Opis relacji leksykalno-semantycznych w Słowosieci 2.0. Rzeczownik Joanna Rabiega-Wiśniewska, Marek Maziarz, Maciej Piasecki, Stanisław Szpakowicz

Transkrypt

1 Opis relacji leksykalno-semantycznych w Słowosieci 2.0. Rzeczownik Joanna Rabiega-Wiśniewska, Marek Maziarz, Maciej Piasecki, Stanisław Szpakowicz 1 Wstęp W niniejszym opracowaniu przedstawiamy zdyscyplinowany opis relacji leksykalnosemantycznych rzeczownika w Słowosieci 2.0. Pierwsza wersja polskiego WordNetu (Słowosieć 1.0) została zaprojektowana w oparciu o cz ęść relacji EuroWordNetu (EuroWN), [ 21]. Obecnie zestaw relacji zosta ł rozszerzony. Dla rzeczownika przedstawia si ę następują co (pogrubion ą czcionk ą wyróżniamy relacje dodane): 1. Synonimia 2. Synonimia mię dzyparadygmatyczna 3. Bliskoznaczność 4. Hiponimia 5. Hiperonimia 6. Antonimia Antonimia komplementarna Antonimia właściwa Konwersja 7. Meronimia Meronimia taksonomiczna 8. Holonimia Holonimia taksonomiczna 9. Relacje zawierania roli i Rola 10. Nosiciel stanu cechy i Stan cecha 11. Żeńskość 12. Nacechowanie 13. Mieszkaniec 14. Derywacyjność 15. Relacja nieokreślona fuzzynimia Zrezygnowaliśmy z relacji odnośnoś ci i relacyjnoś ci zdefiniowanych dla Sł owosieci 1.0. Obie relacje dotyczyły derywacji o różnym stopniu produktywności, nie proponował y jednak odróżniania derywatów od siebie ani nie wskazywały funkcji semantycznej przekształceń 1

2 słowotwórczych. W przedstawianej propozycji opis derywatów o wysokiej produktywnoś ci wskazuje znaczeniowe odniesienie derywatów do ich podstaw. Słu żą temu relacje: synonimii mię dzyparadygmatycznej, zawierania roli, nosiciela stanu/cechy, żeńskoś ci, nacechowania oraz mieszkań ca. Derywaty należące do podgrup sł owotwórczych mniej regularnych proponujemy wiąza ć relacj ą derywacyjnoś ci. Relacje łączące jednostki leksykalne oraz synsety w przeważającej części s ą relacjami kierunkowymi. Oznacza to, że dana relacja łączy pojęcie wyjściowe (tzn. pojęcie podlegają ce analizie w danym momencie) z pojęciem-odniesieniem (tzn. pojęciem, do którego odnosi się relacja dla pojęcia analizowanego). Na przykład pojęcie jamnik łączy si ę z pojęciem pies relacją hiponimii. Istotn ą cech ą większości relacji jest ich odwrotno ść. Wystę puje ona wtedy, gdy z definicji relacje występuj ą w parze, tzn. stwierdzenie jednej z relacji dla dwóch jednostek leksykalnych bąd ź synsetów oznacza istnienie drugiej relacji z pary mię dzy tymi jednostkami (synsetami). adem będ ą relacje hiponimii i hiperonimii łączące synsety jamnik i pies. W zbiorze relacji rzeczownikowych jest jedna relacja niekierunkowa fuzzynimia. Pokazuje ona, że dane jednostki s ą ze sob ą związane, nie można jednak określi ć ich wzajemnego stosunku za pomoc ą przygotowanych testów ( dziczyzna pieczeń). Opisany materia ł ułożony zosta ł klasami gramatycznymi, aby ułatwi ć wykonanie testów semantycznych leksykografom opracowują cym listy jednostek leksykalnych, konstruowanych zwykle w ramach jednej klasy: rzeczownika, czasownika lub przymiotnika. 2

3 2 RZECZOWNIK Relacje Słowosieci, w które zaangażowany jest rzeczownik, można podzieli ć na relacje leksykalno-semantyczne, derywacyjne oraz relacj ę nieokreślon ą ( fuzzynimię). Łącz ą one jednostki leksykalne, cho ć ze względów notacyjnych cz ęść z nich oznaczana jest mię dzy synsetami (patrz p. 2.1). List ę relacji w Sł owosieci 1.0 oraz zmiany i relacje zdefiniowane dla Słowosieci 2.0 przedstawia tabela 1. W nawiasach podano numer punktu, w którym dana relacja jest omówiona. Tabela 1: Lista relacji dla rzeczownika Relacje w Słowosieci 1.0 Relacje nowe w Słowosieci 2.0 Synonimia (2.1) Antonimia (2.5) Konwersja (2.5.3) Hipo-/Hiperonimia (2.4) Mero-/Holonimia (2.6) Fuzzynimia (2.13) Relacyjność Odnośność Synonimia międzyparadygmatyczna ( 2) Bliskoznaczno ść ( 2.2) Żeńsko ść ( 2.9) Rola i Zawieranie roli (2.7) Nosiciel_stanu Cechy i Stan Cecha (2.8) Nacechowanie (2.10) Mieszkaniec (2.11) Derywacyjno ść ( 2.12) Fuzzynimia synsetów (2.13) Synsety WordNetu zostały pokatalogowane leksykograficznie wedł ug klas gramatycznych oraz grup semantycznych. W sumie danym przyporządkowano 45 etykiet. Podzia ł rzeczowników w Słowosieci 1.0 na kategorie semantyczne1 w peł ni odpowiada grupom wydzielonym w bazie Princeton WordNet [14]. Liczba i typy kategorii w Słowosieci 2.0 nie podlegaj ą zmianie, proponujemy jednak nowe etykiety dla 11 z nich. Każdej rzeczownikowej jednostce leksykalnej należy przyporządkowa ć etykiet ę, aby włączy ć j ą do zbioru rzeczowników opisanych przez dan ą kategori ę semantyczn ą. Należy przy tym zwraca ć uwag ę, czy inne jednostki leksykalne, należące do tego samego synsetu, maj ą przypisan ą t ę sam ą kategori ę. 1 W programie WordNet Weaver kategorie semantyczne znajduj ą si ę polu Dziedzina. 3

4 Tabela 2: Lista kategorii semantycznych rzeczownika Kategoria semantyczna Kategoria etykieta semantyczna w Słowosieci 1.0 w Słowosieci najwyższy w hierarchii bhp 2 cechy ludzi i zwierząt cechy (ludzi, cech zwierząt, rzeczy) 3 cel działania cel lub motyw cel 4 czas i stosunki czasowe czas 5 części ciała czc 6 uczucia, odczucia i emocje czuj 7 nazwy czynności czyn lub czy czynność 8 grupy ludzi i rzeczy grupy (ludzi, grp zwierząt, rzeczy) 9 ilo ść, liczebno ść, jednostki miary il 10 jedzenie jedzenie i picie jedz 11 kształty ksz 12 miejsca i umiejscowienie msc 13 ludzie os 14 zwią zane z porozumiewaniem porozumiewanie por się si ę, komunikacja 15 posiadanie i jego zmiana pos 16 procesy naturalne prc 17 nazwy roślin rośliny rsl 18 obiekty naturalne rz 19 substancje substancja, sbst materiał 20 sytuacje statyczne (stany) st 21 związane z myśleniem myś lenie, ocena, umy zwątpienie 22 wytwory ludzkie (nazwy) wytwory wytw (przedmiotowe i umysłowe) 23 zdarzenia zdarz 24 zjawiska naturalne zj 25 zwierzęta zw 26 związek związki zwz między ludź mi, rzeczami, ideami (między ludź mi, rzeczami, 4

