EUROPEJSKA AKADEMIA SOŁTYSA

Transkrypt

1

2

3 Publikacja współ inansowana przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej EUROPEJSKA AKADEMIA SOŁTYSA Wspomaganie wiejskich liderów pod redakcją Przemysława Fenrycha Centrum Szkoleniowe w Szczecinie Szczecin 2014

4 Wyrażone w publikacji poglądy i opinie są wyłącznymi poglądami autorów publikacji i w żaden sposób nie odzwierciedlają o icjalnego stanowiska donatorów i Operatora Funduszu dla Organizacji Pozarządowych Redakcja: Przemysław Fenrych Redakcja techniczna, korekta i adiustacja: Joanna Fenrych-Smolińska, Daniel Sosnowski Ilustracje: Ryszard Dąbrowski Zdjęcia: Przemysław Fenrych, Wacław Idziak, Maria Idziak, Archiwum FRDL Przekład tekstów autorów niemieckich: Barbara Fenrych Copyright by Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej Centrum Szkoleniowe w Szczecinie Skład i druk: PPH ZAPOL ISBN Wydawnictwo: Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe ZAPOL Dmochowski, Sobczyk Sp.j. al. Piastów 42, Szczecin tel ,

5 Spis treści Wstęp CZĘŚĆ I Wacław Idziak Współczesna polska wieś jako przestrzeń aktywności społecznej Grit Kö rmer Wspomaganie aktywności wiejskiej przykład niemiecki Przemysław Fenrych Europejska Akademia Sołtysa program dla wiejskich liderów CZĘŚĆ II Wacław Idziak Aktywny i skuteczny zespół sołecki poradnik lidera CZĘŚĆ III Przemysław Fenrych Europejska Akademia Sołtysa przedsięwzięcia Nikolaus Teichmüller Rozwijać i kształtować społeczeństwo wiejskie. Praktyczne przykłady zaangażowania społeczności lokalnych

6

7 Wstęp Europejska Akademia Sołtysa (EAS) ta nazwa brzmi może nieco dumnie, nieco pompatycznie, ktoś być może uzna, że trochę zabawnie. Zacznijmy wyjaśnianie od końca. Sołtys to wiejski lider. Nie jedyny na wsi (można wskazać wielu innych: z Ochotniczej Straży Pożarnej, z Koła Gospodyń Wiejskich, z coraz liczniejszych na wsi stowarzyszeń, ze świetlicy, z biblioteki itd.), ale zapewne najbardziej oczywisty. Inicjator i koordynator zapewne większości inicjatyw wiejskich, łącznik z władzami samorządowymi, czasem niezbędny przy rozwiązywaniu sąsiedzkich sporów. Ta książeczka adresowana jest do wszystkich wiejskich liderów. A do tego do tych mieszkańców miast, którzy chcieliby z wiejskimi liderami współpracować. Akademia nie ma się kojarzyć z pompatycznym spędem ku czci, nie aspiruje do akademickich splendorów, nie chce inspirować jałowych, akademickich dyskusji. Ze słowa akademia wyciągamy to, co najważniejsze: spotkanie mądrych ludzi, chcących myśleniem i wypływającym z niego wspólnym działaniem zmieniać świat. Europejska to słowo w tytule wskazuje na fakt (polska wieś jest siłą rzeczy wsią europejską ma wszystkie wynikające z tego prawa, obowiązki i prawo do prestiżu, podobnie jak wieś francuska, niemiecka czy włoska), ale i na zadanie: europejskość to gotowość do współpracy, do współtworzenia wiejskiej Europy. Program Europejska Akademia Sołtysa ma taki właśnie dalekosiężny cel: przez mądre myślenie i współdziałanie pomóc polskiemu liderowi wiejskiemu uczestniczyć w procesach o skali europejskiej. I ten wielki, obliczony na lata cel EAS chce realizować przez szereg działań bardzo lokalnych. Zgodnie z hasłem: myśl globalnie, działaj lokalnie. Książeczka, którą trzymacie Państwo w ręku jest uzupełnieniem i swoistą puentą Programu realizowanego przez szczecińskie Centrum Szkoleniowe Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej w latach Program ten nie byłby możliwy bez inansowego wsparcia 5

8 projekt jest współ inansowany przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami Unii Europejskiej. Publikacja nie jest zbyt obszerna, zapraszamy do przeczytania całości. Gdyby jednak ktoś chciał skorzystać tylko z fragmentu, to dobrze, żeby wiedział, że: Część pierwsza stara się odpowiedzieć na pytania jak zmienia się współczesna wieś, jaki jest jej potencjał a jakie potrzeby, w jaki sposób i dlaczego trzeba pomagać wiejskim liderom, jakie programy realizowane są w Niemczech i na czym polega Program Europejska Akademia Sołtysa; Część druga ma charakter poradnika dla osób starających na wsi tworzyć aktywne i skuteczne zespoły sołeckie; Część trzecia to barwna opowieść o tym, co działo się w ramach obecnej edycji EAS w wioskach uczestniczących w projekcie. Część ta uzupełniona jest o przykłady niemieckie. Zapraszamy do lektury! Przemysław Fenrych 6

9 Wacław Idziak Współczesna polska wieś jako przestrzeń aktywności społecznej Aktywność społeczna to działania na rzecz innych i działania wspólne. Działaniom tym mogą przyświecać różne cele. Zmienne są także ich formy. Wieś od wieków jest przestrzenią aktywności społecznej. Taką aktywnością wykazują się sami mieszkańcy wsi, jak i przybysze z zewnątrz. Aktywność jest odwrotnością bierności, poddania sie losowi, zamykania w sobie, ograniczania kontaktów z innymi. Aktywność społeczna jest rodzajem energii, dzięki której można wiele dokonać, nawet wtedy, gdy brakuje pieniędzy. Aktywność społeczna dotyczy wielu sfer życia: kultury, gospodarki, opieki społecznej, bezpieczeństwa, edukacji, wychowania. Sfery te nachodzą na siebie, mieszają się i współwystępują. W rozdziale tym pokażemy jak zmiany zachodzące w świecie wpływają na sytuację wsi, jak sytuacja ta zależna jest od położenia wsi względem miejskich centrów rozwojowych. Pokażemy tu także, jaką przestrzenią dla aktywności społecznej jest wieś, w całej swej różnorodności, oraz jakich form aktywności potrzebuje. Wieś tradycyjna 7

10 Wieś się zmienia Współczesna wieś jest inna od tej z przeszłości, jest także inna od nostalgicznych wyobrażeń o tym, jaka być powinna. Trudno też dzisiaj odpowiedzieć na pytanie - czym jest wieś? Mamy bowiem wiele różnych wsi, odmiennych geogra icznie, kulturowo, mentalnie, historycznie: wieś przy mieście i wieś daleko od miasta, wieś duża i mała, wieś jako siedziba gminy i wieś pozbawiona funkcji administracyjnych, wieś zwarta i wieś rozproszona, wieś z kościołem, szkołą, sklepem i bez nich, wieś turystyczna, rolnicza, rzemieślnicza, przemysłowa, wieś w lesie, wieś bierna i aktywna. Są jeszcze wsie przypominające te dawne, w których dalej są rolnicy i obyczaje ze wsią związane. A na drugim biegunie znajdziemy wsie, które są podmiejskimi osiedlami, sypialniami miast, pozbawionymi prawie wszystkich funkcji i wyróżników dawnej wsi. Wieś sypialnia 8 Wieś współczesna jest też różna od tej, którą znamy z historii i literatury. Wieś się zmienia, bo zmienia się świat. Dla bardzo wielu wsi głównym wyznacznikiem ich charakteru było rolnictwo. Zajęcia z nim związane tworzyły podstawy wspólnoty wiejskiej, wyznaczały rytm życia. Dzisiaj jesteśmy świadkami zanikania rolnictwa w dawnych, tradycyjnych formach. Zastępuje je agroprzemysł. W przodujących gospodarczo państwach bezpośrednio w rolnictwie pracuje od 2-5% osób czynnych zawodowo, w Polsce około 13%. Rolnicze ramy, w których funkcjonowali mieszkańcy wsi i które ich określały, poprzez które byli widziani i opisywani, zaczynają zanikać. Co je zastąpi? Co określa dzisiaj i co będzie określać wieś w przyszłości zarówno w sferze gospodarczej, jak i społecznej? Czy wieś wtopi się całkowicie w społeczność kraju,

