze złudzeń, z halucynacji, z regresu w dowodzeniu, ze snu, hipotezę demonazwodziciela, hipotezę mózgów w laboratorium) 4.3. rekonstruuje stanowiska racjonalizmu i irracjonalizmu (np. w wersji iluminizmu) jako odmienne strategie rozwiązania problemu sceptycznego 4.4. objaśnia tezę natywizmu oraz jej funkcję w filozofii Kartezjusza (jak natywizm zatrzymuje regres w dowodzeniu) 4.5. rekonstruuje niektóre argumenty Locke a przeciw natywizmowi (np. Ŝe idee wrodzone musiałyby być powszechne) i objaśnia tezę empiryzmu genetycznego (Ŝe wszystkie idee pochodzą ze zmysłów i refleksji) 4.6. rekonstruuje stanowisko od fallibilizmu (na przykładzie hipotetyzmu Poppera) jako odmienną od fundamentalizmu epistemologicznego (w wersji natywistycznej i empirystycznej) strategię rozwiązania problemu sceptycznego i objaśnia organizującą doświadczenie funkcję hipotez 5. Problematyka prawdy. Uczeń 5.1. formułuje klasyczną definicję prawdy (koncepcję realistyczną), koncepcję epistemiczną (koherencyjną i weryfikacjonistyczną) oraz pragmatyczną

3 5.2. rekonstruuje wybrane argumenty przeciw klasycznej definicji prawdy (koncepcji realistycznej): z braku kryterium, z niezrozumiałości pojęcia prawdy nierozpoznawalnej, argument pragmatyczny 5.3. objaśnia potrzebę odróŝnienia definicji od kryterium (w kontekście problemu trafności kryterium) i uŝywa tego objaśnienia jako argumentu za realistyczną koncepcją prawdy 5.4. formułuje wybraną wersję korespondencyjnej teorii prawdy jako współczesną odmianę koncepcji klasycznej (realistycznej) 6. Elementy filozofii nauki. Uczeń 6.1. formułuje problem indukcji 6.2. rekonstruuje Hume a krytykę idei związku koniecznego 6.3. objaśnia, jak Milla zasada jednostajności przyrody rozwiązuje problem indukcji 6.4. odróŝnia teorie naukowe od pseudonaukowych powołując się argument(-y) Poppera przeciw kryterium potwierdzalności i za kryterium falsyfikowalności 6.5. formułuje problem statusu poznawczego nauki za pomocą pojęć realizmu i instrumentalizmu oraz rekonstruuje wybrane argumenty w sporze realizm-instrumentalizm (przeciw realizmowi: z niejasności pojęcia prawdy, z braku kryterium przybliŝania się do prawdy, z niedostępności przedmiotów teoretycznych; przeciw instrumentalizmowi: z róŝnicy między kierowaniem się regułą a teoretyczną dyskusją stosowalności reguły, z potrzeby wyjaśniania, z sukcesów nauki) 7. Zagadnienie determinizmu i wolnej woli. Uczeń 7.1. formułuje problem determinizmu i wolnej woli 7.2. rekonstruuje wybrane negatywne rozwiązanie problemu determinizmu i wolnej woli (wolność jako złudzenie, wolność jako subiektywne przeŝywanie aktów wyboru) 7.3. wyjaśnia, dlaczego prawa przyrody są warunkiem wolności (umoŝliwiają przewidywanie skutków własnych wyborów) i dlaczego prawa nauki niekoniecznie przemawiają za determinizmem (zakładają, Ŝe układ jest izolowany) 7.4. wyjaśnia, dlaczego wolność woli jest warunkiem odpowiedzialności moralnej (i prawnej) oraz objaśnia Kanta koncepcję autonomii woli 7.5. rekonstruuje Hegla koncepcję wolności jako uświadomionej konieczności 7.6. objaśnia i uzasadnia konsekwencje wolności wyprowadzone na gruncie egzystencjalizmu Sartre a (samotność, odpowiedzialność, zadanie rozwoju osobowego) 8. Koncepcje człowieka. Uczeń 8.1. formułuje naturalistyczną koncepcję człowieka i rekonstruuje jej związki z naturalistyczną etyką (emotywistyczną lub ewolucjonistyczną) 8.2. formułuje personalistyczną lub dialogiczną koncepcję człowieka w opozycji do indywidualizmu i kolektywizmu 8.3. objaśnia pojęcie alienacji i jej zniesienia na wybranym przykładzie (alienacji religijnej, alienacji pracy, alienacji Narcyza, alienacji Herkulesa), podaje przykłady i kontrprzykłady sytuacji alienacji 8.4. uzasadnia zadanie rozwoju osobowego na gruncie wybranej koncepcji człowieka 9. Zagadnienie dobra i zła moralnego, szczęścia i cierpienia. Uczeń 9.1. wyjaśnia róŝnice między etyką opisową, etyką normatywną a metaetyką 9.2. formułuje problem obiektywności i poznawalności dobra moralnego oraz rekonstruuje wybrane argumenty w sporze między obiektywizmem a relatywizmem:

