JAK KLIMAT WPŁYWA NA ROŚLINNOŚĆ I GLEBY NA ZIEMI?... 5 JAK ZEWNĘTRZNE SIŁY PRZYRODY ZMIENIAJĄ POWIERZCHNIĘ ZIEMI?... 69

Transkrypt

1

2 Spis treści JAK KLIMAT WPŁYWA NA ROŚLINNOŚĆ I GLEBY NA ZIEMI? Krajobrazy strefy równikowej Krajobrazy strefy zwrotnikowejj Krajobrazy strefy podzwrotnikowej Strefa klimatów umiarkowanych Strefa klimatów polarnych Powtórzenie wiadomości o strefach klimatyczno-roślinnych Ziemi Podsumowanie Sprawdzian JAK ZMIENIA SIĘ POWIERZCHNIA ZIEMI? Budowa wnętrza Ziemi Budowa płytowa litosfery i jej konsekwencje Wulkany świata Trzęsienia ziemi Co kształtuje powierzchnię Ziemi? Podsumowanie Sprawdzian JAK ZEWNĘTRZNE SIŁY PRZYRODY ZMIENIAJĄ POWIERZCHNIĘ ZIEMI? Wietrzenie skał i działalność wiatru Zjawiska krasowe Działalność rzek Wpływ morza na wybrzeże Lodowce górskie i ich wpływ na krajobraz Zlodowacenia i ich wpływ na rzeźbę terenu Podsumowanie Sprawdzian JAKIE JEST POŁOŻENIE I ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE POLSKI? Położenie Polski w Europie i na kuli ziemskiej Położenie matematyczne Polski Klimat Polski Zlodowacenia w Polsce i ich wpływ na współczesną rzeźbę naszego kraju

3 Główne regiony Polski. Mój region na mapie Polski Mapa administracyjna Polski Pochodzenie skał Bogactwa mineralne Polski i naszego regionu Znaczenie gospodarcze surowców mineralnych Związek gospodarki regionalnej z warunkami przyrodniczymi Ochrona przyrody w Polsce Podsumowanie Sprawdzian JAKIE JEST NASZE MORZE? Położenie i środowisko przyrodnicze Morza Bałtyckiego Znaczenie gospodarcze i przyczyny niszczenia środowiska przyrodniczego Morza Bałtyckiego Podsumowanie Sprawdzian Indeks

4 1 1 Jak klimat wpływa na roślinność i gleby na Ziemi? Krajobrazy strefy równikowej Do warunków klimatycznych, panujących w różnych częściach świata, przystosowują się rośliny. Każda strefa klimatyczna ma więc typowy dla siebie krajobraz. Lasy równikowe Wiemy już, że w okolicach równika, w klimacie równikowym wybitnie wilgotnym, panuje wysoka temperatura powietrza oraz występują obfite, niemal codzienne opady deszczu. Dlatego w strefie równikowej jest zawsze wilgotno i duszno. Takie warunki sprzyjają rozwojowi bujnej roślinności. W tej strefie rośnie gęsty, wiecznie zielony, wilgotny las równikowy. Najwyższe piętro tego lasu tworzą olbrzymie drzewa, sięgające do metrów wysokości (czyli pięter w budynku). W rozwidleniach gałęzi i szczelinach kory rosną drobniejsze rośliny mchy, paprocie i storczyki. Wszystko to splecione jest lianami. Charakterystyczne dla lasów równikowych są także palmy, bambusy i drzewiaste paprocie oraz grzyby. Las równikowy jest prawdziwym rajem dla dzikich zwierząt. Roi się tu od owadów, ptaków o barwnym upierzeniu (np. papug), żab, węży i jaszczurek, nietoperzy i różnych innych gatunków ssaków, w tym także małp. Las równikowy i jego mieszkańcy 5

5 Krajobrazy strefy równikowej 1 Las równikowy 1 W lasach równikowych Afryki żyją szympanse i goryle. W rzekach hipopotamy (1), a w ich pobliżu okapi (2) (krewniacy żyrafy) oraz słonie. W gąszczu drzew czają się lamparty (3) W lasach równikowych Ameryki Południowej Amazonii uwijają się wśród drzew tukany (4) i maleńkie kolibry (5). W wodach żyją niezliczone gatunki ryb, z których najbardziej znane są krwiożercze piranie (6) oraz węgorze elektryczne. Na płyciznach czyhają na swe oﬁary anakondy (7) węże dusiciele oraz kajmany. Mieszkańcami lasów są mrówkojady (8), tapiry (9), kapibary (10) największe gryzonie świata, powolne leniwce (11) oraz drapieżniki pumy i jaguary (12)