11 a nawet w społeczność globalną i zniknie jej odrębność, czy uda się ją w jakimś sensie zachować, przenieść w nowe czasy w nowym kształcie? Kiedy porównuje się życie na wsi do życia w mieście to wśród argumentów na rzecz miasta wymienia się to, że w mieście więcej się dzieje. Jest tu praca, są tu kina, teatry, muzea, lepsze szkoły, albo szkoły w ogóle, lepsze sklepy i sklepy w ogóle. A co przemawia za wsią? Czym dzisiaj może przyciągnąć wieś, co można robić na wsi XXI wieku? Ze statystyk wynika, że moc przyciągająca wsi słabnie. Wprawdzie, znów statystycznie, w Polsce przybywa mieszkańców wsi, ale przybywa ich w nowych osiedlach tworzonych wokół dużych miast. Trudno te osiedla nazwać wsiami, bardziej pasuje tu nazwa sypialni miejskich. Pozyskują także nowych mieszkańców i rozwijają się wsie położone przy dobrych drogach z łatwym dojazdem do miast, wsie położone w regionach turystycznych. Gorzej, albo bardzo źle, jest tam, gdzie daleko od miast i dobrych dróg. Pokazuje to wykres Oś x poziom funkcjonalności zamieszczony w publikacji poświęconej koncepcjom przyszłości Oś y położenie w przestrzeni i strategiom odnowy wsi w Bawarii 1 Oś x poziom funkcjonalności Oś y położenie w przestrzeni Strukturalnie słabe peryferia Ziemia bez ludzi Strukturalnie słabe peryferia Wieś patchworkowa Ziemia bez ludzi Wieś monofunkcyjna Wieś patchworkowa Wieś wielofunkcyjna Wieś monofunkcyjna Wieś sypialnia Wieś Partnerstwo wielofunkcyjna miasta i wsi Wieś sypialnia Partnerstwo miasta i wsi Prosperująca aglomeracja 1 Dorferneuerung Zukunftskonzeption und strategien der Dorferneuerung in Bayern. ileadmin/w00brh/www/pdfs/ aglomeracja Prosperująca Allgemein/Dorferneuerung_2020_teil2a.pdf 9

12 Wynika z niego, że wsie, które są bliżej dużych miast mogą się stawać ich sypialniami, gdy nie będą miały dodatkowych funkcji, albo mogą rozwijać się w partnerstwie z miastami zachowując podstawowe funkcje wsi i tworząc nowe. W takich wsiach utrzymane zostaną miejsca pracy w rolnictwie obsługującym miasto oraz powstaną nowe w różnorodnych usługach i formach produkcji na rzecz miasta. Takie wsie mogą czerpać swą siłę ze współpracy z miejskimi instytucjami i organizacjami oraz z obecności nowych mieszkańców przybyłych z miasta. Wieś patchworkowa Na drugim biegunie są wsie oddalone od dużych i atrakcyjnych miast. Gdy w takich wsiach rozwijane będą dodatkowe funkcje, to mają one szanse na utrzymanie się. Wsie takie nazwano patchworkowymi. Patchwork to tkanina zszywana z kawałków innych tkanin, barwna mozaika kolorów, faktur i materii. Patchworki to przykład nowego wykorzystywania tego, co stare i wydaje się już niepotrzebne, to także metafora zespołowego tworzenia, bo ich zszywanie odbywa się najczęściej wspólnie. Z tych porównań i metafor można wywieść myśl, że wieś peryferyjna obroni się, gdy jej mieszkańcy wykorzystają dziedzictwo kultury, wiedzę, umiejętności, przyrodę, budynki i urządzenia, ale w nowym układzie, inaczej poukładane i w nowy sposób połączone. Uda im się to zrobić, gdy połączą siły, potra ią współpracować i swoje działania wzbogacą nutą artyzmu. Gdy tego nie zrobią, gdy nie wzbogacą wsi peryferyjnych o nowe funkcje, to takim wsiom grozi wyludnienie i w konsekwencji przemiana w ziemię bez ludzi. 10

13 Odchodzenie rolnictwa i nowa gospodarka Wieś się zmienia, bo zmienia się świat. Wieś utrzymuje i zatrzymuje mniej ludzi, bo maleje znaczenie rolnictwa i jego zaplecza. Przetwórstwo żywności i zaopatrzenie rolnictwa oraz usługi dla rolnictwa coraz bardziej oddalają się od wsi. Praca jest w miastach, dużych miastach, praca jest za granicą. Pracę wymyśla ktoś inny, praca przenosi się do nowych sfer. Zmniejszanie się znaczenia rolnictwa w gospodarce tłumaczone jest na gruncie koncepcji trzech sektorów gospodarki. Według tej koncepcji w sektorze pierwszym eksploatuje się dobra przyrody. Sytuują się w nim rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo. Sektor drugi obejmuje przemysł i budownictwo, dziedziny zajmujące się przetwarzaniem dóbr na dużą skalę. Sektor trzeci to usługi: handel, transport, komunikacja, nauka, oświata, kultura, ochrona zdrowia, rekreacja, administracja publiczna, wymiar sprawiedliwości, inanse i ubezpieczenia. Wieś bez ludzi Charakterystyczne dla rozwoju cywilizacji ludzkiej jest zmniejszanie się znaczenia sektora I (rolnictwo), który obecnie w przodujących gospodarczo państwach zatrudnia ok. 3-5% czynnych zawodowo. Sektor ten stracił na znaczeniu kiedy zaczął się na dużą skalę rozwijać przemysł (sektor II). Przemysł po fazie wzrostu i stabilizacji przypadającej na pierwszą połowę XX wieku ustępuje obecnie wobec usług (sektor III). W krajach o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego w usługach pracuje obecnie od % zatrudnionych. 11

14 Określenie trzeciego sektora gospodarki jako usługowego przestaje wystarczać, jest zbyt ogólne, stąd wydziela się w nim różne rodzaje gospodarek, takich jak: gospodarka wiedzy, gospodarka doznań, gospodarka twórczości. Gospodarki wiedzy, doznań i twórczości Przejście od rolnictwa i przemysłu do gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego to najważniejsze zjawisko zmieniające w sposób dramatyczny gospodarkę i życie społeczne. Rosnące znaczenie wiedzy podnosi wagę jej tworzenia i dystrybucji. Zmienia się rola szkolnictwa i instytutów badawczych. Coraz ważniejsza jest wiedza, którą można zastosować, trudniej uczyć się na zapas, bo wiedza nieużywana zbyt szybko się starzeje. Na znacze- Gospodarka wiedzy niu zyskuje także wiedza nieformalna, wynikająca z doświadczenia, trudna do zapisania. W ostatnich latach obok wiedzy i informacji, zaczyna się podkreślać znaczenie czynników nieracjonalnych w gospodarce, w tym emocji. Pojawiło się w związku z tym nowe określenie gospo- 12 Gospodarka doznań

