MAKROSKOPOWA IDENTYFIKACJA SUROWCÓW SKALNYCH ZE STANOWISK WOJNICZ 18 I 48

Transkrypt

1 Wojnicz 18 i 48, powiat Tarnów osady z epoki brązu, żelaza i średniowiecza, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2009, s Michał Wasilewski MAKROSKOPOWA IDENTYFIKACJA SUROWCÓW SKALNYCH ZE STANOWISK WOJNICZ 18 I 48 Stanowiska archeologiczne Wojnicz o numerach porządkowych 18 i 48, z punktu widzenia podziału fizyczno-geograficznego Polski położone są na Północnym Podkarpaciu, w Kotlinie Sandomierskiej na pograniczu Pogórza Bocheńskiego i Niziny Nadwiślańskiej (Kondracki 1998). Zaledwie kilka kilometrów na południe rozpoczynają się wzniesienia Pogórzy Zachodnio- i Środkowobeskidzkiego, nazywanych Pogórzem Wiśnickim, Rożnowskim i nieco dalej na wschód, od linii doliny rzeki Białej, Pogórzem Ciężkowickim. Pod względem geologicznym stanowiska Wojnicz 18 i 48 leżą w obrębie zapadliska przedkarpackiego, około 2 km od geologicznej granicy z Karpatami, a dokładniej tzw. jednostki skolskiej (Stupnicka 1997; Paulo et al. 2000). Najbardziej urodzajne tereny rolnicze (mady i gleby pyłowe) zlokalizowane są już w odległości ok. 4 km (i dalej), w dolinie Dunajca i widłach Dunajca i Białej (Paulo et al. 2000). Taka lokalizacja zapewnia więc z jednej strony dobre warunki klimatyczno glebowe, z drugiej zaś łatwy dostęp do różnych źródeł surowców skalnych (i mineralnych). Wśród utworów geologicznych budujących wspomniane jednostki najbardziej istotne z punktu widzenia geoarcheologicznego są skały łatwodostępne i odsłaniające się na powierzchni. Jednostka (płaszczowina) skolska zbudowana jest głównie z piaskowców i łupków. W obrębie zapadliska przedkarpackiego są to natomiast plejstoceńskie i holoceńskie osady glacifluwialne, fluwialne i eoliczne, czyli żwiry lodo - w cowe, piaski, żwiry rzeczne Dunajca i lessy. Sedymenty plejstoceńskie tworzyły się w czasie wszystkich trzech głównych faz zlodowaceń (południowo-, środkowo- i północnopolskiego; Paulo et al. 2000), co powoduje, że można wśród nich spotkać skały różnorodnego pochodzenia, w tym skandynawskiego. Głów - nym źródłem karpackich żwirów i piasków są dziś rzeki Dunajec i Biała. Przeprowadzone na potrzeby niniejszego opracowania rozpoznanie surowców skalnych (tabele 1-3, 3a*, 3b*, 4*) należy traktować jako wstępne, bowiem ograniczone w głównej mierze do badań makroskopowych i terenowych. Należy w tym miejscu jednak zaznaczyć, iż zdaniem autora nie ma potrzeby stosowania bardziej zaawansowanych analiz. Większość surowców występuje w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska Wojnicz powszechnie i jest wystarczająco dokładnie opisana w geologicznej literaturze przedmiotu (np. Kamieński red. 1975; Radwanek-Bąk, Bąk 1999). Prospekcja terenowa dowodzi, że część surowców w formie otoczaków pochodzi z pewnością ze żwirów Dunajca, część zaś z utworów fluwioglacjalnych podścielających i zmieszanych z piaskami i piaszczystymi glebami okolic Wojnicza (ryc. 1). Nieobtoczone, zwietrzałe fragmenty skalne (głównie piaskowce) są zapewne materiałem fliszowym Pogórza Wielickiego (ryc. 2). Przyjmują one różne barwy od zielonkawych i żółtawych do wiśniowych 1. W większości wypadków należałoby je określać jako piaskowce średnio- i drobnoziarniste. 1) Określenia barw odnoszące się zamieszczone w tabelach należy traktować jako orientacyjne. Do typu skał wiśnioworóżowych mogą zatem należeć też fragmenty o różnych odcieniach czerwonawych. Z kolei do typu szaro-żółtawego należy zaliczać odmiany beżowe.