5 ideami) W miejsce relacji relacyjnoś ci i odnośnoś ci dla rzeczownika wprowadzamy nowy opis. W Słowosieci 1.0 istnieje zbiór jednostek leksykalnych zwią zanych tymi relacjami, dlatego w tabeli 3 przedstawiamy, jakie relacje obecnie należy przyporządkowa ć opisanym ju ż jednostkom. Table 3: Zamiana relacyjności i odnośności w Słowosieci 2.0 Rodzaj derywatu Słowosie ć 1.0 Słowosie ć 2.0 odsłowniki relacyjność synonimia międzyparadygmatycz na rzeczowniki abstrakcyjne relacyjność synonimia międzyparadygmatycz na odprzymiotnikowe odnośność żeńskość nazwy żeńskie nazwy istot młodych odnośność nacechowanie istota młoda zdrobnienia odnośność nacechowanie zgrubienia i nazwy ekspresywne nazwy mieszkańców odrzeczownikowe nazwy miejsc, cech, itp. deminutywność odnośność nacechowanie augmentatywno ść i ekspresywność odnośność mieszkaniec odnośność relacje zawierania lub derywacyjność 2.1 Synonimia podstawa synsetu Synonimia jest relacj ą szczególn ą dla wordnetu. Relacja ta stanowi podstaw ę wyodrę bnienia najmniejszej jednostki w Princeton WordNet synsetu. Synset to zbiór synonimów [14] lub zbiór słów o tej samej klasie gramatycznej2, które s ą równoznaczne w danym kontekście [ 21]. W Słowosieci3 relacja synonimii definiowana jest jako hiponimia wzajemna [13]. Definicja relacji jest wąska, tzn. jeśli dwie jednostki leksykalne a i b s ą równoznaczne w danym 2 Termin za [18]. 3 Dyskusja nad definiowaniem synonimii znajduje si ę w pracy [ 16]. 5

6 kontekście, a przy tym tylko jedna z nich jest równoznaczna z jednostk ą c w innym kontekś cie, nie można włączy ć jednostki c do synsetu {a, b}. Powsta ć powinien jeszcze jeden synset. Następne warunki tworzenia synsetu w Słowosieci dotycz ą jego relacji hipo-/hiperonimii oraz mero-/holonimii. Otó ż wszystkie jednostki należące do danego synsetu powinny by ć hiponimami tego samego zbioru jednostek leksykalnych oraz wszystkie one powinny by ć hiperonimiczne względem jednostek podrzędnych w hierarchii. Równie ż pozostał e relacje synsetów powinny by ć dzielone przez synonimy, np. relacja meronimii, jeśli si ę pojawia, powinna by ć wspólna dla wszystkich jednostek danego synsetu. Jeśli ostatnie warunki nie s ą spełnione, nie włą czamy jednostek do jednego synsetu, by ć może zachodzi między nimi relacja bliskoznacznoś ci lub mamy do czynienia ze zwyk łą kohiponimi ą, patrz p Tożsamo ść znaczeniowa dwóch jednostek leksykalnych przekłada si ę na identyczność miejsc, które zajmuj ą w pajęczynie wordnetu. Spośród trzech gł ównych warstw znaczeniowych leksemu: (a) denotacji, (b) konotacji i (c) nacechowania stylistycznego na kształt Sł owosieci wpływ maj ą (a) i (c). Jednostki o odmiennej konotacji, ale tym samym znaczeniu denotacyjnym s ą w Słowosieci synonimami, o ile nie różni ą si ę w istotny sposób rejestrem stylistycznym (Tabela 3). Tabela 3: Elementy znaczenia jednostki leksykalnej elementy znaczeniowe synonimy bliskoznaczniki (1) znaczenie deskryptywne (denotacja) + + (2) znaczenie konotacyjne (konotacja) / + / + (3) charakterystyka pragmatyczne (nacechowanie stylistyczne) + Różnice rejestrów przekładaj ą si ę bezpoś rednio na relacje jednostki leksykalnej z innymi wyrazami. Weźmy par ę chł opiec gówniarz obie jednostki leksykalne nie różni ą się znaczeniem denotacyjnym (oznaczaj ą niedojrzałego człowieka płci mę skiej, dziecko), tym, co je rożni jest rejestr stylistyczny, chł opiec należy do słownictwa ogólnego, gówniarz jest sł owem wulgarnym. Połączenie obu rzeczowników w jeden synset jest błędne, chociaż by z tego względu, że nienacechowane hiponimy chł opca musiałyby by ć te ż hiponimami gówniarza: {dziecko} HIPONIMIA *{chłopiec, gówniarz} *HIPONIMIA {orl ę «odważny chłopiec, zwłaszcza elew (...) szkoły lotniczej» (USJP) Jest to błędne chociażby z tego powodu, że znaczenie hiperonimu jako genus proximum wchodzi do definicji hiponimu, a przecie ż orlę to nie jest gówniarz. Błędny synset i błędn ą relację hiponimii oznaczyliśmy gwiazdkami. 6

7 Wprowadzenie bliskoznaczności umożliwia nam rozdzielenie chłopca i gówniarza, obie te jednostki maj ą t ę sam ą denotacj ę, ale różne rejestry stylistyczne (por. Tab. 3): {dziecko} HIPONIMIA BLISKOZNACZNOŚĆ {chł opiec} {gówniarz} HIPONIMIA {orl ę «odważny chłopiec, zwłaszcza elew (...) szkoły lotniczej» (USJP) Podsumowanie: synonimia łączy jednostki leksykalne należą ce do tej samej klasy gramatycznej tutaj do klasy rzeczowników. Zbiór synonimów nazywamy synsetem; synset jest reprezentantem znaczenia, które nios ą zawarte w nim jednostki leksykalne. Jednostki należące do synsetu, inaczej jego warianty4, maj ą wszystkie relacje synsetów wspólne, nie różni ą si ę w sposób istotny rejestrem stylistycznym. Dwie jednostki leksykalne uznajemy za synonimy, jeżeli spełniaj ą test : Test Synonimia Warunek: X i Y maj ą wspólny hiperonim i wchodz ą w identyczne relacje synsetów ad TAK Jeśli kto ś/co ś jest X-em, to jest także Y-em TAK Jeśli kto ś/co ś jest Y-em, to jest także X-em Jednostki leksykalne: lokum 1 pomieszczenie dla kogo ś, siedlisko i dom 4 mieszkanie, pomieszczenie mieszkalne, miejsce stał ego zamieszkania to rzeczowniki o wspólnych hiperonimach miejsce 1 i budynek 1, także pozostałe relacje synsetów są dla tych jednostek identyczne TAK Jeśli co ś jest lokum, to jest te ż domem. TAK Jeśli co ś jest domem, to jest te ż lokum. Wynik: warianty synsetu {lokum 1, dom 4} Użyty w przykładzie wyraz DOM ma w Słowosieci sze ść znacze ń. Oto dwa inne przykł ady (identyfikacja znacze ń za USJP [ 7]): dom 1 budynek przeznaczony na mieszkania, na pomieszczenia dla zakł adów pracy, instytucji itp., dom 3 rodzina, domownicy; także: mieszkanie wraz z jego mieszkańcami. Te dwa różne znaczenia wyrazu 4 Termin za [4] DOM maj ą w Słowosieci różne synsety i róż ne relacje 7