4 argumenty sofistów i Nietzschego z jednej strony, z drugiej argumenty wymienionych niŝej stanowisk teleologicznych, etyki powinności Kanta, egzystencjalizmu Sartre a 9.3. rekonstruuje wybrane stanowiska teleologiczne: hedonizm, etyka cnót (intelektualizm etyczny Sokratesa, cynizm, etyka złotego środka Arystotelesa, stoicyzm), utylitaryzm, etyka oparta na objawieniu, etyka wartości (Scheller) 9.4. na przykładzie etyki Kanta objaśnia róŝnicę między etyką deontologiczną a etykami teleologicznymi oraz objaśnia pojęcie imperatywu kategorycznego 9.5. formułuje oceny moralne, powołując się na wybrane (z wyŝej wymienionych) stanowiska etyczne 9.6. formułuje problem wyjaśnienia zła (w szczególności problem teodycei) i przytacza jego rozwiązania: manicheizmu, augustynizmu, teodycei Leibniza, naturalizmu 9.7. formułuje wybrane rozwiązania problemu radzenia sobie z cierpieniem: stoicyzmu, etyki współczucia (Schopenhauer), etyki chrześcijańskiej, buddyjskiej, świeckiej doktryny postępu naukowo-technicznego, egzystencjalizmu 9.8. konfrontuje ze sobą filozoficzne załoŝenia róŝnych postaw wobec przyrody: instrumentalistycznej oraz proekologicznych (radykalnych i umiarkowanych) 10. Zagadnienia miłości i rozwoju osobowego. Uczeń interpretuje platońską koncepcję miłości jako dąŝenia do rozwoju osobowego rekonstruuje Arystotelesa koncepcję celów i typów przyjaźni rekonstruuje Fromma koncepcję miłości jako rozwiązania problemu egzystencjalnego oraz stosuje ją do odróŝniania miłości od zakochania się, uwielbienia, egoizmu we dwoje i rozpoznawania patologicznych form (wymienionych niŝej) róŝnych rodzajów miłości (np. nadopiekuńczości rodzicielskiej, nacjonalizmu, fanatyzmu religijnego) wyróŝnia rodzaje miłości: miłość erotyczna, rodzicielska, ojczyzny (patriotyzm), Boga i bliźniego 11. Zagadnienia filozofii polityki. Uczeń objaśnia klasyczne pojęcie dobra wspólnego rekonstruuje teorie umowy społecznej (Hobbes, Rousseau) i tezy konserwatyzmu jako alternatywne rozwiązania problemu pochodzenia państwa rekonstruuje róŝnice między teoriami umowy społecznej (pod względem koncepcji suwerena) w kategoriach opozycji między absolutyzmem a demokracją objaśnia róŝnice między wolnym rynkiem a rynkiem regulowanym w kategoriach wolności, sprawiedliwości i utylitaryzmu objaśnia aksjologiczne i ontologiczne załoŝenia głównych ideologii społecznych: liberalizm (idea wolności jednostki), konserwatyzm (idea tradycji), socjalizm (idea sprawiedliwości społecznej) objaśnia pojęcia społeczeństwa otwartego i zamkniętego (Bergson, Popper) komentuje historyczne albo bieŝące wydarzenia lub debaty polityczne, powołując się na wybrane stanowiska w filozofii polityki 12. Elementy estetyki. Uczeń rekonstruuje klasyczne koncepcje piękna: pitagorejską (harmonia elementów), sofistyczna (to, co wywołuje zadowolenie zmysłów), plotyńska (obiektywna prosta jakość) rekonstruuje klasyczne pojęcie sztuki (jako umiejętności wytwarzania według reguł)