15 darka doznań. W tej gospodarce zarabia się dostarczając klientom doznań. Miarą zadowolenia klienta jest moc jego przeżyć. Gospodarka to tworzenie nowych produktów i usług, wymyślanie nowych wzorów i trendów. Tak było też wcześniej, jednak dzisiaj nabiera jeszcze większego znaczenia. Działy gospodarki związane z projektowaniem, programowaniem, sztuką i rozrywką zaczęto wobec tego określać wspólnym mianem gospodarki twórczości. Rolnictwo i przemysł zajmują się materią atomami, gospodarka oparta na wiedzy i jej pokrewne mają za podstawę czynniki niematerialne (bity, emocje, symbole) i bardziej niż przedtem zależą od kapitałów kulturowego, społecznego i ludzkiego. Państwa, regiony i miasta konkurują już nie tylko o inwestorów, ale także o ludzi kreatywnych. Kultura z roli czynnika wspomagającego pośrednio rozwój gospodarki staje się podstawą rozwoju wielu działań gospodarczych. Świadczy o tym coraz większa rola tzw. przemysłów kultury. Dawny podział na pracowników izycznych i umysłowych zastępowany jest podziałem na zajmujących się analizą symboli i pozostałych. Coraz ważniejszym zasobem irm i krajów staje się kapitał intelektualny. Gospodarka twórczości Nowa praca Większą część pracy w przemyśle samochodowym odebrały ludziom roboty. To tylko kwestia czasu, kiedy odbiorą pozostałą część pracy, jaka jeszcze została dla ludzi. Podobne zjawisko obserwuje się w innych branżach przemysłu i w rolnictwie. Kiedy tak dramatycznie ubywa pracy, ludzie w jej poszukiwaniu wyruszają w świat: z Afryki i Azji do Europy, z Polski do Wielkiej 13

16 Brytanii, Niemiec i USA, ze wsi do miast. Upada jeden z ilarów opiekuńczego państwa stała praca dla obywateli. Zmienia się charakter pracy. Przyzwyczajeni do etatów i stałego zatrudnienia zapominamy o tym, że ta forma zarobkowania liczy sobie zaledwie około 200 lat. Frithjof Bergman, teoretyk i praktyk nowej pracy twierdzi, że praca powinna zmienić charakter. Nie może to już być zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu i praca na stałe. W starym systemie pracy większość ludzi pracuje, aby utrzymać się, wykonując często zajęcia, które nie bardzo im odpowiadają. Praca najczęściej jest ekonomicznym przymusem. Czeka się na urlop, weekend, emeryturę. Niewielka część ludzi ma możliwość pracowania nie tylko dla pieniędzy, ale by czerpać z pracy radość i satysfakcję, realizować marzenia i twórcze idee 2. Podstawą nowej pracy są, wg Bergmana, zajęcia zarobkowe związane z zainteresowaniami, spełniające marzenia, twórcze, radosne, pozwalające realizować pasje. Przygotowanie do takiej pracy trzeba zaczynać już od najmłodszych lat, ucząc wyobraźni, chęci poznawania, umiejętności odkrywania i rozwijania swoich pasji, bo tego najbardziej, zdaniem Bergmana, brakuje młodym ludziom kształconym we współczesnych szkołach. Trzecia rewolucja przemysłowa Trzecia rewolucja przemysłowa to koncepcja nowego modelu światowej gospodarki, za którym optuje Jeremy Ri kin, amerykański ekonomista i politolog 3. Według niego coraz większe tempo zmniejszania się zasobów ropy i innych surowców kopalnych skłania do szukania nowych rozwiązań, zarówno w gospodarce, jak i w życiu społecznym. Podwaliny trzeciej rewolucji przemysłowej tworzą technologie internetowe oraz energie odnawialne. Zdaniem Ri kina nadchodzi czas pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych, a co najważniejsze będzie ona produkowana na demokratycznych zasadach. W miejsce Swoją koncepcję opisuje Ri kin w książce The Third Industrial Revolution: How Lateral Power Is Transforming Energy, the Economy, and the World 14

17 olbrzymich elektrowni i ciepłowni ma przybywać małych elektrowni (elektrociepłowni) działających w skali lokalnej, ograniczonej nawet do gospodarstwa domowego. Produkując energię na własny użytek będziemy mogli i oszczędzać i zarabiać, sprzedając lub wymieniając na inne dobra, jej nadmiar. Tworzenie milionów mikro elektrowni oraz upowszechnienie samochodów zasilanych ogniwami paliwowymi i prądem uwolni ludzką przedsiębiorczość oraz otworzy nowe obszary pracy 4. Odmienność wsi Wieś to inna skala niż miasto, ludzie lepiej się tu znają, są bardziej rozpoznawalni, na wsi trudniej o anonimowość niż w dużym mieście. Mieszkańcy wsi są bardziej zdani na siebie, niż mieszkańcy miast. Przynajmniej tak było jeszcze do niedawna i tak bywa w niektórych wsiach. Bywa, ponieważ dbanie o przestrzeń publiczną wsi jest w coraz większym stopniu sprawą urzędu gminy i w niektórych przypadkach starostwa powiatowego. Ze względu na przepisy i procedury towarzyszące budowie i utrzymaniu infrastruktury wiejskiej coraz trudniej prace z tego zakresu mogą wykonywać sami mieszkańcy wsi. Produkcja energii Wsie są słabiej niż miasta wyposażone w miejsca spotkań, rozrywki i sportu. Mniej jest też niż w miastach pieniędzy na utrzymanie tych obiektów i na prowadzenie w nich zajęć. Spotyka się niestety wsie, w których prawie nie ma przestrzeni publicznej. Sprzedano bowiem lub rozebrano świetlice, sprzedano parki i inne, wcześniej ogólnie 4 Więcej na ten temat 15

18 dostępne, kawałki ziemi. Z tych powodów nie ma tam miejsc na spotkania, wspólne zajęcia i integrację mieszkańców. We wsiach, szczególnie tych położonych dalej od miast, mniej jest ludzi z wykształceniem wyższym. Młodzież po studiach nie ma tu do czego wracać. Wprowadzenie gimnazjów, likwidacja wielu szkół wiejskich oraz upowszechnienie wykształcenia średniego i wyższego powoduje, że na wsi jest coraz mniej dorosłej młodzieży, a ci którzy są, mają mniej czasu na spotkania z rówieśnikami, bo późno wracają ze szkoły. Dodatkowo młodzi opuszczają wieś w poszukiwaniu pracy. Jeżeli pracują w pobliskich miastach, to często więcej niż osiem godzin. Z tych i innych powodów na wsi raczej ubywa niż przybywa okazji do działań społecznych i społeczników. Kto po zakończonej edukacji wraca na wieś i dlaczego? Z jednej strony są to osoby gorzej wykształcone, o mało przydatnych kwali ikacjach zawodowych, których nie stać na usamodzielnienie się w mieście. Na wsi zwykle czeka je los bezrobotnego, emigranta, członka (lub następcy) gospodarstwa rolnego. Z drugiej strony są to absolwenci szkół średnich i wyższych uczelni (również o miejskim rodowodzie), którzy znajdują zatrudnienie w administracji samorządowej, sieciach NGO czy lokalnych instytucjach kulturalno-oświatowych. Kto nie wraca na wieś? Nie wraca większość absolwentów wyższych uczelni (2/3). Siłą przyciągającą są duże aglomeracje miejskie i regiony o większej dynamice rozwojowej. Procesy drenażu mózgów następują już w momencie podejmowania decyzji o tym, gdzie studiować najlepsi maturzyści opuszczają swoje regiony na rzecz ośrodków bardziej dynamicznych i rozwojowych 5. 5 K. Szafraniec, Szanse życiowe wiejskiej młodzieży (w:) J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.), Polska wieś Raport o stanie wsi, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012, s

