Recenzja rozprawy doktorskiej pt.: Drzwi i bramy w architekturze świeckiej miasta Jarosławia od końca wieku XVIII do roku 1939

Transkrypt

1 prof. dr hab. inż. arch. Zbigniew K. Zuziak, prof. zw. Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki Adres domowy: ul. Mikołajska 4/2, Kraków; Kraków, Recenzja rozprawy doktorskiej pt.: Drzwi i bramy w architekturze świeckiej miasta Jarosławia od końca wieku XVIII do roku 1939 Autorka rozprawy: mgr Jadwiga Stęchły Promotor: dr hab. inż. Marek Gosztyła, prof. Politechniki Rzeszowskiej Jednostka prowadząca przewód: Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej Recenzję wykonałem na podstawie zlecenia Dziekana Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej prof. zw. dr hab. inż. arch. Elżbiety Trockiej-Leszczyńskiej skierowanego w imieniu Rady Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej 20 lutego 2017 r. (pismo W1/4020/12/2017). Pod względem formalno-prawnym w ocenie dysertacji kierowałem się kryteriami określonymi w Ustawie z dn. 14 marca 2003r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz.595, z późniejszymi zmianami) a także odpowiednimi przepisami Rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 22 września 2011 r. w sprawie szczegółowego trybu i warunków przeprowadzania czynności w przewodzie doktorskim, w postępowaniu habilitacyjnym oraz w postępowaniu o nadanie tytułu profesora (Dz. U. nr 204, poz. 1200). II Przedłożona do recenzji rozprawa prezentowana jest w układzie dwóch tomów. Tom I liczy 268 stron wydruku, w tym: 18 stron zawierających wykaz źródeł i opracowań (Doktorantka nie numeruje pozycji wykazanych źródeł). Praca jest bogato ilustrowana a dobór ilustracji odpowiada charakterowi tematu oraz metodom stosowanym w pracach badawczych z zakresu architektury i urbanistyki w specjalności historia architektury i konserwacja zabytków. Dysertacja zawiera liczne przypisy (418) a umieszczony pod koniec pierwszego tomu spis ilustracji liczy 124 pozycji (w 27 przypadkach brak informacji nt. źródeł/autorstwa). Na końcu pracy załączono dwustronicowe streszczenia w języku polskim i angielskim. Od razu wypada tu zwrócić uwagę na te fragmenty streszczeń, w których znajdujemy sformułowania na temat typologii i systematyki badanej stolarki drzwiowej. Może to mieć znaczenie dla dyskusji nad logiką konstrukcji wywodu, ponieważ określając cel swoich badań Doktorantka wymienia tu między innymi opracowanie systematyki i typologii, która miałaby 1 I