5 12.3. rekonstruuje alternatywną definicję sztuki (według Tatarkiewicza) rekonstruuje Ingardena koncepcję dzieła sztuki jako wielowarstwowego przedmiotu czysto intencjonalnego 13. Elementy teorii filozofii. Uczeń rekonstruuje wybrane koncepcje filozofii oraz podaje przykłady ich realizacji: koncepcję klasyczną (jako dociekania ostatecznych podstaw rzeczywistości i jako ćwiczenia duchowego), pozytywistyczną (jako badania metody i wyników nauk szczegółowych), analityczną (jako analizy pojęć i problemów), egzystencjalistyczną (jako opisu sytuacji człowieka w świecie, zwłaszcza w sytuacjach granicznych) wyróŝnia podstawowe dyscypliny filozoficzne logika, ontologia (metafizyka), epistemologia, antropologia filozoficzna, etyka, estetyka i umieszcza poszczególne zagadnienia filozoficzne w obrębie właściwej jej dyscypliny porównuje (wskazuje podobieństwa i róŝnice) filozofię z innymi dziedzinami kultury: nauką, religią, sztuką oraz światopoglądem i ideologią podaje przykłady wpływów filozofii na naukę, światopogląd (w tym pogląd na relacje między nauką a religią), literaturę i inne dziedziny sztuki oraz wpływów nauki, światopoglądu i sztuki na filozofię 14. Elementy logiki i semiotyki. Uczeń w poprawny sposób wykonuje operacje definiowania, podziału logicznego (klasyfikacji) oraz typologii stosuje metodę zero-jedynkową do rozstrzygania prostych schematów rachunku zdań (np. (p q) q p) odróŝnia przesłanki i wniosek w rozumowaniu odróŝnia rozumowania dedukcyjne od niededukcyjnych (niezawodne od zawodnych), uzasadnienia epistemiczne od pragmatycznych, dowody (argumenty) w sensie matematycznym, prawniczym, metafizycznym i teologicznym ocenia materialną i formalną poprawność prostych rozumowań, stosując uproszczoną metodę zero-jedynkową (nie wprost) lub metodę kontrprzykładów rekonstruuje załoŝenia (presupozycje) pytań i ocenia ich wartość logiczną odróŝnia właściwe i niewłaściwe odpowiedzi na pytania objaśnia i wykrywa niektóre typy błędów logicznych występujące w rozumowaniach niesformalizowanych, jak ekwiwokacja, regres w nieskończoność, błędne koło, przesunięcie kategorialne, non sequitur unika błędów kategorialnych; np. nie myli względności z relatywizmem, doświadczenia z empiryzmem prawidłowo stosuje pojęcia filozoficzne i nie myli ich z równo- lub blisko brzmiącymi innymi pojęciami filozoficznymi i potocznymi (np. pojęcia idei, idealizmu, materii, materializmu, alienacji) odróŝnia tezy filozoficzne od ich załoŝeń (na przykład załoŝenie empiryzmu genetycznego od idealizmu Berkeleya lub sceptycyzmu Hume a, załoŝenia stanowisk politycznych od ich tez); w związku z czym nie myli znaczenia wyraŝeń X zakłada, Ŝe i X głosi/twierdzi, Ŝe 15. Umiejętności w zakresie analizy i interpretacji tekstów filozoficznych. Uczeń rekonstruuje zawarte w tekście problemy (pytania), tezy i argumenty

6 15.2. odróŝnia (zawarte w tekście) informacje od opinii, tezy od hipotez, argumenty od kontrargumentów (zarzutów), przykłady od kontrprzykładów, przesłanki (zało- Ŝenia) od wniosków, przesłanki jawne od przesłanek ukrytych odnajduje występujące w tekście terminy kluczowe oraz definiuje je lub uznaje za terminy pierwotne (niedefiniowalne) odkrywa zaleŝności logiczne między zdaniami, akapitami i innymi częściami tekstu dzieli tekst na części i opatruje je tytułami formułuje pytania do tekstu streszcza tekst uzupełnia tekst o domyślne elementy rozwija własnymi słowami myśl autora tekstu formułuje tekst polemiczny do tekstu wyjściowego umieszcza tekst w kontekście historycznym: identyfikuje epokę oraz filozoficzny i kulturowy kontekst jego powstania lub oddziaływania identyfikuje problematykę tekstu i reprezentowany w nim kierunek filozoficzny zestawia (porównuje, konfrontuje) poglądy autora z innymi według kryterium kontynuacji (rozwinięcia), modyfikacji lub przeciwstawienia omawia i dyskutuje te poglądy w kontekście wiedzy z innych przedmiotów