19 Rośnie liczba uczniów szkół średnich i wyższych z terenów wiejskich, ale lokalna struktura rynku pracy nie zmienia się. Młodzi już na etapie pójścia do liceum czy technikum wiedzą, że będą musieli wyjechać z rodzinnej miejscowości, ponieważ nie znajdą tam pracy zgodnej z kwali ikacjami. Jedyną drogą zawodową dla ludzi z aspiracjami i wykształceniem, pozwalającą zostać na miejscu, są stanowiska w administracji. Ich liczba jest jednak bardzo ograniczona. Stanowiska w administracji są też w zasadzie dziedziczone. Zmiany zachodzące na wsi nie zmieniają struktury rynku pracy komasacja rolnictwa nie przekłada się na rozwój usług ani pojawianie się nowych możliwości zatrudnienia. Młodzi znikają więc, niemal na zawsze, gdy idą do szkoły wyższej lub gdy zaczynają pierwszą pracę w mieście. Powstaje luka pokoleniowa: brakuje młodych dorosłych, lub inaczej: starszej młodzieży 6. Odnowa wsi Odnowa wsi to ulepszanie warunków życia na wsi. Jej istotą jest przywiązanie do tradycyjnych wartości wsi i dążenie do zachowania jej swoistego charakteru. Wieś ma pozostać wsią, a nie stawać się niby-miastem. Jednocześnie jednak odnowa wsi to czerpanie z dorobku cywilizacji, wykorzystywanie nowych technologii i kreatywne podejście do tworzenia na wsi nowych sposobów gospodarowania. Odnowa wsi nie jest jednorodna i zmienia się w czasie. Odnowa wsi to z jednej strony sposób na utrzymanie wsi marginalnych, aby nie stały się ziemią bez ludzi, z drugiej natomiast dodawanie nowych funkcji wsiom podmiejskim, by nie zamieniały się w sypialnie wielkich miast. Odnowa wsi dotyczy wielu sfer: architektury i zabudowy przestrzeni, życia społecznego i duchowego, kultury i gospodarki. W każdym z tych obszarów chodzi o uchronienie tego, co najcenniejsze z przeszłości 6 A. Strzemińska, M. Wiśnicka, Młodzież na wsi, Raport z badania, PAFW, Warszawa 2011, s

20 i szukanie sposobów na wykorzystanie dorobku cywilizacyjnego ludzkości dla rozwoju wsi. Wyzwaniem staje się tu wprowadzenie wsi do nowej gospodarki. Wyzwania dla aktywności Aktywność mieszkańców wsi dotyczyć może wielu pokazanych wcześniej sfer. Można je traktować osobno lub łącznie. Zajmując się kulturą czy sportem, niekoniecznie musimy pamiętać o gospodarce. Kiedy jednak na wsi ubywa młodych, bo nie ma dla nich pracy, to bez gospodarki nie będzie funkcjonowała ani kultura, ani sport. Stąd coraz ważniejszą potrzebą jest całościowe spojrzenie na problemy i szanse wsi. Patrząc tak na wieś pytamy, jak się ma kultura, sport, życie społeczne i duchowość oraz wygląd wsi do gospodarki? Pytamy też, jakich sposobów użyć, żeby pobudzać aktywność ludzką z korzyścią dla pojedynczych osób i społeczności wsi. Przykładem może tu być tzw. turystyka społeczna. Oferta w tego typu turystyce tworzona jest przez społeczność wsi i przez nią zarządzana. Także mieszkańcy wsi czerpią z niej główne pro ity. Rozwiniętą formą turystyki społecznej są wioski tematyczne. Są to wsie specjalizujące się w jakiejś dziedzinie, np. specjalizacja jednej z pierwszych austriackich wiosek tematycznych - wioski makowej Armschlag - dotyczy maku. Bywają także mniej codzienne formy specjalizacji, które nie mają już związku z rolnictwem. Należy do niej specjalizacja wsi Sierakowo Sławieńskie. Od kilkunastu lat tworzona jest tu wioska hobbitów. Wioska o wyraźnie zde iniowanym temacie jest zauważalna, buduje swoją markę, poprawia konkurencyjność. Do takiej wioski sprowadzają się nowi mieszkańcy, rosną ceny gruntów. Inwestycje realizowane w ramach programu odnowy wsi są z reguły tra ione, ponieważ są adresowane do konkretnych odbiorców - stanowią bazę do działalności prowadzonej przez mieszkańców w ramach oferty wioski tematycznej. Oczywiście jest to założenie idealne, ponieważ tworzenie wioski tematycznej jest procesem napotykającym na wiele 18

21 problemów zarówno na etapie inicjowania, jak i zarządzania jej rozwojem. Tworzenie wsi tematycznej nie zawsze wiąże się przygotowaniem oferty rynkowej. Często wystarcza życie w ciekawej miejscowości, bycie z Takiej Wioski, uczestniczenie w ciekawych imprezach, budowanie marki miejscowych produktów i specjalności. Np. Chudoba, Wioska Dekarzy - woj. opolskie promuje poprzez tematyzację etos zawodu dekarza. Mędromierz, Wioska Miodowa, ma misję popularyzacji małych pasiek przydomowych. Za pieniądze z unijnych dotacji na wsiach powstało już 1600 świetlic i domów kultury, a także ponad tysiąc obiektów sportowych, placów zabaw i miejsc rekreacji. Organizacje pozarządowe alarmują, że 90 proc. z nich stoi pustych. Gminy skusiły się na łatwo dostępne pieniądze z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), a teraz mają duży problem. Nie stać ich na utrzymanie obiektów i korzystających z nich instytucji. Na ten cel z PROW mogło pójść nawet 1,3 mld zł, bo na projekt pojedyncza gmina mogła otrzymać do pół miliona złotych. Zdaniem ekspertów pieniądze zostały zmarnowane. Problem jest tym większy, że gminy dokładały do tych inwestycji własne (lub pożyczone przez banki) pieniądze, a teraz nie mogą ich nawet odzyskać. ( ) tylko w 23 mazowieckich gminach ( ) powstało 300 świetlic. ( ) podczas tegorocznej zimy ogrzewane było tylko 20 z nich, bo jedynie one są w miarę regularnie wykorzystywane. B. Lisowska, Dotacje z UE na świetlice zostały zmarnowane. Gmin nie stać na ich utrzymanie, Dziennik Gazeta Prawna, Inny sposób na aktywizację społeczności wsi to bardziej wszechstronne wykorzystanie szkół, tam gdzie jeszcze istnieją. Tak się dzieje w Radowie Małym. Szkoła w tej wsi jest jedyna w swoim rodzaju. 19