8 hipo-/hiperonimiczne: dom 1 tworzy synset jednoelementowy {dom 1} (nie ma synonimu), jego hiperonimem jest wyraz BUDOWLA (synset {budowla 1, konstrukcja 1}); dom 3 wchodzi w skł ad synsetu {dom 3, rodzina 2, domownicy 1} i nie ma hiperonimu. Sytuacja polegająca na tym, ż e jednostka leksykalna nie ma swojego synonimu, jest w Słowosieci bardzo częsta. Synsetów jednoelementowych w obrę bie wszystkich klas leksemów (czasownik + rzeczownik + przymiotnik) mamy 71%. Synsetów 2-elementowych jest 16%, 3-elementowych 7%, a synsetów więcej ni ż 3-elementowych jest 12%. Poniewa ż synset reprezentuje znaczenie, które nios ą ujęte w nim jednostki leksykalne, należy zwróci ć szczególną uwag ę na dobór synonimów. Pewn ą pomoc ą mog ą służy ć w tym względzie słowniki ję zyka polskiego, a zwłaszcza słowniki wyrazów bliskoznacznych i słowniki dwuję zyczne, zawsze jednak trzeba sprawdzi ć, czy pary leksemów-kandydatów na synonimy spełniaj ą test Bliskoznaczność Jak ju ż wspomniano (p. 2.1), bliskoznaczno ść to synonimia międzyrejestrowa: przy tożsamoś ci znaczenia denotacyjnego, dwie jednostki leksykalne różni ą si ę rejestrem stylistycznym, co znajduje odbicie w odmiennych relacjach leksykalnych, w szczególnoś ci w odmiennych relacjach hiponimicznych. Test na bliskoznaczno ś wygląda następująco: Test Bliskoznaczność Warunki: X i Y maj ą wspólny hiperonim, zbiory ich hiponimów nie pokrywaj ą się X i Y maj ą wspólny hiperonim, zbiory ich hiponimów nie pokrywaj ą się X i Y nie s ą synonimami Jeżeli kto ś/co ś jest X, to takż e jest Y [pomijając różnic ę rejestrów stylistycznych] Jeżeli kto ś/co ś jest Y, to takż e jest X [pomijając różnic ę rejestrów stylistycznych] Wyznaczanie synsetów bliskoznacznych pozwoli unikn ąć synsetów złoż onych z jednostek, co do których powstaje wątpliwo ść, czy s ą synonimiczne. Jednostki leksykalne gira, giczoł, kulas oraz kopyto nie zostały włączone do synsetu {noga 1}, poniewa ż jako wyrazy nacechowane nie wchodz ą w relacj ę meronimii z synsetem {ciało 1}. W Słowosieci 1.0 zostały przyporzą dkowane synsetowi {noga 1} jako hiponimy. Teraz proponujemy, aby synset {gira 1, giczo ł 1, kulas 1, kopyto 1} łączy ł si ę z synsetem {noga 1} relacj ą bliskoznaczności. Róż nica znaczeniowa pomiędzy nogą a np. gir ą jest zwią zane z rejestrem stylistycznym, a nie ze znaczeniem denotacyjnym (gira nie jest rodzajem nogi, po prostu tak mówi si ę na nog ę w sytuacjach nieoficjalnych). Podobieństwo rejestrów stylistycznych określa poniż sza tabelka (Tabela 4). Znakiem plusa oznaczamy rejestry nieróżniące si ę w istotnym stopniu. 8

9 Tabela 4: Podobieństwo rejestrów stylistycznych «arch.» «hist.» «książk.» «nauk.» ogólne «posp.» «pot.» «przestarz.» «wulg.» «żart.» Archaizmy Historyzmy Książkowe Naukowe Ogólne Pospolite Potoczne Przestarzałe Wulgarne Żartobliwe Synonimia międzyparadygmatyczna O synonimii międzyparadygmatycznej mówimy, gdy to samo znaczenie reprezentuj ą co najmniej dwa leksemy należące do różnych klas gramatycznych. Innymi słowy, mię dzy danymi leksemami występuje tylko różnica składniowa. Na przykład, leksem rzeczownikowy palenie reprezentuje to samo znaczenie co leksem czasownikowy palić. Opis EuroWN preferuje w ramach tej relacji pary związane ze sob ą morfologicznie [ 4], aby w ten sposób ułatwia ć rozróżnianie synonimii mię dzyparadygmatycznej od hipo-/hiperonimii międzyparadygmatycznej. Na przykład, par ą synonimiczn ą s ą wyrazy mowa mówić, a hiponimiczn ą: mamrotanie mówić. Do opisu polskiej sł owosieci nie wprowadzamy hipo-/hiperonimii między róż nymi klasami gramatycznymi, ale przy opisie synonimii międzyparadygmatycznej pozostaniemy przy parach powiązanych sł owotwórczo, reprezentujących derywacj ę transpozycyjn ą [ 9]. Dla jednostek leksykalnych rzeczownikowych wyznacza si ę synonimy czasownikowe i 9

10 przymiotnikowe. Należy przy tym zwróci ć uwag ę, że o ile jest mowa o derywatach jednostką pochodn ą powinien by ć rzeczownik. Derywaty odczasownikowe będ ą reprezentowa ć kategorię nazw czynności ( nomina actionis), zarówno typ kategorialny, substantiva verbalia, np. ś wiecenie - świecić, jak i niekategorialny, substantiva deverbalia, np. przejazd przejeżdżać. Derywaty odprzymiotnikowe natomiast, reprezentujące nazwy abstrakcyjnych cech ( nomina essendi), w wielu wypadkach nios ą ze sob ą znaczenie nie tyle samej cechy, ale cał ego ich zespołu właściwego desygnatowi podstawy ( pilny - pilność). Mimo to włączane s ą tradycyjnie do kategorii transpozycyjnej, traktowane więc będ ą równie ż w wordnecie jako synonimiczne względem podstaw przymiotnikowych [ 9]. Synonimi ę łącząc ą dwie róż ne klasy gramatyczne ustala si ę jako relacj ę symetryczn ą ( przejazd jest synonimem przejeżdża ć i na odwrót). Test Synonimia międzyparadygmatyczna N V Warunki: X to rzeczownik, a Y to czasownik Jednostki leksykalne X oraz Y s ą ze sob ą powiązane morfologicznie. ad TAK Jeśli jest mowa o przypadku X-a, to kto ś/co ś Y-uje. TAK Jeśli kto ś/co ś Y-uje, to mowa jest o przypadku X-a. Warunek: Jednostki leksykalne kł amstwo oraz kłamać s ą ze sob ą powią zane morfologicznie. Kł amstwo to rzeczownik, a kłamać to czasownik. TAK Jeśli jest mowa o przypadku kł amstwa, to kto ś kł amie. TAK Jeśli kto ś kł amie, to mowa jest o przypadku kł amstwa. Wynik: Jednostki leksykalne kł amstwo i kłamać to synonimy międzyparadygmatyczne. Test Synonimia mię dzyparadygmatyczna N ADJ Warunki: X to rzeczownik, a Y to przymiotnik. Jednostki leksykalne X oraz Ys ą ze sob ą powiązane morfologicznie. ad TAK Jeśli jest mowa o stanie/o cesze X, to kto ś/co ś jest Y. TAK Jeśli kto ś/co ś jest Y, to mowa jest o stanie/o cesze X. Warunek: Rzeczownik beztroska i przymiotnik beztroski s ą ze sob ą powią zane morfologicznie. TAK Jeśli jest mowa o stanie beztroski, to kto ś jest beztroski. 10

11 TAK Jeśli kto ś jest beztroski, to mowa jest o stanie beztroski. Wynik: Jednostki leksykalne beztroska i beztroski to synonimy międzyparadygmatyczne. ad Warunek: Jednostki leksykalne biel i biał y s ą ze sob ą powiązane morfologicznie. TAK Jeśli jest mowa o cesze TAK Jeśli co ś jest bia e bieli, to co ś jest biał e. ł, to mowa jest o cesze bieli. Wynik: Jednostki leksykalne biel i biał y to synonimy międzyparadygmatyczne. W Słowosieci 1.0 wprowadzono relacj ę relacyjnoś ci, która łączył a derywaty rzeczownikowe z ich czasownikowymi i przymiotnikowymi podstawami. Autorzy wzięli pod uwag ę odsłowniki5 (czytanie < czytać) oraz rzeczowniki parafrazowane przez bycie jakim ś ( wysoko ść < wysoki), bycie kim ś inżynieria < inż ynier) i zajmowanie się czym ś ( czytanie < czytać) [22]. W niniejszym opracowaniu wszystkie derywaty poza parafrazowanymi przez bycie kim ś opisuje si ę w ramach synonimii międzyparadygmatycznej. Rezygnuje si ę więc z relacyjnoś ci, a dotychczasowe powiązania przez relacyjno ść należy zgłasza ć do zmiany. 2.4 Hiponimia i Hiperonimia Relacja hipo-/hiperonimii stanowi o hierarchicznej strukturze Sł owosieci. Jest to relacja szczególnie istotna dla opisu rzeczowników. W istocie łą czy ona jednostki leksykalne, ale przedstawiana jest w Słowosieci pomiędzy synsetami (jest relacj ą synsetów). Dlatego też powinno si ę przeprowadza ć testy na hiponimi ę między wszystkimi jednostkami znajdującymi się w badanych synsetach. Definicja hiponimii jest następująca: Hipo-/hiperonimia to podstawowa relacja kształtujaca hierarchiczn ą struktur ę sł ownictwa. Jest to relacja, któr ą można określi ć jako implikacj ę jednostronn ą. Hiperonimia jest relacj ą mię dzy jednostkami należącymi do tej samej klasy fleksyjnej. Test Hiponimia Warunek: Jednostki leksykalne synsetu X stanowi ą rodzaj jednostek synsetu Y, istnieje jeszcze co najmniej jeden synset Z, którego jednostki s ą rodzajem jednostek leksykalnych synsetu Y. TAK Jeśli kto ś/co ś jest jest X-em, to musi by ć te ż Y-em TAK Jeśli kto ś/co ś jest jest Y-em, to niekoniecznie jest X-em TAK Jeśli kto ś/co ś nie jest Y-em, to nie może by ć X-em 5 Rozumiane jak w pracy [19] 11