2 odzwierciedlić proces zmian w rozwiązaniach konstrukcyjnych i zdobniczych, a także zmian zachodzących w pozostałych elementach składowych drzwi. Tom I rozprawy składa się z pięciu rozdziałów poprzedzonych sześcio-stronicowym wstępem oraz zwieńczonych zakończeniem, które zawiera pięcio-stronicowe podsumowanie oraz sześć, stosunkowo obszernych i starannie opracowanych tabel. Tabele te można traktować jako interesującą formę prezentowania wniosków. Jest to zarazem próba usystematyzowania typów badanych drzwi wg. takich kryteriów jak: epoka stylistyczna, konstrukcja i rodzaje stosowanych okuć. Wstęp zawiera podstawowe informacje o problematyce badawczej pracy i daje pojęcie o jej założeniach metodologicznych i konstrukcji intelektualnej. Pod tym względem praca wpisuje się w dobrą tradycję konstruowania dysertacji na zasadzie metodycznego składania kolejnych jej sekwencji w spójną całość. W procesie tym kluczową rolę odgrywa kwerenda archiwalna. Wyczuwa się tu dociekliwość Autorki w budowaniu bazy faktograficznej i warsztatową sprawność w opracowaniu źródeł. Punkty wyjścia w rozważaniach Doktorantki to: identyfikacja przedmiotu badań, zwięzłe uzasadnienie wyboru tematu, jasne zarysowanie celu badawczego i głównych założeń rozprawy. Dalej omówiono przyjęte metody badawcze oraz opisano konstrukcję pracy. Określając główny cel naukowo-badawczy swej dysertacji Pani mgr Jadwiga Stęchły pisze: Celem badań nad jarosławską stolarką drzwiową jest przede wszystkim określenie cech charakterystycznych drzwi, opracowanie typologii i systematyki odzwierciedlające proces zmian w rozwiązaniach konstrukcyjnych i zdobniczych, a także zmian zachodzących w pozostałych elementach składowych drzwi. Analiza tekstu dysertacji oraz materiału ilustracyjnego pozwalają stwierdzić, że cele naukowo-badawcze rozprawy zostały osiągnięte. Dla porządku odnotujmy też, że omawiając we Wstępie (str. 1 6) konstrukcję pracy Doktorantka pominęła rozdział V poświęcony problematyce ochrony konserwatorskiej stolarki drzwiowej, co w jakiejś mierze deformuje czytelność prezentacji całości pracy. W Rozdziale 1 dokonano przeglądu stanu badań odwołując się do pozycji krajowych oraz zagranicznych. Już w pierwszym zdaniu Autorka pisze, że: Jarosławska stolarka drzwiowa nie była dotychczas przedmiotem badań i stanowi jeden z najmniej rozpoznanych tematów. Można przyjąć, że stwierdzenie to jest ważnym komponentem tego, co w metodologii rozpraw doktorskich określa się zazwyczaj mianem sformułowania problemu naukowego. Co prawda Autorka nie poświęca temu zagadnieniu odrębnej części w kompozycji wstępu, to jednak pośrednio problem badawczy zdefiniowała wskazując na kolejne kroki w logicznym ciągu procedur badawczych swojego projektu. Procedury te prowadzą przecież do odpowiedzi na pytania związane z daną sytuacją problemową; w tym przypadku są to pytania o kierunek / kierunki przekształceń stolarki jarosławskiej od końca XVIII wieku do roku 1939 zarówno pod względem konstrukcji, jak i zdobnictwa. W omówieniu stanu badań zdecydowanie przeważa literatura krajowa, ale ową dysproporcję można usprawiedliwić specyfiką tematu. Tu rysuje się jednak następujące pytanie: W jakiej mierze omówiona przez Doktorantkę literatura przedmiotu stanowi wystarczająco mocną podbudowę teoretyczną przeprowadzonych badań? Pytanie to wiąże się z kolejną kwestią: jak 2