22 Działa ona w trudnym środowisku wsi po PGR. Uczniowie z tej szkoły osiągają w testach wyniki na poziomie średniej krajowej, chociaż do tych testów nie są specjalnie przygotowywani. Szkoła ta jest modelowym przykładem nastawienia edukacji na rozwijanie kompetencji kluczowych. Stosowana jest tu z powodzeniem metoda Projektowanych Sytuacji Edukacyjnych, czyli uczenie się poprzez tworzenie okazji do uczenia się, okazji do działania i rozwijania umiejętności. Uczniowie i nauczyciele tej szkoły wspólnie pracują i bawią się. Obok zwykłych klas są tu różnorodne pracownie: papieru czerpanego, witrażu i ceramiki, a matematyki uczy się w prawdziwej kuchni, przy prawdziwym gotowaniu. Szkoła zajmuje się także upowszechnianiem stosowanych w niej metod. Odbywają się tu zajęcia metodyczne dla nauczycieli z całej Polski. Są takie wsie, w których świetlice stoją puste, bo brakuje pieniędzy i pomysłów na ich użytkowanie. Na szczęście są też takie wsie, w których świetlice tętnią życiem i są ośrodkami rozwoju wsi. Taką świetlicą jest np. świetlica we wsi Poźrzadło Wielkie, gmina Kalisz Pomorski. Świetlica ta ma swoistą specjalizację, prowadzone są tu różnorodne zajęcia związane ze szkłem: od witrażu i decoupage do wyrobów z butelek i innego szkła odpadowego. Zajęcia te gromadzą nawet do 30 osób ze wsi, ale są także proponowane, razem z grą terenową i poczęstunkiem, grupom przyjeżdżającym specjalnie w tym celu do wsi. Witraże i inne ozdoby szklane upiększają także wieś, czyniąc ja interesującą dla mieszkańców i turystów. Kolejnym krokiem na szklanej drodze wsi Poźrzadło Wielkie ma być utworzenie wioski tematycznej. Z opowieści pani Ewy Gołębie były u nas od dawna, ale tak trochę z boku. Jak urządziliśmy w świetlicy wystawę pucharów, a potem zrobiliśmy dożynki z gołębiami i we wsi pojawiły się tabliczki z gołębiami, to zrobiło się większe zainteresowanie naszą miejscowością. Pytają dlaczego 20

23 Kołacz został nazwany Wioską Gołębi? Zajęcia jakie odbywają się w świetlicy są teraz zajęciami, przy których zawsze towarzyszy nam gołąb. W świetlicy odbyło się zakończenie lotu 2013, na który przybyło ok. 60 hodowców. Hodowcy byli pozytywnie zaskoczeni, że ktoś wpadł na pomysł aby założyć Wioskę gołębi. Nasz plac zabaw został nazwany,,gołąbek. Po prostu o nas zaczyna się mówić. Staramy się aby nasze przedsięwzięcia które sobie zaplanowaliśmy zrealizować, chcielibyśmy wejść do połczyńskich szkół, przedszkoli z pogadankami o gołębiach i hodowcach. Zarazić dzieci pasją, jaką jest hodowla gołębi. Jeśli chodzi o mnie, to udział w projekcie uświadomił mi, że każdy pomysł, który się narodzi w naszych głowach można zrealizować. Inaczej spojrzałam na hodowców, nie myślę już, że to tylko gołębie, ale podziwiam hodowców za wytrwałość i dbanie o swoje ptactwo. Mieszkańcy naszej miejscowości zaczęli inaczej spoglądać na gołębie, które trzymają nasi hodowcy. Zdarza się tak, że jeśli ktoś znajdzie gołębia zabitego, rannego, czy po prostu złapie po locie, to nie zostawia go na drodze, polu czy trawie tylko przynosi do hodowców, aby te ptaki znalazły się w odpowiednich rękach. Pomysłem na specjalizację świetlicy we wsi Kołacz, gmina Połczyn Zdrój, jest zajmowanie się gołębiami i współpraca z hodowcami gołębi. W świetlicy tej spotykają się hodowcy gołębi, są tu publikacje z zakresu hodowli oraz puchary zdobywane na zawodach i wystawach gołębi pocztowych. Świetlica ta ma w swoim programie zajęcia artystyczne z wykorzystaniem motywu gołębia. Działać można także w miejscowościach, w których brakuje świetlicy udowadnia to między innymi Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju i Aktywności Pieńkowo-Pieńkówko Razem Lepiej, którym kieruje Pani Teresa Rysztak. Stowarzyszenie inicjuje i prowadzi wiele działań dla dzieci, dorosłych i seniorów. Razem z innymi osobami ze stowarzyszenia robią więcej niż niejeden wiejski dom kul- 21

24 Warsztaty bębniarskie w stodole we wsi Karwno tury, czy świetlica. W 2012 roku w Pieńkowie stworzyli np. skwer Pszczółkowo, a wcześniej w Pieńkówku ulicę Biedronkową. Prowadzą konkursy Zochy gospochy. Do udziału w nich zapraszają Zosie z całej okolicy. Podczas festynu prowadzą Zośkowe konkurencje w kategoriach: Zocha gospodarna, Zocha modna, Zocha artystka oraz pokaz mody fartuszkowej. Stowarzyszenie, nie mając swojej siedziby, prowadzi działalność wędrowną. Jego członkowie, odwiedzając świetlice w okolicy i prowadząc tam zajęcia, aktywizują nie tylko tych, do których przyjeżdżają, ale też siebie samych. W razie potrzeby świetlicę zastąpić może choćby stodoła. Wraca tu pamięć wesel i potańcówek odbywających się w stodołach. Na Litwie żywa jest tradycja teatrów urządzanych właśnie w stodołach. Kultywują ją także Litwini mieszkający w Polsce. W roku 2014 odbył się w Puńsku 23 Festiwal Teatrów Stodolanych 7. Zajęcia z tradycji Bożonarodzeniowych w stodole w Iwięcinie 22 7 Pani Teresa na pytanie, czy warto być aktywną odpowiada: Warto, bo swoją aktywnością wpływam na pobudzanie innych do aktywności i to właśnie najbardziej mnie cieszy. Jestem zadowolona, kiedy widzę wokół siebie energicznych, chętnych do działania, ożywionych i przyjaznych ludzi. Jak chcemy, żeby świat Por.

25 był piękniejszy, a ludzie lepsi, to sami możemy coś w tym kierunku zrobić. Kolejną okazją do aktywizacji mieszkańców wsi są imprezy organizowane we wsiach. Okazja ta może być wykorzystana w większym, bądź mniejszym zakresie. Zależy to od stopnia włączenia mieszkańców wsi w organizację i prowadzenie imprezy. Są takie imprezy, podczas których mieszkańcy wsi są tylko biernymi odbiorcami tego, co proponują im organizatorzy z zewnątrz. Na szczęście są też takie, które organizowane są wspólnie, społecznie. Należą do nich imprezy organizowane w ramach projektu Europejska Akademia Sołtysa takie, jak np. Żaby w konopiach we wsi Konopne, Bal u magicznych babek we wsi Łysa Góra, Spotkanie z tradycją i integracja przy kiszeniu kapusty we wsi Terebiń, Koniński Turniej Żywych Warcabów we wsi Konin, Podniebni listonosze we wsi Kołacz, Aksamitny Festiwal we wsi Mirowo. Opisy tych i innych imprez zamieszczone zostały w części opisującej dobre praktyki. Konińska Akademia gier na szachownicy Bycie aktywnym to trud i wyzwanie Często ludzie społecznie aktywni skarżą się, że sąsiedzi podejrzewają ich o to, że ze swojej działalności czerpią jakieś korzyści i przez to nie chcą im pomagać. Coraz trudniej też zachęcić innych do wspólnej pracy. Ludzie wolą siedzieć w domu, przed telewizorem, czy komputerem i nie potrzebują innych. Są też niestety takie gminy i takie wsie, w których, gdy ktoś zaczyna zbyt wiele robić dla innych, to staje się zagrożeniem dla aktualnie panujących : wójta, radnego, czy sołtysa. Ci na stanowiskach podejrzewają, że przy następnych wyborach będzie ich konkurentem. Mnożą się też przepisy i regu- 23