12 ad Synsety: {ocean 1} jest rodzajem {zbiornika wodnego 1}, istnieje jeszcze inny rodzaj {zbiornika wodnego 1}: {morze 2} TAK Jeśli co ś jest oceanem, to musi by ć te ż zbiornikiem wodnym. TAK Jeśli co ś jest zbiornikiem wodnym, to niekoniecznie jest oceanem. TAK Jeśli co ś nie jest zbiornikiem wodnym, to nie może by ć oceanem. Wynik: Synset {ocean 1} jest hiponimem {zbiornika wodnego 1} Warunek istnienia co najmniej jednego innego synsetu, który bę dzie rodzajem synsetu Y, zapewnia istnienie obok rozważanego leksemu-hiponimu w synsecie X takż e jego kohiponimu Z. Na etapie tworzenia Słowosieci jest to trudne do osiągnię cia docelowo zbiory kohiponimów powinny by ć co najmniej 2-elementowe. Chocia ż wprowadzamy warunek koniecznego istnienia kohiponimu, może si ę zdarzy ć, że dla jakiej ś jednostki istnieje tylko jeden jej hiponim. W takiej sytuacji, po uzgodnieniu, zrobimy wyjątek od reguły. Zakł adamy jednak, że relacje takie będ ą rzadkie. Słowosie ć w zamyśle miała przedstawia ć kategoryzacje potoczne, a nie naukowe. Przyjmowano, że drabiny powiąza ń hiperonimicznych powinny by ć zrozumiał e i intuicyjnie oczywiste dla użytkowników języka mających matur ę. Obecnie uchylamy ten wymóg: wprowadzamy słownictwo specjalistyczne, naukowe czy techniczne. Jeż eli wprowadzamy słownictwo specjalistyczne, staramy si ę opracowa ć taki sposób wzajemnych powiąza ń warstw słownictwa, aby nie nakłada ć słownictwa np. naukowego i potocznego na siebie. Relacje hiponimii i hiperonimii s ą relacjami odwrotnymi: X jest hiponimem Y-a wtedy i tylko wtedy, gdy Y jest hiperonimem X-a Szukanie hiperonimów bezpośrednich W procesie tworzenia Słowosieci ważne jest, aby relacjami hipo- i hiperonimicznymi łączyć synsety bezpośrednio powiązane znaczeniowo, czyli unika ć takiej sytuacji, w której pomija się jakie ś pośrednie piętro klasyfikacji. Na przykł ad, {kundel 1} jest hiponimem {psa 1}, a nie {ssaka 1} czy {drapieżnika 1, drapież cy 1}; a {samolot 1} jest hiponimem {statku powietrznego 1}, a nie { ś rodka lokomocji 1}; synset {komputer 1, mózg elektronowy 1} jest hiponimem {urządzenia biurowego 1}, a nie {urządzenia 1} czy {rzeczy 1, przedmiotu 5}. Pomoc ą przy przeszukiwaniu leksykonów może by ć test 2.4.1, zaproponowany niż ej. Budowanie hierarchii hiperonimów wymaga niekiedy tworzenia kategorii sztucznych jednostek leksykalnych sztucznych, np. czł owiek charakteryzujący si ę cechą to hiperonim m.in. w stosunku do wyrazów brodacz, jąkał a, pechowiec. Propozycje wprowadzania jednostek leksykalnych sztucznych rozpatrywa ć będ ą koordynatorzy. Jednostki sztuczne tworzą synsety jednoelementowe. 12

13 Istnienie grupy synsetów kohiponimicznych zawierającej dużo kohiponimów może być sygnałem do wprowadzenia kategoryzacji pośrednich. Tabela 4 przedstawia tak ą potencjalną grup ę kohiponimów pola wyrazowego {bro ń sieczna 1}. Porównanie informacji zawartych w słowniku języka polskiego USJP oraz Wikipedii moż e pomóc we wprowadzeniu hiperonimów bezpośrednich. Propozycj ę przedstawia tabela 5. Table 4: Grupa kohiponimów synsetu {bro ń sieczna 1} kohiponimy hiperonim {bagnet 1} {bro ń sieczna 1} {miecz 1} {nó ż 1} {rapier 1} {szabla 1} {sztylet 1} {szpada 1} {topór 1, toporek 1} {bro ń sieczna 1} bro ń biała służąca do zadawania ci ęć, np. miecz, szpada, sztylet USJP, to bro ń biała służąca do zadawania ci ęć: dzieli si ę na tnąc ą i kłując ą Wiki {bagnet 1} rodzaj sztyletu do walki wręcz, nasadzanego na luf ę karabinu lub pistoletu maszynowego USJP, bro ń biała kłująca lub kłują co-sieczna mocowana u wylotu lufy karabinu, karabinka lub pistoletu maszynowego. Stanowi on jego przedłuż enie umożliwiające użycie tych rodzajów broni strzeleckiej do walki wręcz Wiki {miecz 1} bro ń sieczna o długiej, prostej, obosiecznej głowni i prostej rękojeś ci USJP, biała bro ń sieczna, charakteryzująca si ę prost ą głowni ą, zwykle obosieczn ą i otwartą rękojeści ą Wiki {nó ż 1} Słowniki pomijaj ą sem bro ń jako przygodny: narzędzie służące do krajania, cię cia itp., składające si ę z metalowego ostrza, osadzonego na trzonku USJP, w Wikipedii nóż to narzędzie do krajania, cięcia itp., składające si ę przeważ nie z metalowego ostrza osadzonego na trzonku drewnianym, metalowym lub z tworzywa sztucznego; używany też jako bro ń Wiki {rapier 1} bro ń biała o długiej, prostej, obosiecznej klindze oraz rękojeś ci z koszem, zwykle ażurowym, osłaniającym dło ń, używana w Europie w XVI i XVII w. przez piechot ę i kawaleri ę USJP, Rapier jest broni ą bia łą o długiej, prostej i obusiecznej klindze, dłuższ ą od szabli ( ). Za rapier należy uzna ć każd ą jednoręczn ą bro ń bia łą posiadająca podkrzyż e (ricasso) wraz z wolnym do niego dostępem od strony kosza, pełn ą ośl ą podkow ę (pas d ane) oraz głowni ę przeznaczon ą głównie do pchni ęć Wiki {szabla 1} bro ń sieczna o wygiętej, jednosiecznej klindze, przeznaczona do cię cia USJP, długa sieczna bro ń biała, wyróżnia si ę jednosieczn ą, wygięt ą głowni ą Wiki {sztylet 1} krótka, kłująca bro ń biała mająca cienkie, ostro zakoń czone, proste ostrze, 13

14 zwykle o przekroju trójkątnym USJP, krótka, biała bro ń sieczna o prostej, cienkiej, ostro zakończonej trójgraniastej głowni i krótkim, prostym jelcu, przeznaczona do kł ucia. Sztylet jest rodzajem noża Wiki {szpada 1} dawna bro ń sieczna o prostej i ostro zakończonej głowni USJP, powstał a w XVII wieku na zachodzie Europy w wyniku przekształcania ówczesnego rapiera (biał ej broni kłującej) Wiki {topór 1, toporek 1} narzędzie przypominające kształtem siekier ę, składające si ę z wydłużonego ku dołowi i tępo ścię tego ostrza stalowego, osadzonego na drewnianym trzonku, używane do ścinania, rąbania czego ś, dawniej te ż jako bro ń obuchowa USJP, najstarsze, nadal używane, złożone narzędzie i bro ń obuchowo-sieczna Wiki Table 5: Hiperonimy bezpośrednie dla kohiponimów synsetu {bro ń sieczna 1} kohiponimy hiperonim bezpośredni hiperonim {bagnet 1} {bro ń kłująca, bro ń kolna} {bro ń sieczna 1} {szpada 1} {sztylet 1} {nó ż 1} {bro ń kłująca, bro ń kolna} {rapier 1} {bro ń tnąca, bro ń sieczna 2} {miecz 1} {bro ń tnąca, bro ń sieczna 2} {szabla 1} {topór 1, toporek 1} {bro ń sieczna 1} {bro ń obuchowa} Odszukanie hiperonimu bezpośredniego może ułatwi ć inna ni ż przedstawiona powyż ej (słownikowa) metoda analizy znacze ń, polegają ca na porównywaniu par kohiponimów i tworzeniu parafraz z użyciem ich hiperonimu ( 2.4.1). Test Hiponimia bezpoś rednia Warunek: X i Y to kohiponimy Z TAK X i Y to [jakie ś Z], które jest P TAK Z o cesze P jest rodzajem Z ad Synsety: samochód 1 i samolot to pojazdy TAK Samochód i samolot to pojazdy KOŁ OWE. TAK Pojazd kołowy jest rodzajem pojazdu. Wynik: {Pojazd koł owy} jest hiponimem {pojazdu} i hiperonimem {samochodu} i {samolotu}. 14