6 Sawanna Na sawannie mogą żyć tylko zwierzęta, które dobrze znoszą upał i suszę. W Afryce należą do nich duże ssaki roślinożerne: zebry, antylopy (13), słonie (14), żyrafy, bawoły afrykańskie, pawiany (15), nosorożce (16) i wiele innych. Zwierzęta roślinożerne mają wielu wrogów. Polują na nie drapieżniki. Należą do nich: lwy (17), gepardy (18) najszybsze zwierzęta lądowe, hieny, lamparty i inne. Najczęściej ich oﬁarą padają zwierzęta słabe lub chore. Na sawannach żyje także wiele gatunków ptaków. Najbardziej znane to nielotne strusie oraz padlinożerne sępy, oczyszczające sawannę z martwych zwierząt

7 1 Sawanny Dalej od równika, w klimacie podrównikowym, nie ma już tak dobrych warunków do wzrostu roślin ze względu na trwającą tam kilka miesięcy (nawet pół roku) porę suchą. W tej strefie występują sawanny. Są to ogromne obszary, porośnięte bujnymi trawami i pojedynczymi kępami drzew głównie rozłożystych akacji i olbrzymich baobabów. W porze deszczowej roślinność staje się bujna i zielona. Trawy szybko rosną, drzewa pokrywają się liśćmi słowniczek Sawanna obszar międzyzwrotnikowy, na którym występuje pora sucha i deszczowa, porośnięty trawami i pojedynczymi kępami drzew. i kwiatami. Jest to także okres największej aktywności zwierząt. Wiele zwierząt właśnie w porze deszczowej rozmnaża się, gdyż nie ma wówczas kłopotów ze znalezieniem pożywienia. Pora sucha to czas, kiedy usychają trawy, liście opadają z drzew, a zwierzęta wędrują w poszukiwaniu wody. Gleby w strefie klimatów równikowych są mało urodzajne, gdyż wilgoć i gorący klimat sprawiają, że obumarłe szczątki roślin, opadające na ziemię, szybko się rozkładają, a obfite opady deszczu powodują wymywanie próchnicy. Ubarwienie sierści zebry w czarno-białe pasy sprawia, że kiedy zwierzęta te są w stadzie, drapieżniki nie mogą wyróżnić pojedynczych sztuk To ważne! W klimacie równikowym rosną bujne, wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe. W klimacie podrównikowym występują sawanny. 8

8 1 Dlaczego wraz ze zmianą strefy klimatycznej zmienia się roślinność? 2 Wskaż na mapie świata największe obszary lasów równikowych oraz obszary, na których występują sawanny. 3 Wymień zwierzęta zamieszkujące lasy równikowe: w Afryce; w Ameryce Południowej. Ćwiczenia 4 Wyjaśnij, co to jest sawanna. 5 Wymień zwierzęta żyjące na afrykańskiej sawannie. Roślinożerne: Mięsożerne: 6 Na poniższej mapie świata pokoloruj ciemnozieloną kredką obszary występowania lasów równikowych, a jasnozieloną obszary występowania sawanny. Możesz skorzystać z mapy zamieszczonej w podręczniku na stronach

9 Podsumowanie 1. Wnętrze Ziemi składa się z trzech głównych warstw: skorupy ziemskiej, płaszcza i jądra Ziemi. 2. Skorupa ziemska jest zbudowana ze skał. 3. Skorupa ziemska wraz z górną częścią płaszcza tworzą litosferę. 4. Płyty litosfery przemieszczają się i dlatego w ciągu milionów lat kontynenty zmieniły swoje położenie. 5. Na styku płyt litosfery występują trzęsienia ziemi i wybuchają wulkany. Najwięcej czynnych wulkanów znajduje się wokół Oceanu Spokojnego, w tak zwanym Pierścieniu Ognia. 6. Największym wulkanem w Europie jest Etna na śródziemnomorskiej włoskiej wyspie Sycylia. 7. Do trzęsień ziemi dochodzi na skutek przesuwania się skał w głębi Ziemi, a czasami także w wyniku wybuchów wulkanów. 8. Powierzchnię Ziemi kształtują procesy wewnętrzne pochodzące z głębi naszej planety, i procesy zewnętrzne. Procesy wewnętrzne powodują powstawanie łańcuchów górskich, dolin, zwanych ryftami, wulkanów, grzbietów i rowów oceanicznych. Procesy zewnętrzne, np. siła ciężkości, działanie wody, wiatru, temperatury powietrza, stopniowo wyrównują powierzchnię naszej planety. 66