2 MICHAŁ WASILEWSKI Zbiór poddany analizom, liczył ok fragmentów skalnych. Składały się nań zarówno w całości pobrane kolekcje surowca kamiennego zalegającego w obiektach (np. z obiektów średniowiecznych na stan. 48), jak i ich próby (np. z obiektów kultury łużyckiej na sta. 18). W zbiorze dominowały cztery typy skał: piaskowce, piaskowce kwarcytowe/kwarcyty, granity i łupki. Stanowiły one odpowiednio 54,39% (1745 szt.), 26,62% (854 szt.), 11,50% (369 szt.) i 3,80% (122 szt.), czyli ponad 96% całości. Pozostałe 4% to diabazy, rogowce, otoczaki kwarcu, ochra, opoka lekka i less. Występujące sporadycznie w zebranym materiale fragmenty hematytu (ochry) są jak należy sądzić skałą pochodzenie lokalnego (lub mezolokalnego). Co prawda nie znaleziono w okolicach stanowiska wystąpień hematytu, jednak nie jest wykluczone ich istnienie zwłaszcza, że są to z reguły odkrywki niewielkich lub bardzo małych rozmiarów. Tezę tą oprzeć można na pracach dotyczących innych terenów pół - nocnej części Karpat i Pogórza Karpackiego (zob. np. Musiał 1994; Kotlarczyk, Ratajczak 2002), stwierdzających szereg tego typu lokalizacji. Obecne w zbiorze osadowe skały krzemionkowe, określono jako rogowce. Użycie tego ogólniejszego terminu, zamiast nazwy radiolaryt, spowodowane jest ograniczeniem badań do rozpoznania makroskopowego i niemożnością jednoznacznego stwierdzenia obecności szkielecików radiolarii w materiale budującym skałę. Większość badanych fragmentów (za wyjątkiem jednego przypadku z WOJ48/283) nie zdradza ponadto nawet makroskopowego podobieństwa do występujących w Karpatach (i Pieninach) radiolarytów. Postulowane przez część archeologów przepalenie materiału skalnego (podobnego w charakterze do opisywanego w trakcie niniejszych badań) nie powinno być przyjmowane za ostateczną konstatację. Po wykonaniu eksperymentalnego wypalenia, zebranych w terenie, poza stanowiskiem, naturalnych fragmentów skalnych zauważono co prawda wizualne podobieństwo do tych znajdowanych w obrębie obiektów wczesnośredniowiecznych na stanowisku, lecz nie jest również wykluczone, iż część materiału nosi jedynie ślady mniej lub bardziej zaawansowanego wietrzenia (analogie można również w tym wypadku wskazać poza stanowiskami). Należy w końcu pamiętać, że skały pochodzenia skandynawskiego, a więc z geologicznego punktu widzenia egzotyczne (i tak opisane w tabelach), znalazły się na obszarze badań w wyniku działalności lądolodu. To oczywiście powoduje, że dla społeczności prehistorycznych, wykorzystujących te surowce, były one materiałem lokalnym. Reasumując można stwierdzić, iż ludność zamieszkująca stanowiska określane dziś jako Wojnicz 48 i 18 korzystała niemal wyłącznie z surowców pozyskiwanych lokalnie lub z niewielkiej odległości (mezolokalnie). Bibliografia Kamieński M. red Surowce mineralne regionu krakowskiego, Warszawa. Kondracki J Geografia regionalna Polski, Warszawa. Kotlarczyk J., Ratajczak T Ochra karpacka z Czerwonek Hermanowskich koło Tyczyna, Kraków. Musiał J Fazy mineralne żelaza w ochrach rejonu Janowic (Pogórze Ciężkowickie), Prace Specjalne Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego 5: Paulo A., Gałaś A., Krzak M., Strzelska-Smakowska B Objaśnienia do mapy geologiczno-gospodarczej Polski 1: Arkusz Wojnicz, Warszawa. Radwanek-Bąk B., Bąk B Piaskowce karpackie na tle krajowej bazy surowcowej piaskowców, Górnictwo odkrywkowe 2 3: Stupnicka E Geologia regionalna Polski, Warszawa. Michał Wasilewski Macroscopic identification of rock raw materials from sites 18 and 48 at Wojnicz Summary Geologically, sites 18 and 48 at Wojnicz are located within sub-carpathian depression, approximately 2 km from the geological boundary with the Carpathians, and more precisely with the Skolska unit (Stupnicka 1997; Paulo et al. 2000). Geological formations 340

3 Makroskopowa identyfikacja surowców skalnych ze stanowisk Wojnicz 18 i 48 Ryc. 1. Piaszczyste gleby i piaski rozpościerające się na północ od Wojnicza, w których i pod którymi znaleźć można żwiry fluwioglacjalne. Fot. M. Wasilewski Fig. 1. Sandy soils and sands stretching to the north of Wojnicz, in which (and under which) fluvioglacial gravels can be found. Photo M. Wasilewski Ryc. 2. Jedno z odsłonięć piaskowców fliszowych, we wzniesieniach Pogórza Wielickiego otaczających Wojnicz od południa. Fot. M. Wasilewski Fig. 2. One of the flysh sandstone exposures in the hills of Wieliczka Foothills surrounding Wojnicz from the south. Photo M. Wasilewski 341