15 Metod ę t ę można stosowa ć w ograniczonym zakresie jako pomoc w odkrywaniu hiperonimów bezpośrednich albo systematycznie. Kluczowe dla metody porównań kohiponimów jest wypowiedzenie: X i Y to jakie ś Z. Metody odkrywania hiperonimów bezpośrednich s ą niezbędne w tworzeniu Słowosieci, poniewa ż mamy tendencj ę do tworzenia dużych zbiorów kohiponimów, a na pytania o hiperonim czę sto odpowiadamy leksemami z wyższych pięter kategoryzacji (por. Pytanie: Czym jest pies? Odpowied ź: zwierzę ciem, zamiast np. drapieżnikiem). Z jednej strony należy si ę stara ć znajdowa ć hiperonimy bezpośrednie, z drugiej jednak trzeba pozwala ć na naturalnie większe zbiory kohiponimów, np. zbiór nazw ubra ń czy butów może nie mie ć wielu hiperonimów w hierarchii. Opisujemy leksyk ę polszczyzny, zatem brak hiperonimu nie musi oznacza ć natychmiastowego wprowadzania jednostki sztucznej. Jednostki leksykalne sztuczne powinny by ć wykorzystywane na wyż szych piętrach hierarchii, aby spina ć ogólnymi pojęciami podrzędne gałęzie. 2.5 Antonimia Relacja antonimii wskazuje każd ą znaczeniow ą przeciwstawno ść mię dzy jednostkami leksykalnymi, wyjąwszy konwersj ę (patrz 2.5.3). Do antonimów zaliczamy antonimy komplementarne (2.5.1), np. krę gowiec bezkrę gowiec, antonimy właś ciwe (tak zwane czyste antonimy), np. dzień noc, oraz antonimy kierunkowe, np. pół noc poł udnie, i antonimy kulturowe (tzn. związane z kulturowym widzeniem i opisywaniem świata, obyczajowości ą, tradycj ą równie ż językow ą), np. anioł diabeł (2.5.2). Antonimia jest relacj ą zachodzącą między jednostkami o tej samej klasie gramatycznej [ 22] Antonimia komplementarna Test Antonimia komplementarna Warunek: X, Y to kohiponimy lub komeronimy lub hiponimy antonimów albo konwersów TAK - To jest X? - Nie, wręcz przeciwnie, to jest Y! TAK Jeśli kto ś/co ś nie jest X-em, to musi by ć Y-em. TAK Jeśli kto ś/co ś nie jest Y-em, to musi by ć X-em. NIE Jeśli kto ś/co ś jest dla kogo ś/czego ś X-em, to kto ś/co ś jest dla kogo ś/czego ś Y-em. Ostatni warunek umożliwia nam oddzielenie antonimii od konwersji. ad Jednostki leksykalne: Kobieta i męż czyzna nale żą do kohiponimów JLS6 {czł owiek ze względu na płeć} TAK - To jest męż czyzna? - Nie, wręcz przeciwnie, to jest kobieta! 6 JLS jednostka leksykalna sztuczna 15

16 TAK Jeśli kto ś nie jest mężczyzną, to musi by ć kobietą. TAK Jeśli kto ś nie jest kobietą, to musi by ć mężczyzną. NIE Jeśli kto ś jest dla kogo ś kobietą (ze względu na płe ć), to kto ś jest dla kogoś mężczyzną (ze względu na płe ć). Wynik: Kobieta i męż czyzna to antonimy komplementarne. Zdarza si ę i tak w bazie, tj. w Słowosieci, że antonimami s ą te jednostki leksykalne, które nie maj ą wspólnego hiperonimu, na przykł ad: cisza 4 hał as 1. Istnienie takiej antonimii wskazuje możliwo ść wprowadzenia nowego hiperonimu bąd ź hiponimu. Takie relacje należy wprowadza ć lub zgłasza ć do omówienia Antonimia właściwa Kontrast nie zawsze dotyczy jednostek leksykalnych, które stoj ą w opozycji binarnej do siebie. Antonimy właściwe nie wyczerpuj ą wszystkich możliwości ze skali wartości cechy różnicują cej kohiponimy/komeronimy. S ą jeszcze możliwe stany pośrednie. Antonimy znajduj ą si ę po przeciwnych stronach osi wartości cechy ciągłej (w równej odległoś ci od neutralnego elementu zbioru kohiponimów). ady antonimów właściwych w Słowosieci 1.0: dobry1 - zły8 {niedobry1 zły8} Z pewności ą istnieje co ś, co nie jest ani dobre, ani zł e; dobry2 sympatyczny - zły7 niesympatyczny Z pewności ą istnieje kto ś, kto ani nie jest sympatyczny, ani nie jest niesympatyczny; anioł2 (synonim: dobry duch 1) - diabe ł oraz {anioł 2} jest hiponimem {istoty nadprzyrodzonej 1} (os) Z pewności ą istnieje istota nadprzyrodzona, która ani nie jest aniołem, ani diabłem. Test Antonimia właś ciwa Warunek: X, Y to kohiponimy lub komeronimy lub hiponimy antonimów albo konwersów ad TAK - To jest X? - Nie, wręcz przeciwnie, to jest Y! TAK Jeśli kto ś/co ś jest X-em, to nie może by ć Y-em TAK Jeśli kto ś/co ś jest Y-em, to nie może by ć X-em NIE Jeśli kto ś/co ś jest dla kogo ś/czego ś X-em, to kto ś/co ś jest dla kogo ś/czego ś Y-em. Jednostki leksykalne: Dziób i rufa to komeronimy { ł odzi} TAK To jest rufa? - Nie, wręcz przeciwnie, to jest dziób! TAK Jeśli co ś jest rufą, to nie może by ć dziobem. TAK Jeśli co ś jest dziobem, to nie może by ć rufą. NIE Nie jest tak, że jeśli co ś jest dla czego ś rufą, to co ś jest dla czego ś dziobem. 16