10 Sprawdzian 1 Zaznacz krzyżykiem (X) prawidłową odpowiedź. Zewnętrzna, sztywna warstwa kuli ziemskiej, to: jądro Ziemi. płaszcz ziemski. skorupa ziemska. Najgłębsza warstwa Ziemi, leżąca w samym jej środku, to: jądro Ziemi. płaszcz ziemski. skorupa ziemska. Góra z kraterem (otworem) na szczycie, z którego wydobywają się z głębi Ziemi lawa, gazy i popioły wulkaniczne, to: jądro Ziemi. wulkan. łańcuch górski. Rozżarzona, stopiona masa skalna, zmieszana z gazami, znajdująca się w głębi Ziemi, to: lawa. wulkan. magma. Płynna magma, wydostająca się na powierzchnię Ziemi, to: lawa. lodowiec. źródło. Przemieszczanie się płyt litosfery powoduje powstawanie: łańcuchów górskich. pustyń. jaskiń krasowych. Na skutek trzęsień ziemi tworzą się na powierzchni naszej planety: wydmy. pradoliny. pęknięcia i zapadliska. 2 Wpisz na rysunku w odpowiednie miejsca nazwy: wulkan, magma, lawa, krater, bomby wulkaniczne, gazy i popioły wulkaniczne. 67

11 3 Zjawiska krasowe słowniczek Kras wszystkie zjawiska związane z rozpuszczaniem skał przez wodę, również teren, na którym te zjawiska zachodzą. Na skały działają nie tylko wiatry czy zmiany temperatury powietrza, ale także woda z rozpuszczonymi w niej związkami chemicznymi, np. dwutlenkiem węgla. Skały podatne na działanie wody (np. sól kamienna i gips) rozpuszczają się i z czasem, wypłukane, mogą nawet całkowicie zniknąć. Woda opadowa, zawierająca dwutlenek węgla, może rozpuszczać niektóre skały, np. wapienie. Proces ten nazywamy krasem lub krasowieniem. dolina krasowa ostaniec lejek krasowy szczelina jaskinia stalaktyt źródło kolumna stalagmit Zjawiska krasowe rozpuszczanie skał wapiennych przez wodę 74 Wąwóz Bolechowicki na Wyżynie Krakowsko- -Częstochowskiej Krasowienie skał jest także wietrzeniem. W efekcie krasowienia powstają ciekawe formy skalne na powierzchni Ziemi i pod ziemią. Woda płynąca po powierzchni Ziemi zbudowanej ze skał wapiennych wypłukuje doliny, rozpuszcza mniej odporne skały. Bardziej odporne skały pozostają, tworząc wapienne wzgórza i pojedyncze skały ostańce. W Polsce najbardziej znane formy krasowe można zobaczyć na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

12 Maczuga Herkulesa Dolina Prądnika z Maczugą Herkulesa na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej W wyniku rozpuszczania skał na powierzchni powstają liczne zagłębienia o różnych kształtach, np. przypominające lejki i dlatego nazywane lejkami krasowymi. W skałach wapiennych jest dużo szczelin, dlatego wody płynące po powierzchni mogą łatwo dostawać się pod ziemię. Woda płynąca w pęknięciach i szczelinach skalnych wypłukuje jaskinie, a skapująca ze stropów jaskiń woda tworzy tam różne nacieki. Mogą one przybierać formę sopli, czyli stalaktytów, lub zasłon często o ciekawym kształcie czyli draperii. Skapująca ze stalaktytów woda z rozpuszczonymi w niej minerałami powoduje narastanie od dna jaskini stalagmitów. Z czasem stalaktyty łączą się ze stalagmitami, tworząc kolumny naciekowe. Woda wypływająca spod ziemi na powierzchnię tworzy źródła krasowe (wywierzyska). słowniczek Draperie nacieki w kształcie firanek, zasłon, zwisające ze stropów jaskiń tuż przy ścianach. Stalaktyt naciek zwisający ze stropu jaskini w kształcie sopli lub długich rurek wapiennych. Stalagmit naciek tworzący się na dnie jaskini w postaci guza lub słupa, powstały z węglanu wapnia po odparowaniu wody. Jaskinia z draperiami naciekami 75