4 MICHAŁ WASILEWSKI which build that region include Pleistocene and Holocene sediments of glacifluvial, fluvial and eolian character, that is glacial gravels, sands, gravels of the Dunajec river and loesses. The Dunajec and Biała Rivers are primary sources of Carpathian gravels and sands. Identification of rock raw materials (Tables 1, 2, 3a*, 3b*, 4*) was limited to macroscopic studies and field surveys. The majority of raw materials occurs in direct vicinity of the site and is fully described in literature (e.g. Kamieński ed. 1975; Radwanek-Bąk, Bąk 1999). Conducted field survey allows concluding that a part of raw materials in the form of pebbles originates undoubtedly from the Dunajec gravels, another part comes from fluvioglacial formations mixed with sands and sandy soils from the Wojnicz region (Fig. 1), while the rest are flysh materials from the Wieliczka Foothils (Fig. 2). Analyzed assemblage encompassed approximately 3210 rock fragments, including sandstones 54.39%, quartzose sandstones/quartzites 26.62%, granites 11.50% and slates 3.80%. The remaining 4% consists of diabases, cherts, quartz pebbles, ochre, tripoli and loess. Rocks of the Scandinavian origin, which are exotic from the standpoint of geology, were brought to the analyzed area as a result of ice sheet activity. For prehistoric communities they were local materials. It can be generally declared that population inhabiting the present-day sites 48 and 18 at Wojnicz used almost exclusively locally or mezzo-locally acquired raw materials. Tabela 1. Wojnicz, stan. 48. Makroskopowa identyfikacja surowców skalnych (zabytki wydzielone) Table 1. Wojnicz, site 48. Macroscopic identification of rock raw materials (selected finds) Nr inw. Obiekt / chronologia Opis Rodzaj surowca Pochodzenie / KM? piaskowiec narzutowy (?) / KŁ rozcieracz/tłuk piaskowiec kwarcytowy narzutowy / KM fragment rozcieracza piaskowiec kwarcytowy narzutowy / preh fragment rozcieracza piaskowiec kwarcytowy narzutowy 282a 2053 / KM fragment rozcieracza piaskowiec kwarcytowy narzutowy 282b 2053 / KM fragment rozcieracza lub osełki (?) piaskowiec kwarcytowy narzutowy 282c 2053 / KM fragment osełki (?) piaskowiec lokalny 291a 2058 / KŁ rozcieracz długi (?) piaskowiec kwarcytowy narzutowy 291b 2058 / KŁ rozcieracz krótki (?) piaskowiec kwarcytowy narzutowy / KM podstawka do rozcieracza piaskowiec lokalny / KŁ osełka piaskowiec lokalny / KŁ fragment osełki piaskowiec lokalny Tabela 2. Wojnicz, stan. 18. Makroskopowa identyfikacja surowców skalnych (zabytki wydzielone) Table 2. Wojnicz, site 18. Macroscopic identification of rock raw materials (selected finds) Nr inw. Obiekt/warstwa Opis Rodzaj surowca Pochodzenie piaskowiec kwarcytowy narzutowy / 51 osełka piaskowiec lokalny / 65 gładzik piaskowiec lokalny / 1 piaskowiec kwarcytowy narzutowy / 503 piaskowiec kwarcytowy narzutowy / 1 gładzik piaskowiec lokalny / 5/1 osełka łupek krystaliczny (mikowy?) narzutowy 342

5 Lista autorów tomu Via Archaeologica, Wojnicz 18 i 48 osady z epoki brązu, żelaza i średniowiecza : Mgr Magdalena Dzięgielewska Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PROFIL ul. Jurajska Pękowice pracownia@pracowniaprofil.pl Mgr Karol Dzięgielewski karol.dziegielewski@uj.edu.pl Dr hab. Maria Lityńska-Zając i Etnologii PAN Oddział w Krakowie ul. Sławkowska Kraków maria@archeo.pan.krakow.pl Mgr Magdalena Moskal-del Hoyo University of Valencia Dept. of Prehistory and Archaeology av. Blasco Ibáñez Valencia (Hiszpania) magdalena.moskal@uv.es Mgr Zofia Tomczyńska Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN ul. Lubicz Kraków Prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak Dr Michał Wasilewski mikewas.pl@gmail.com Mgr Michał Wojenka mwojenka@wp.pl Mgr Krzysztof Woźniak krzysztofwozniak@poczta.fm