17 Wynik: Dziób i rufa to antonimy właściwe. Wspólny hiperonim/holonim nie musi by ć hiperonimem/holonimem bezpośrednim. Wydaje si ę, że najważniejsze jest, żeby jednostki leksykalne miały wspólny element nadrzędny Konwersja Konwersja to relacja kontrastu semantycznego. Relacja ta przedstawia to samo zjawisko z dwóch różnych stron. Konwersja jest częsta między leksemami należącymi do słownictwa opisują cego role społeczne, stopnie pokrewieństwa, stosunki czasowe i przestrzenne ([ 13]. Osi ą tej relacji dla rzeczowników jest predykat dwumiejscowy, a powiązane rzeczowniki stanowi ą jego argumenty. adami konwersów s ą pary: kat ofiara, nauczyciel uczeń, mąż ż ona, kochanek kochanka. Jeżeli z konwersów utworzymy wyraż enia a jest X-em (dla) b, a jest Y-em (dla) b, to wyrażenia te będ ą synonimiczne, jeś li zamienimy miejscami ich argumenty, tzn. : a jest katem (dla) b = b jest ofiar ą (dla) b. T ę zależno ść wyraż a test (2.5.3): Test Konwersja Warunek: X i Y to kohiponimy lub komeronimy lub hiponimy antonimów albo konwersów JEŻELI a jest dla b X-em, TO b jest dla a Y-em. ad Jednostki leksykalne: mąż m ąż 1, małżonek 1 i ż ona żona 1, małż onka 1 to hiponimy współmałż onka współmałżonek 1 JEŻELI a jest dla b męż em, TO b jest dla a żoną. Wynik: Mąż i ż ona to konwersy. 2.6 Mero-/Holonimia Meronimia i holonimia to relacje odwrotne, w Słowosieci oznaczane mię dzy synsetami. Meronimia to, ogólnie mówiąc, relacja cząstkowości (gr. meros cz ęść, wielo ść ), holonimia całościowości (gr. holos cało ść ). Za EuroWN [ 4] wyróżniamy pi ęć typów meronimii (holonimii): meronimia/holonimia CZĘŚCI: X jest CZĘŚCI Ą Y-a, meronimia/holonimia PORCJI: X jest PORCJ Ą Y-a, meronimia/holonimia MIEJSCA: X jest MIEJSCEM w (na) Y-u, meronimia/holonimia ELEMENTU: X jest ELEMENTEM zbioru (grupy) Y, meronimia/holonimia MATERIAŁU: X jest MATERIAŁEM, z którego zrobione jest Y. X jest meronimem Y-a wtedy i tylko wtedy, gdy Y jest holonimem X-a. Zwróćmy uwag ę na fakt, że dwa wyrazy mog ą by ć meronimem i holonimem, ale nie musi zachodzi ć mię dzy nimi 17

18 relacja i mero-, i holonimii. Jeden i ten sam wyraz może mie ć wiele holonimów (może by ć meronimem wielu jednostek leksykalnych): np. koł o może by ć meronimem samochodu, samolotu, roweru, motocykla itd. Ścisłe potraktowanie meronimii prowadził oby do powstania wielkiej liczby homonimów zupełnych, koł o 1 - samochód, koł o 2 - samolot itd. Uznajemy, że meronim koł o w każ dej z tych relacji to jeden leksem. W Słowosieci 1.0 za każdym razem podejmowano decyzj ę, czy relacja meronimii/holonimii łączy w obie strony (czy s ą to relacje odwrotne). ady meronimii: dygresja 1 jest częścią treś ci 2, basen oceaniczny 1 jest miejscem na skorupie ziemskiej 1. W obu przypadkach nie stwierdzono holonimii. Podobnie cegł a jest części ą ś ciany, ale ś ciana nie jest całości ą składającą si ę z cegie ł (może by ć z drewna, z tektury). Inny przykład: szprycha jest meronimem jednostki koł o, ale nie każde koło ma szprychy, a więc nie wprowadza si ę relacji odwrotnej. Meronimia jest mniej restrykcyjna ni ż holonimia koło może by ć części ą samolotu LUB samochodu. W przypadku holonimii wykluczamy alternatywy (niewłaściwe s ą relacje: pojazd *HOLO > koł o, pojazd *HOLO > gą sienicai). Holonimia ma charakter koniunkcyjny (dwie jednostki musz ą by ć równocześnie częsci ą holonimu). Można przyj ąć, że meronimia jest relacj ą przechodni ą tylko wtedy, gdy istnieje dla niej relacja odwrotna holonimia: mankiet jest części ą rę kawa, ale nie jest części ą koszuli, sprycha jest części ą koł a, ale nie jest części ą wózka; drzewo jest elementem drzewostanu, drzewostan jest części ą lasu i drzewo jest części ą lasu. Test Mero-/holonimia częś ci TAK X jest części ą Y-a TAK Y jest całości ą, której części ą jest X TAK Y nie jest części ą X-a ad Synsety: Klawiatura i laptop to rzeczowniki TAK Klawiatura jest części ą laptopa TAK Laptop jest całości ą, której części ą jest klawiatura TAK Laptop nie jest części ą klawiatury Wynik: Klawiatura jest meronimem laptopa. Laptop jest holonimem klawiatury. 18

19 Test Mero-/holonimia porcji TAK X jest porcj ą Y-a TAK Y jest całości ą, której porcj ą jest X TAK Y nie jest porcj ą X-a ad Synsety: Kromka i chleb to rzeczowniki TAK Kromka jest porcj ą chleba TAK Chleb jest całości ą, której porcj ą jest kromka TAK Chleb nie jest porcj ą kromki Wynik: Kromka jest meronimem chleba. Test Mero-/holonimia miejsca TAK X jest miejscem w/na Y-u TAK Y jest miejscem, w/na którym jest X TAK Y nie jest miejscem w/na X-e ad Synsety: Polana i las to rzeczowniki TAK Polana jest miejscem w lesie TAK Las jest miejscem, w którym jest polana TAK Las nie jest miejscem w/na polanie Wynik: Polana jest meronimem lasu. Las to holonim polany. Test Mero-/holonimia elementu TAK X jest elementem Y-a TAK Y jest grup ą/zbiorem, której/ego elementem jest X TAK Y nie jest elementem X-a ad Synsety: Dzik i Zwierzyna to rzeczowniki TAK Dzik jest elementem zwierzyny TAK Zwierzyna jest grup ą, której elementem jest dzik 19

20 TAK Zwierzyna nie jest elementem dzika Wynik: Dzik jest meronimem zwierzyny. Zwierzyna to holonim dzika. Test Mero-/holonimia materiał u TAK X jest materiałem, z którego zrobione jest Y TAK Y jest całości ą, która zrobiona jest z X-a TAK Y nie jest materiałem, z którego zrobione jest X ad Synsety: Metal i Miecz to rzeczowniki TAK Metal jest materiałem, z którego zrobiony jest miecz TAK Miecz jest całości ą, która zrobiona jest z metalu TAK Miecz nie jest materiałem, z którego zrobiony jest metal Wynik: Metal jest meronimem miecza. Miecz jest holonimem metalu Meronimia/holonimia taksonomiczna Szczególne miejsce wśród relacji mero-/holonimicznych przypadł o meronimii i holonimii taksonomicznej. Relacj ą ta powstała, by umożliwi ć połączenie częś ci naukowej, specjalistycznej oraz potocznej, ogólnej Słowosieci. W myśl naszych założe ń terminologi ę naukow ą i słownictwo ogólne, o ile to tylko możliwe, rozdzielamy, tworząc odrę bne drzewa. Jednym z takich drzew jest taksonomia świata roślin i zwierząt. Sł ownictwo ogólne/potoczne podpinamy pod węzły tego drzewa za pomoc ą meronimii taksonomicznej, np. kot jest meronimem taksonomicznym kotowatych. Elementy drzewa taksonomii naukowej (DTN) podawane s ą w liczbie mnogiej dzięki temu można je równie ż łączy ć meronimi ą taksonomiczn ą: kotowate 'felidae' kotokształ tne 'feliformia'. Jak wida ć, w przypadku drzewa taksonomii biologicznej to podejście jest całkiem naturalne. Zestaw testów dla tej relacji jest następujący: Test Meronimia/holonimia taksonomiczna X jest elementem taksonomicznym Y Y reprezentuje poziom taksonomiczny, którego elementem jest X Y nie jest elementem taksonomicznym X ad Synsety: okrytozaląż kowe 'Angiospermae' i rośliny nasienne 'Spermatophyta' 20