26 lacje utrudniające życie aktywnym, narażające ich na stres i strach. Coraz trudniej być sołtysem ponieważ ciągle zwiększa się ilość obowiązków i regulacji. Sołtys traktowany jest prawie jak pracownik gminy, ale razem z tym nie przybywa mu przeważnie ani pieniędzy, ani wolności, ani poszanowania. W tej sytuacji nie może dziwić, że ubywa chętnych do zajmowania stanowiska sołtysa 8. To co zniechęca do aktywności, jest jednocześnie wyzwaniem by być aktywnym. Wyobraźmy sobie świat, w którym pozwalamy na kiepskie rządy, na niekompetentnych wójtów i radnych, na brak poszanowania dla aktywnych. Zobaczmy wieś, w której każdy żyje swoim życiem, sąsiad nie zna sąsiada, każdy zamknięty w swoim domu, obcy, nieznajomy. Potrzebni są nam aktywni, żeby czynić wieś i świat bardziej przyjaznymi, żeby zachęcać ludzi do wspólnego bycia, do wspólnej radości, żeby bronić swoich interesów, żeby poszerzać przestrzeń wolności. To obowiązek ludzi aktywnych wobec społeczności wsi, wobec świata. 8 Por. R. Dimitrow, Nikt nie chce być sołtysem na Opolszczyźnie 24

27 Grit Kö rmer Wspomaganie aktywności wiejskiej przykład niemiecki Od ponad 10 lat w wiejskim obszarze wschodniej Brandenburgii funkcjonuje lokalna grupa działania Märkische Seen. Stowarzyszenie swoimi działaniami chce się przyczyniać do poprawy warunków życia lokalnej społeczności i jednocześnie do identy ikacji mieszkańców z regionem, a w ten sposób wspierać jej kulturalną i regionalną samodzielność. Chce być nie tylko przestrzenią doradztwa i dyskusji, ale także platformą do wyrażania opinii publicznej w regionie. Region ten jest położony na wschód od Berlina i obejmuje obszary Szwajcarii Marchijskiej z parkiem przyrodniczym o tej samej nazwie, jeziora w okolicach Strausbergu oraz obszar Storkow z jego parkiem przyrodniczym Dahme-Heideseen i obszarem jeziora Scharmützel. Na powierzchni km² żyje obecnie około mieszkańców w miastach Altlandsberg, Buckow, Müncheberg, Storkow, gminach Grünheide i Rüdersdorf oraz w 5 związkach gmin wiejskich. Odpowiada to przeciętnemu zagęszczeniu 52,25 mieszkańców/km². Dlaczego potrzebujemy żyjących wsi i miasteczek? Szwajcaria Marchijska ze wzgórzami, dolinami i wąwozami, berlińska pradolina i okolice Storkow ze swoimi miastami, wioskami, jeziorami, rzekami i kanałami oraz polami, lasami i alejami tworzą krajobraz regionu. Historyczny rozwój regionu można także dziś poznawać dzięki obrazom przedstawiającym poszczególne miejscowości i w zabytkach architektury: gród w Storkow, umocnienia miejskie w Altlandsberg i Müncheberg, klasztor mniszek cysterek w Altfriedland, kościół para ialny w Müncheberg i katedra w Fürstenwald, 25

28 zamki, dwory i dworki z sielskimi zespołami parkowymi w Garzau, Neuhardenberg i Trebnitz, zespoły wiejskie z typowymi zagrodami i sposobem zabudowy, na przykład budowane z kamienia polnego. Znane osobistości sztuki i historii współczesnej chętnie wybierały Szwajcarię Marchijską i region jeziora Scharmützel na letnisko, mężowie stanu mieli tutaj sezonowe domy. Ta szczególna atmosfera przyciągała po wojnie i przyciąga aż do dzisiaj artystów: malarze, muzycy, rzeźbiarze, rzemieślnicy artystyczni, bajkopisarze i pisarze chętnie opisują historię, ludzi i krajobrazy regionu. To wszystko tworzy wspaniałe warunki do życia w tym regionie. Pomimo to wiele gmin z niepokojem patrzy dzisiaj w przyszłość. O czym my właściwie mówimy? Po zjednoczeniu Niemiec także we wschodniej Brandenburgii przeznaczono pokaźne kwoty na rozwój infrastruktury. W wielu miejscowościach wybudowano albo odrestaurowano centra gminne i przedszkola oraz stworzono szlaki turystyczne. Jednocześnie w okolicy powstawały nowe miejsca pracy. Rozwinęło się wiele przedsiębiorstw rzemieślniczych i usługowych, przede wszystkim w sektorze turystycznym. Nie wszystkie inwestycje były mile widziane wśród mieszkańców regionu. Szybko pojawiły się protesty obywatelskie, część z nich jedynie wyrażała swój sprzeciw, ale nie potra iła równie jasno powiedzieć, czego chcą w zamian. Protesty pokazały na pewno, że powstająca infrastruktura społeczna i próby nowego kształtowania relacji w miejscowości nie mogą drastycznie odbiegać od istniejących już struktur i reguł. Wymaga to wyższego stopnia porozumienia i zaangażowania w różnych obszarach. Przykładowo, w miejscowych wsiach tylko nieliczni chodzą jeszcze na nabożeństwa. Mimo to kochają swój wiejski kościół i są gotowi angażować się na rzecz jego utrzymania. W innych miejscach brakuje placów zabaw, miejsc spotkań czy pomocy sąsiedzkiej, za to ponownie odkrywane są leżące odłogiem zespoły parkowe. Warto tu wykorzystać zaangażowanie obywatelskie w pragmatycznym dzia- 26

29 łaniu pojedynczych osób. Ich energia, motywując i uwzględniając innych ludzi, prowadzi do nagłego powstawania nowej przestrzeni wspólnotowego życia. W gminie Reichenberg stała przez wiele lat pusta szkoła z czasów NRD. Po wielu daremnych próbach ożywienia jej, mieszkańcy okolicznych gmin założyli stowarzyszenie z zamiarem, aby dostępną infrastrukturę rozbudować jako Centrum życia i zdrowia. Ten zamiar jest złożony, wymaga wielu lat rozwoju, ale już teraz uaktywnił liczne osoby i wpływa na rozwój całej gminy. Starsi powiedzieliby może, że to nic nowego, że już to przeżyli wcześniej. Naturalnie to wszystko już tu było, ale popadło w zapomnienie. Coraz silniej, po latach indywidualnego rozwoju, na pierwszy plan wysuwa się potrzeba wspólnoty w miejscowości. I właśnie dlatego potrzebna jest współpraca międzypokoleniowa. Wiele osób jest gotowych zaangażować się, jeśli uznają to za słuszne. Przy tym nie należy negatywnie oceniać sytuacji, jeśli w zamian za zaangażowanie oczekują jakichś korzyści. Może to być wzrost wiedzy w różnych dziedzinach. Ważne jest, żeby wolontariat nie był w żaden sposób wykorzystywany jako darmowa siła robocza, ale był traktowany jako ważny partner w rozwoju miast i gmin. Jednocześnie konieczne jest budowanie ścieżek porozumienia między administracją, a wolontariatem. Jeśli się to nie uda, pojawi się frustracja i istnieje zagrożenie, że zaangażowanie przemieni się w postawę obronną. Ramy: procesy i struktury W naszym regionie zauważyliśmy, że projekty, które wynikają z faktycznie istniejących potrzeb, mają już na starcie największe szanse na powodzenie. Jeśli istnieje wspólny, konkretny problem, którym rzeczywiście chcą się zająć mieszkańcy, można szybko uzgodnić najbliższe zadania. 27