szkolnych, doniosłych wydarzeń z Ŝycia osobistego lub publicznego, dylematów światopoglądowych lub aksjologicznych oraz przeŝyć związanych ze sztuką lub religią wskazuje przykłady tekstów pozafilozoficznych (dzieł literackich, filmowych i innych dzieł sztuki, tekstów publicystycznych, naukowych i religijnych itd.), w których dostrzega problematykę rozpatrywanego tekstu filozoficznego znajduje i objaśnia występujące w tekście maksymy (lub sam je formułuje na podstawie tekstu); zestawia tekst z innym tekstem filozoficznym Zadania szkoły uwagi o realizacji Słowo wybrane w tekście niniejszej podstawy znaczy, Ŝe nauczyciel moŝe samodzielnie dokonać selekcji treści zaproponowanych w danym punkcie, a egzaminator musi formułować zadania maturalne tak, aby do ich rozwiązania wystarczało opanowanie dwóch-trzech elementów tych treści (a w przypadku wybrany (-a) tylko jednej). Zwrot np. znaczy, Ŝe nauczyciel ma swobodę w wyborze egzemplifikacji treściowej danego punktu, ale powinien dobierać treści równorzędne przykładowym pod względem przystępności i doniosłości. Ze względu na cele niniejszej podstawy, tezy filozoficzne powinny być wprowadzane jako próby rozwiązań określonych problemów filozoficznych, sformułowane w określonym kontekście genetycznym i logicznym (argumentacji). Problemy powinny być ujmowane z róŝnych punktów widzenia, a ich alternatywne rozwiązania powinny być przedmiotem porównań pod względem treści i sposobu uzasadniania. Promując krytycyzm, a przeciwdziałając tworzeniu się u uczniów postaw dogmatycznych i sceptycznych, nauczyciel powinien podkreślać, Ŝe choć rozwiązania problemów filozoficznych nie są ostateczne, to doskonalą się w wyniku dyskusji. W tym celu powinien wskazywać na rozwój historyczny przynajmniej niektórych stanowisk filozoficznych, zwłaszcza rozwój pod wpływem krytyki ze strony stanowisk odmiennych.

7 Omawianie argumentów filozoficznych powinno być okazją do kształcenia umiejętności logicznych. W tym celu naleŝy starannie oddzielać od siebie tezy, argumenty i załoŝenia (w tym milczące załoŝenia), przyjęte na uŝytek argumentacji. Ponadto, naleŝy zwracać uwagę na róŝnice między argumentami epistemicznymi i pragmatycznymi oraz na chwyty retoryczne i erystyczne. Nauczyciel powinien zwracać uwagę na błędy kategorialne, frazeologiczne i logiczne popełniane przez uczniów i, ewentualnie, osoby publiczne. Nauczyciel powinien szukać okazji do ćwiczeń w stosowaniu poznanych przez uczniów tez i argumentów filozoficznych do rozwiązywania samodzielnie wybranych, aktualnych problemów, zarówno w trybie pracy indywidualnej, jak i zespołowej, oraz w dyskusji w klasie. Mogą to być zastosowania do bardziej szczegółowych problemów filozoficznych, do problemów politycznych, społecznych, indywidualnych. Inspiracją nauczyciela w tym zakresie mogą być m.in.: literatura piękna, teatr i film, publicystyka prasowa i telewizyjna, a takŝe bieŝące wydarzenia publiczne i szkolne. W celu kształcenia postaw sprzyjających współpracy społecznej (w tym tolerancji) naleŝy poszukiwać rozwiązań podobnych do siebie, ale osiągniętych z odmiennych punktów widzenia (odmiennych załoŝeń światopoglądowych i/lub filozoficznych). W miarę moŝliwości nauczyciel powinien nawiązywać do wiedzy uczniów zdobytej na lekcjach innych przedmiotów (przyrodniczych i humanistycznych). Wybierając lektury do pracy nad tekstem, nauczyciel powinien ostroŝnie podchodzić do tekstów z zakresu najnowszej filozofii, których przekłady na język polski są często niskiej jakości. Oprócz tekstów filozoficznych nauczyciel moŝe swobodnie korzystać z literatury pięknej, publicystyki i innych tekstów kultury.