21 okrytozaląż kowe s ą elementem taksonomicznym roślin nasiennych rośliny nasienne reprezentuj ą poziom taksonomiczny, którego elementem s ą okrytozalążkowe rośliny nasienne nie s ą elementem taksonomicznym okrytozalążkowych 2.7 Relacje roli, zawierania roli oraz ich podtypy Twórcy EuroWN zwracaj ą uwag ę na ścisłe powiązania konceptualne między czynnoś ciami a obiektami tych czynności. Na przykład istnieje takie powiązanie między czynności ą czytania a obiektami czytanymi: książ kami, gazetami, przepisami itp. W naturalny sposób warto przedstawia ć takie zależności w leksykonie. Ję zyk naturalny bogaty jest w procesy słowotwórcze, które wprost generuj ą cał e serie derywatów rzeczownikowych i czasownikowych, przedstawiających takie zależności (por. biegacz < biegać, telefonowa ć < telefon). Opis relacji semantycznych między takimi jednostkami leksykalnymi będzie przydatny nie tylko ze wzglę du na zastosowania automatyczne. Relacje łączące rzeczowniki z ich czasownikowymi podstawami słowotwórczymi bę dziemy określa ć jako rolę. Relacj ę idąc ą od rzeczownika do czasownika odrzeczownikowego okreś lamy mianem zawierania roli. Zakłada si ę, że relacja roli zachodzi mię dzy rzeczownikiem a czasownikiem, gdy czasownik odnosi si ę do sytuacji, w której podmiot wyraż ony przez rzeczownik pełni pewn ą rol ę, semantycznie charakteryzując ten rzeczownik. I podobnie, jeś li znaczenie czasownika jest silnie zależne od rzeczownika zawartego w jego znaczeniu, zaznacza si ę relacj ę zawierania między czasownikiem a rzeczownikiem. W większoś ci przypadków relacje te będ ą odzwierciedleniem budowy słowotwórczej (morfologicznej) włą czonych w nie jednostek (np. piłowa ć pił a, pracownik pracować). Relacje roli i zawierania roli, choć 7 stanowi ą swoje lustrzane odbicie, najczęściej nie s ą swoimi odwrotnościami. Rola i zawieranie roli to w przeważającej mierze relacje jednokierunkowe nieodwracalne: to telefonować pochodzi od telefonu (zawieranie roli), a nie na odwrót, to biegacz pochodzi od biega ć (rola), a nie na odwrót. W rzadkich przypadkach, tj. wtedy, gdy motywacja jest niejasna, można połączyć rzeczownik i czasownik obiema relacjami, oznacza ć to będzie, że obie formy wzajemnie się motywuj ą. Wyróżniamy następujące role dla rzeczowników: AGENS PACJENS / OBIEKT NARZĘDZIE / INSTRUMENT MIEJSCE WYTWÓR / REZULTAT CZAS Dla przypadków nie dających si ę określi ć powyższym rozróż nieniem zostawiamy etykiety 7 Relacja zawierania roli zostanie równie ż opisana w rozdziale poświęconym czasownikowi. 21

22 ogólne ROLA (podtyp nieokreślony) i ZAWIERANIE ROLI (podtyp nieokreślony), cho ć te relacje powinny by ć przydzielane ostrożnie i tylko wtedy, gdy rzeczywiście istnieje silna więź semantyczna między rzeczownikiem i czasownikiem. Poniż szy zbiór testów prezentuje sposób wykrywania relacji roli dla wyznaczonych podtypów. Ostatnie wyrażenie odnosi si ę do relacji ogólnej. Relacj ę zawierania roli przedstawiliśmy w części czasownikowej. Preambuła Relacj ą "Roli" łączymy rzeczownik odczasownikowy z jego podstaw ą słowotwórcz ą. Warto zwróci ć uwag ę na ten fakt, że "Rola" i bliźniacza relacja "Zawierania roli" nie s ą relacjami odwrotnymi. Związane to jest z kierunkiem derywacji. Zakłada si ę, ż e relacja "Roli" zachodzi między rzeczownikiem a czasownikiem, gdy czasownik odnosi si ę do sytuacji, w której aktant wyrażony przez rzeczownik pełni pewn ą rol ę, semantycznie charakteryzując ten czasownik. Test Rola X Y Warunek: rzeczownik X jest derywatem czasownika Y Agens/subiekt TAK X jest X-em, poniewa ż X Y-uje TAK X to AGENS SUBIEKT czynności 'Y' Pacjens/obiekt TAK X jest X-em, poniewa ż podlega czynności 'Y' TAK X to PACJENS OBIEKT, który podlega czynności 'Y' Narzędzie TAK X jest X-em, poniewa ż tym (si ę) Y-kuje TAK X to NARZĘDZIE, którym (si ę) Y-uje Miejsce TAK X jest X-em, poniewa ż tam (si ę) Y-uje TAK X to MIEJSCE, gdzie (si ę) Y-uje Wytwór/rezultat TAK X powstaje, gdy (si ę) Y-uje TAK X to WYTWÓR REZULTAT czynności 'Y' 22

23 Czas ad TAK Gdy jest (s ą) X, wtedy (si ę) Y-uje TAK X to CZAS, w którym (si ę) Y-uje TAK Znaczenie X-a zawiera w sobie czynno ść wyrażon ą przez czasownik 'Y' Synsety: Rzeczownik biegacz jest derywatem czasownika biegać TAK Biegacz jest biegaczem, poniewa ż biegacz biega. TAK Biegacz to AGENS czynności ' biegać'. Znaczenie biegacza zawiera w sobie sytuacj ę wyrażon ą przez czasownik ' biegać' ad Synsety: Rzeczownik uczeń jest derywatem czasownika uczyć TAK Uczeń jest uczniem, poniewa ż podlega czynności ' uczyć'. TAK Uczeń to PACJENS, który podlega czynności ' uczyć'. Znaczenie ucznia zawiera w sobie sytuacj ę wyrażon ą przez czasownik ' uczyć' ad Synsety: Rzeczownik wiertarka jest derywatem czasownika wiercić TAK Wiertarka jest wiertarką, poniewa ż tym (si ę) wierci. TAK Wiertarka to NARZĘDZIE, którym si ę wierci. Znaczenie wiertarki zawiera w sobie sytuacj ę wyrażon ą przez czasownik 'wiercić' ad Synsety: Rzeczownik suszarnia jest derywatem czasownika suszyć TAK Suszarnia jest suszarnią, poniewa ż tam (si ę) suszy. TAK Suszarnia to MIEJSCE, gdzie si ę suszy. Znaczenie suszarni zawiera w sobie sytuacj ę wyrażon ą przez czasownik ' suszyć' ad Synsety: Rzeczownik ukł ad jest derywatem czasownika układać 23

24 TAK Ukł ad powstaje, gdy (si ę) ukł ada. TAK Ukł ad to WYTWÓR REZULTAT czynności ' układać'. Znaczenie układu zawiera w sobie sytuacj ę wyrażon ą przez czasownik ' układać'. ad Synsety: Rzeczownik ś wit jest derywatem czasownika świtać TAK Ś wit jest (s ą), gdy (si ę) ś wita. Wynik: Ś wit to CZAS czasownika świtać. Znaczenie świtu zawiera w sobie sytuacj ę wyrażon ą przez czasownik ' świta ć '. Istniej ą rzeczowniki, które wypełniaj ą role, cho ć relacja roli nie łą czy ich morfologicznie z czasownikami. Chodzi o derywaty odrzeczownikowe, w których predykat nie zostaje wyraż ony, na przykład gołębiarz < gołą b kto ś, kto hoduje gołębie, kapuś niak < kapusta zupa ugotowana z kapusty, kwiaciarnia < kwiat miejsce, w którym sprzedaje si ę kwiaty. W tradycyjnym słowotwórstwie określa si ę derywaty tego typu odpowiednio jako nazwy subiektów, nazwy obiektów i rezultatów oraz nazwy miejsc przy niewyrażonym predykacie [ 10]. Dołą czamy takie pary rzeczowników do opisu relacji roli mimo braku jawnego czasownika. Derywaty rzeczownikowe będ ą spełniał y kolejno role: AGENSA, WYTWORU REZULTATU oraz MIEJSCA. Poniż szy test (2.7.2) jest propozycj ą opisu takich rzeczowników w ramach relacji roli przy niewyrażonym predykacie: Test Rola przy niewyraż onym predykacie X Y Warunek: rzeczownik X jest derywatem rzeczownika Y. Agens przy niewyrażonym predykacie TAK Y nie jest gerundium (nomen actionis) TAK albo X zajmuje si ę Y, albo X robi co ś z Y. TAK X to AGENS dla czynności intencjonalnej związanej z Y-em. Miejsce przy niewyrażonym predykacie TAK X jest miejscem, w którym kto ś/co ś robi co ś z Y. TAK X to MIEJSCE dla Y-a. Wytwór/rezultat przy niewyrażonym predykacie TAK X powstaje, gdy co ś si ę robi z Y TAK X to WYTWÓR REZULTAT tego, co robi si ę z Y-em Znaczenie rzeczownika X zawiera w sobie znaczenie rzeczownika Y 24