30 Nauczyliśmy się, że włączenie odpowiednio wcześnie wszystkich ważnych decydentów (administracja, rada gminy) i władz, ale także mieszkańców, których sprawa dotyczy (np. rodziców, sąsiadów dotkniętych problemem) przynosi efekty. Także wtedy kiedy chodzi o nieodpłatne zaangażowanie, powinno się przykładać dużą wagę do jakości wyników. Konieczne jest do tego dobre zaplanowanie etapu przygotowawczego i realizacyjnego przy zaangażowaniu zewnętrznego (jeśli to konieczne) know-how. W gminie Prädikow młode rodziny odczuwały brak placu zabaw. Byli gotowi zatroszczyć się o to we własnym zakresie. Od samego początku w pomysł został włączony urząd gminy, który wygospodarował środki na zakup materiałów. Rodzice zyskali wsparcie miejscowych snycerzy i włączyli ich w planowanie i realizację. W ciągu kilku miesięcy pomysł mógł zostać zrealizowany. Opieka nad placem jest w rękach aktywnych mieszkańców wsi, wzrosła więź, a wielu uczestników ten sukces uskrzydlił, żeby rozwijać nowe pomysły. Niekiedy jednak mieszkańcy miejscowości są zdania, że trzeba by się zabrać razem do czegoś bez konkretnego celu, który zostanie dopiero w trakcie spotkań wypracowany. W tym przypadku sprawdzoną metodą są moderowane spotkania mieszkańców w formie warsztatów o przyszłości, World-Cafes, czy inne metody aktywizujące mieszkańców. W takich kręgach nadarza się okazja, żeby razem rozważyć, które problemy mogłyby być wspólnie przepracowane i kto jakie zadania chciałby wziąć na siebie. W rozwoju wsi została opracowana metoda rozmów przy kuchennym stole, według której niezaangażowane w sprawę osoby przeprowadzają w małym kręgu indywidualne rozmowy w celu sondowania indywidualnych potrzeb. 28

31 Wyższa Szkoła dla Długotrwałego Rozwoju Eberswalde (HNE 1 ) latem 2012 roku w ramach studenckiego projektu przeprowadziła w różnych wiejskich obszarach gminy Storkow liczne kuchenne rozmowy. Zostały one udokumentowane i opracowane. Na konferencji końcowej dyskutowany był z przedstawicielami gminy i zainteresowanymi mieszkańcami uzyskany obraz miejscowości. Oddział lokalnej grupy działania uporządkował zebrane pomysły i przedstawił je wraz z rekomendacjami dalszych działań. Partner i zwolennik komunikacja przede wszystkim Dobry pomysł nie zawsze oznacza, że automatycznie wywoła zachwyt i entuzjazm. Może być ku temu wiele powodów, które zależeć mogą od nastroju, ewentualnej konkurencji w danym obszarze, aż po brak pełnej informacji. Właśnie wolontariusze, którzy palą się do swojego projektu, potrzebują zwolenników i osób wspomagających, którzy pomogą im w rozwinięciu pomysłu i w uzyskaniu dla niego wspierającego lobby. Przekonaliśmy się, że takie procesy wymagają czasu i nie mogą być wymuszone. Potrzeba tu zarówno cierpliwości, jak i woli porozumienia. Pomocne jest, jeśli zainteresowani widzą się jako wspólnotę uczącą się, która chciałaby wspólnie opracować rozwiązania. Regionalna Lokalna Grupa Działania może w tym udzielić wsparcia, pośrednicząc jako właściwy partner i ukazując synergię. Rozwój zintegrowany z wolontariatem przejrzystość tworzy perspektywę Jeśli w miejscowości jest wiele aktywnych stowarzyszeń, aktywistów i inicjatyw, które koncentrują się na tworzeniu granic, a nie na tworzeniu sieci, to może stać się ciasno. Przy rozwoju regionu stworzenie sieci rozumiemy nie jako większą ilość struktur, ale jako środek do tworzenia synergii. Aby ujawnić te potencjały, potrzeba obopólnej 29

32 przejrzystości: nad jakimi projektami będziemy pracować, jakie są potrzeby? Właśnie w wolontariacie, gdzie zasoby czasu i pieniędzy są niewielkie, takie zazębianie się może przynosić dobre efekty. W gminie Reichenwalde Hoffnungsthaler Stiftung Lobetal realizuje projekt, w ramach którego prowadzi gospodarstwa domowe dla ludzi z upośledzeniem, w których znajdują także pracę. Istnieje bliska współpraca z miejscowym przedszkolem, dla którego niepełnosprawni gotują w ramach warsztatów, i z którym chętnie wspólnie świętują. Seniorzy z miejscowości są mile widziani na kawie i cieście w odnowionym zameczku należącym do fundacji, w którym znajduje się także dostępna dla wszystkich mieszkańców wsi biblioteka. Teraz wszystkie podmioty angażują się wspólnie na rzecz renowacji wiejskiego kościoła i zaproponowanej przez wspólnotę kościelną oferty spędzania czasu wolnego. Podsumowując, zaangażowanie obywatelskie w wiosce jest konieczne do życia. Potrzeba do tego w pierwszej kolejności komunikacji i przejrzystości, tak samo jak cierpliwości i wsparcia dla angażujących się obywateli. Ważne jest, aby angażować również żyjące we wsi dzieci i młodzież. Wczesne włączenie i udział w procesie planowania tworzy warunki dla naturalnego zaangażowania w wieku dorosłym. 30

33 Przemysław Fenrych Europejska Akademia Sołtysa program dla wiejskich liderów Europejska Akademia Sołtysa (EAS) to propozycja jedna z wielu w Polsce wspomagania wiejskich liderów chcących podejmować działania na rzecz swojej wsi. Tworzyła się w czasie realizacji kolejnych projektów. Najpierw, w latach szczecińskie Centrum Szkoleniowe Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej zrealizowało projekt Sołtys w Europie. Realizowany był wtedy, gdy Polska wchodziła de initywnie w struktury europejskie, chodziło w nim o to, by również wiejski lider czuł się swobodnie na europejskich salonach. Kolejnym projektem szczecińskiego Centrum Szkoleniowego FRDL na rzecz środowisk wiejskich był zrealizowany w 2008 roku projekt Europejska Akademia Sołtysa. Wsparcie postaw obywatelskich mieszkańców wsi zachodniopomorskich. Przede wszystkim do środowisk wiejskich adresowany był realizowany w latach projekt ABC dla NGO. Usilne starania doprowadziły w roku 2012 do rozpoczęcia niniejszego projektu. Jednym z celów projektu było wypracowanie i wypróbowanie konkretnego modelu wspomagania wiejskich liderów w rozmaitych środowiskach wiejskich w Polsce. Między innymi dlatego zdecydowaliśmy się na realizację projektu w trzech województwach różniących się historią i typowym kształtem społeczności wiejskich. Wybraliśmy województwo lubelskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie. Jak napisaliśmy w motywacji do projektu: Zupełnie inna jest historia społeczności lokalnych na tych ziemiach, co pozwoli wypracować model EAS tra iający do odbiorców w całej Polsce. Doświadczenia wynikające z pracy na rzecz liderów z Lubelszczyzny ( ) będą możliwe do wykorzystania na terenie Podlasia, Mazowsza, Świętokrzyskiego oraz części Małopolski i Podkarpa- 31