25 ad rzeczownik Gołę biarz to derywat rzeczownika gołą b. TAK Gołę biarz albo zajmuje si ę gołę biem, albo robi co ś z gołę biem. Wynik: Gołę biarz to AGENS dla czynności związanej z gołę biem. Znaczenie rzeczownika gołębiarz zawiera w sobie znaczenie rzeczownika gołą b. ad rzeczownik kapuś niak to derywat rzeczownika kapusta. TAK kapuś niak powstaje, gdy co ś si ę robi z kapustą Wynik: Kapuś niak to WYTWÓR REZULTAT tego, co si ę robi z kapustą. Znaczenie rzeczownika kapuśniak zawiera w sobie znaczenie rzeczownika kapusta. ad rzeczownik Kwiaciarnia to derywat rzeczownika kwiat. TAK Kwiaciarnia jest miejscem, w którym kto ś/co ś robi co ś z kwiatem. Wynik: Kwiaciarnia to MIEJSCE dla kwiatu. Znaczenie rzeczownika kwiaciarnia zawiera w sobie znaczenie rzeczownika kwiat. 2.8 Nosiciel_stanu cechy oraz Stan Cecha Niniejsza relacja służy połączeniu rzeczowników opisujących kogo ś lub co ś, będą cych w określonym stanie, przejawiających jaki ś stan lub charakterystycznych ze względu na jakąś cech ę, z przymiotnikami, które wyrażaj ą stan lub cech ę. Zwią zek rzeczownik przymiotnik ma więc charakter derywacyjny. Rzeczowniki tego typu maj ą zwykle otwart ą denotacj ę: mogą określa ć dowolny podmiot, o którego stanie orzekaj ą, na przykład rzeczownik biedak odnosi się do wszystkich podmiotów, których stan określa przymiotnik biedny. Należy zwróci ć uwag ę, ż e opisywane rzeczowniki nie opisuj ą stanów jako takich; jednostki, o których powie si ę, że są biedne, to nie stany, ale podmioty. Analogicznie, rzeczowniki odnoszące si ę do podmiotów o danej cesze, nie opisuj ą cech, tylko ich nosicieli. Opisywana relacja łączy jednostki leksykalne i jest relacj ą odwrotn ą. Test Nosiciel_stanu cechy Warunek: X to rzeczownik, Y to przymiotnik TAK X jest kim ś/czym ś, do kogo/czego odnosi si ę stan wyrażony przez Y. TAK X jest kim ś/czym ś, kto/co jest Y. 25

26 ad Jednostki leksykalne: Rzeczownik ś lepiec i przymiotnik ś lepy TAK Ś lepiec jest kim ś, do kogo odnosi si ę stan wyrażony przez ś lepy. Wynik: Ś lepiec jest NOSICIELEM_STANU ś lepy. Ś lepy to STAN ś lepca. ad Jednostki leksykalne: Rzeczownik gł upek i przymiotnik gł upi TAK Gł upek jest kim ś, kto jest gł upi. Wynik: Gł upek jest NOSICIELEM_CECHY gł upi. Gł upi to CECHA gł upka. 2.9 Żeńskość Dla nazw żeńskich wyprowadzanych z rzeczowników męskich wprowadzamy relacj ę żeńskoś ci. Relacja ta łączy ć będzie jednostki leksykalne. Zakładamy przy tym, ż e stanowi ona w pewnym sensie związek hipo-/hiperonimiczny rzeczowników żeńskiego i mę skiego. Pary rzeczowników niezwiązanych morfologicznie, a wyrażające różnic ę płci, na przykład klacz i ogier, łą czymy innymi relacjami. Test Żeńskość Warunek: X i Y to rzeczowniki. X jest nazw ą żeńsk ą, której podstaw ą derywacyjn ą jest Y TAK X to Y-kobieta Y-samica ad Jednostki leksykalne: Pisarka i Pisarz to rzeczowniki. Pisarka jest nazw ą żeńsk ą, której podstaw ą derywacyjn ą jest pisarz. TAK Pisarka to pisarz-kobieta. Wynik: Pisarkę od pisarza odróżnia ŻEŃSKO ŚĆ Nacechowanie Relacja nacechowania będzie łączy ć jednostki leksykalne, dla których istnieje zwią zek derywacyjny o charakterze stylistycznym. Włączamy do niej: nazwy istot młodych, nazwy deminutywne, 26

27 nazwy ekspresywne i augmentatywne. Nazwy ekspresywne i augmentatywne opisane zostaj ą wspólnie ze wzglę du na sposoby ich użycia w tekstach. Każ dy z przedstawionych rodzajów derywacji stanowi podtyp relacji nacechowania, co pokazuj ą testy poniżej. Test Istota mł oda Warunek: Rzeczownik X jest derywatem rzeczownika Y. TAK X jest nazw ą istoty młodej TAK X to młode Y. ad żyrafią tko i żyrafa TAK yrafi tko to rzeczowniki. Żyrafią tko jest derywatem ż yrafy. ż ą to nazwa istoty młodej TAK żyrafiątko to młoda ż yrafa. Wynik: { żyrafiątko} od { żyrafy} wyróżnia NACECHOWANIE_MŁODE. Test Deminutywność Warunek: Rzeczownik X jest derywatem rzeczownika Y. TAK X jest nazw ą deminutywną TAK X to małe lub miłe Y. ad Synsety: Rzeczownik piesek jest derywatem rzeczownika pies TAK Piesek jest nazw ą deminutywną TAK Piesek to mały lub miły pies. Wynik: {Piesek} od {psa} wyróżnia NACECHOWANIE_DEMINUTYWNO ŚĆ. Test Ekspresywno ść i Augmentatywność Warunek: Rzeczownik X jest derywatem rzeczownika Y. TAK X jest nazw ą ekspresywn ą lub augmentatywną TAK X to duże Y albo X to pozytywne lub negatywne określenie Y. ad Synsety: Rzeczownik psina (psisko) jest derywatem rzeczownika pies 27

28 TAK psina jest nazw ą ekspresywn ą, a jednostka psisko jest nazwą augmentatywn ą. TAK Psisko to duży pies. TAK Psina to pozytywnie lub negatywnie o psie. Wynik: {Psina, psisko} od {psa} wyróżnia NACECHOWANIE_EKSPRESJA Mieszkaniec Ostatni ą relacj ą wynikając ą z derywacji, któr ą opisujemy dla rzeczowników, jest bycie mieszkańcem/obywatelem jakiego ś kraju, regionu lub miasta. Relacja wiąż e tylko takie synsety, których przynajmniej niektóre elementy s ą powiązane derywacyjnie. Test Mieszkaniec Warunek: X jest nazw ą osoby. Y jest nazw ą miejsca TAK X mieszka w Y albo X pochodzi z Y. Przył kad Synsety: Walijczyk jest nazw ą osoby. Walia jest nazw ą miejsca. TAK Walijczyk mieszka w Walii albo Walijczyk pochodzi z Walii. Wynik: {Walijczyk} jest MIESZKAŃCEM {Walii} Derywacyjność Derywaty synchroniczne reprezentujące procesy mniej regularne łą czymy z podstawami 8 słowotwórczymi relacj ą derywacyjnoś ci. adem może by ć seria nazw chorób: oł owica (relacja z jednostk ą oł ów), pryszczyca (relacja z jednostk ą pryszcz), kamica (relacja z jednostką kamień) Relacje nieokreś lone fuzzynimy (relacje jednostek i synsetów) Podczas tworzenia Słowosieci 1.0 uzgodniono, że oznaczane będ ą mię dzy jednostkami leksykalnymi relacje nieokreślone, tzn. takie, dla których nie znaleziono miejsca wś ród relacji dotychczas opisanych. Wykorzystując doś wiadczenia EuroWN, proponujemy korzystanie z relacji fuzzynimii w przypadku, gdy bez niej jednostka leksykalna miałaby pozosta ć poza siecią z braku zdefiniowania odpowiedniej relacji. Fuzzynimia pojawi si ę wię c, gdy wszystkie pozostałe testy zawiod ą, a wci ąż można będzie powiedzie ć, że X łączy z Y jaka ś silna relacja9. 8 Nie włączamy do opisu słowotwórstwa historycznego. 9 Fuzzynymy will hold when all tests above fail but the test X has some strong relation to Y still works [4]. 28