34 cia. Doświadczenia z Wielkopolski będą adekwatne na Kujawach i Pomorzu, doświadczenia zachodniopomorskie przydadzą się na Dolnym Śląsku, Warmii i Mazurach oraz Ziemi Lubuskiej. Projekt został zrealizowany w chwili pisania tego tekstu podejmowane są ostatnie działania projektowe. Czas więc na podsumowanie, na zebranie w jednym miejscu doświadczeń z całości. Szczegółowy, roboczy model Europejskiej Akademii Sołtysa dostępny będzie w innym miejscu, tutaj proponujemy jedynie skrócone re leksje i wnioski. Dlaczego? Pytanie o motywację Nie potrzeba szczególnej spostrzegawczości, by zauważyć jak radykalnie w ostatnich latach zmieniła się polska wieś. W znacznej części Polski, w tym na Pomorzu Zachodnim najbardziej widoczna zmiana i niosąca ogromne skutki społeczne to likwidacja Państwowych Gospodarstw Rolnych. PGR to nie tylko przedsiębiorstwo gospodarcze to był także cały system społecznej organizacji. Kulawy, nienaturalny, niejednokrotnie demoralizujący ale jednak był i kształtował społeczności lokalne. Ten system znikł niemal z dnia na dzień, pozostawiając ukształtowanych przez siebie ludzi. Potężne wyzwanie. Przez stulecia styl życia i gospodarowania na wsi wymagał ścisłej współpracy sąsiadów. Po prostu: życie nie było łatwe, w pojedynkę radzić sobie było trudno. Przy wszystkich sąsiedzkich sporach i kłótniach ludzie musieli się wspierać, byli sobie nawzajem nieodzowni. Dzisiaj już tak nie jest: domy wyposażone tak jak miejskie (albo i lepiej), praca zmechanizowana i niewymagająca licznej obsługi, w efekcie mówiąc obrazowo ścieżki między zagrodami zarastają trawą. Na marginesie zanotujmy jeszcze jedno zjawisko (nie wchodząc tutaj w dyskusję nad jego przyczynami): kiepską opłacalność małych, tradycyjnych gospodarstw rolnych. Na dobrą rentowność mogą liczyć dopiero gospodarstwa bardzo duże, wyspecjalizowane, w pełni zmechanizowane. Tradycyjny i utrwa- lony w stereotypie obraz wsi, w której z każdej zagrody słychać 32

35 porykiwania, pochrząkiwania, gdakanie, kwakanie i gęganie należy już do przeszłości. Coraz mniej mieszkańców wsi żyje z uprawy lub hodowli, a domy często bardziej przypominają wille z przedmieść niż wiejskie zagrody. Tym bardziej, że coraz więcej ludzi z miasta przeprowadza się na wieś, wykorzystując fakt, że jakość życia na wsi może warunki miejskie wręcz przewyższać. Społeczności wiejskie z trudem adaptują się do rzeczywistości wywołanej zmianami z ostatniego ćwierćwiecza. Zmiany cywilizacyjne zachodzące na polskiej wsi wymagają szczególnej kreatywności. Potrzeba nowej integracji społeczności wiejskiej, potrzeba znalezienia nowych form gospodarowania, wypracowania nowych (pozarolniczych, ale bazujących na wiejskich zasobach) sposobów zarabiania pieniędzy. I co wcale nie najmniej ważne potrzeba odnowy wsi jest ściśle powiązana z potrzebą zachowania tego wszystkiego, co było ważne w jej tradycyjnej tożsamości. Wieś jest potrzebna sobie, potrzebna też mieszkańcom miasta. I wcale nie tylko jako producent żywności. Właśnie dlatego coraz powszechniej uświadamiana jest potrzeba samoorganizacji społeczności lokalnej i ukierunkowania jej na działalność edukacyjną, szczególnie kształtowanie postaw aktywnych, kreatywnych, przedsiębiorczych. Aby mieszkańcy wsi mogli podjąć sensowną i owocną aktywność obywatelską, potrzebują liderów. Nie przywódców, nie menedżerów, nie kierowników i doradców przychodzących z zewnątrz, ale liderów wywodzących się ze środowiska, obdarzonych zaufaniem, umiejących inspirować, motywować i prowadzić do sukcesu współmieszkańców. Takich liderów na wsi jest bardzo mało. Problem narasta o tyle, że osoby obdarzone naturalnym talentem liderskim wchłania często polityka lub biznes, kłopoty z biurokracją rodzą zniechęcenie, społeczności rozbijane są wewnętrznymi sporami, których antagoniści nie potra ią przełamać, więdnie kapitał społeczny oparty na zaufaniu. Punktem wyjścia do planów i działań Europejskiej Akademii Sołtysa jest świadomość potrzeby istnienia takich liderów na wsi, a wynikającym z tego przeświadczenia celem wola znajdowania i wspomagania takich osób. 33

36 Kto? Pytanie o zespół realizatorów Nazwa Akademia (w dodatku Europejska) może być myląca w tym sensie, że wysoko podnosi poprzeczkę. Kojarzyć się może z wyższą uczelnią, uniwersytetem (Akademia Krakowska!), lub nie daj Boże! akademią ku czci. Autorzy pomysłu odnoszą się raczej do bardziej symbolicznego znaczenia tego słowa: akademia to miejsce spotkania, rozmowy i współpracy ludzi mądrych i chcących coś dobrego zrobić w świecie. Bez zadęcia, bez puszenia się, bez nadmiaru niezrozumiałych słów i niepotrzebnych negatywnych emocji chcą porozmawiać, poznać się, wymienić doświadczenia, wspólnie tworzyć odpowiadając na konkretne potrzeby. Siłą tak rozumianej akademii jest różnorodność osób tworzących ją: od znakomitego eksperta, doświadczonego we współpracy z najlepszymi uczelniami, poprzez rewelacyjnego działacza lokalnego, który osiągnął sukces, aż po człowieka, którego najważniejszą umiejętnością jest stawianie pytań. I przyjmowanie odpowiedzi. Różnorodność form i narzędzi w Europejskiej Akademii Sołtysa wpływa także na różnorodność zespołu realizatorów. Program EAS zaczyna się od warsztatów konieczni są zatem trenerzy. Nieodzowna jest ich znajomość metod interaktywnych, tworzenia zespołu, budowania atmosfery spotkania i oczywiście merytorycznej problematyki warsztatów. W tej ostatniej kwestii trener powinien być wzmacniany przez eksperta. Eksperci zapraszani do współprowadzenia warsztatów są rzecz jasna specjalistami z różnych dziedzin, stosownie do tematyki podejmowanej w czasie warsztatów. EAS stosuje w praktyce zasady blended learningu (połączenie szkoleń tradycyjnych ze szkoleniem na odległość z pośrednictwem strony internetowej), eksperci zatem są niezbędni przy odpowiadaniu na bardzo konkretne pytania uczestników zadawane on-line. Bieżąca praca zespołów sołeckich wzmacniana jest przez doradców pracujących najczęściej metodą tutorską. Oznacza to w praktyce, że doradca nie ma powiedzieć zespołowi, co ów zespół ma robić, lecz raczej starannie wysłuchać, zadawać 34