3 opracowana przez Autorkę charakterystyka badanego zbioru zabytkowych elementów przedstawia się na tle podobnych badań prowadzonych współcześnie za granicą? W rozdziale II przedstawiono typologię i systematykę drzwi, odrębnie dla kolejnych faz stylowych: późnego baroku, klasycyzmu, historyzmu (eklektyzmu i neostylów), modernizmu. Rozdział ten czyta się bardzo dobrze. Napisany jest w sposób świadczący, że w tych partiach tekstu Doktorantka świetnie panuje nad tematem, a miejscami wręcz daje popis swojej erudycji, wrażliwości na walory estetyczne wręcz urokliwość prezentowanych rozwiązań konstrukcyjnych i detali architektoniczno-budowlanych. Daje też dowód zarówno doskonałego opanowania badanej materii jak i umiejętności argumentowania przekonującego o słuszności głównej idei rozprawy, a mianowicie, że badany zbiór obiektów to zarazem spory potencjał dziedzictwa kultury materialnej zasługujący na działania konserwatorskie o których Autorka pisze dalej w rozdz. V. Zebrany w rozdziale II materiał ilustracyjny działa przekonująco. Świadczy o wysokich wartościach estetycznych całego repertuaru form ornamentacyjnych występujący w architekturze renesansu i manieryzmu. Rozdział III zatytułowano; Drzwi w kompozycji elewacji. Jak pisze sama Autorka, rozdział ten jest próbą odpowiedzi na pytanie o znaczenie stolarki drzwiowej w kompozycji elewacji w poszczególnych okresach stylowych (str. 5). Również i w tym rozdziale znajdujemy sporo interesujących informacji dowodzących o słuszności głównej linii wywodu. Zgłaszam tu jednak zastrzeżenia do trafności tytułu rozdziału, bowiem analizując tekst i stronę ilustracyjną tej części pracy zbyt mało tu rzeczywistej analizy kompozycyjnej poświęconej roli, jaką drzwi odgrywają w elewacji budynku (czy też w ciągach zabudowy tworzących pierzeję ulicy). może warto rozważyć, czy w wersji redakcyjnej pracy przeznaczonej do druku nie zamienić występującego w tytule rozdziału słowa kompozycji na strukturze. Rozdział IV dotyczy projektantów i wykonawców stolarki drzwiowej i jest wynikiem przeprowadzonych kwerend archiwalnych. Z kolei rozdział V Doktorantka poświęciła problematyce ochrony konserwatorskiej stolarki drzwiowej. W Zakończeniu Autorka dokonuje zwięzłego podsumowania i przedstawia, w formie tabelarycznej, część wnioskową, którą uznać można jako interesujący przykład skojarzenia zagadnień typologicznych (pod względem stylistycznym, konstrukcyjnym, morfologicznym, a także rodzajów stosowanych okuć) z wnioskami, które dotyczą ewolucji stosowanych rozwiązań technicznych oraz zmian stylistycznych / formalnych w ornamentyce i w detalu (zawiasy, elementy zamykające, szklenie itp.). Doktorantka dokonuje też w tym miejscu stosownych uogólnień, których treść jest spójna z głównym przesłaniem pracy, że bogactwo spotykanych w Jarosławiu form dotyczących badanych obiektów wskazuje na duży i wartościowy potencjał dziedzictwa kultury potencjał w pełni zasługujący na ochronę konserwatorską w kontekście wymienianych w pracy zagrożeń. Tom drugi to zgodnie z jego tytułem Katalog historycznej stolarki drzwiowej. Obejmuje on 170 obiektów pogrupowanych chronologicznie i stylistycznie a wybranych zgodnie z zarysowanymi na wstępie ramami czasowymi. Cezurę czasową badanych obiektów wyznaczają: najstarsze istniejące późnobarokowe drzwi zewnętrzne oraz rok 1939 zamykający modernizm międzywojenny. Ta druga, integralna część dysertacji jest również 3

4 stosunkowo obszerna i zawiera bogaty materiał ilustracyjny. Tom II liczy 293 str. (łącznie z kartami dokumentacji rysunkowo-pomiarowej historycznej stolarki drzwiowej opracowanej pod nadzorem Doktorantki przez firmę Argas Projekt Projektowe Usługi Komputerowe) i zawiera też sporo fotografii (nienumerowanych), które są częścią kart katalogowych. Układ informacyjny kart Katalogu można uznać, jako w zasadzie spójny z problematyką analiz (a zatem i z celem rozprawy), aczkolwiek również i tutaj (podobnie jak w części analitycznej rozprawy) zastanawia potraktowanie po macoszemu informacji odnoszących się do kompozycyjnej strony analizy. Przecież, zgodnie z założeniami rozprawy określonymi w ustępie dot. celu pracy, kompozycyjne aspekty charakterystyki badanych obiektów zaliczono do grupy atrybutów, których identyfikacja prowadzić ma do systematyki i klasyfikacji. W tomie II Doktorantka nie załączyła spisu treści (jego funkcję spełnia wykaz zawartości Katalogu podany pod koniec spisu treści w tomie I) ale w jakiejś mierze strukturę tego dokumentu objaśnia Wstęp. Dalej mamy takie komponenty katalogu jak: Wykaz obiektów w katalogu zawierający wykaz zabytkowej stolarki drzwiowej z podziałem wg. epok historycznych (barok, klasycyzm, historyzm, secesja, modernizm); Dokumentacja opisowa i fotograficzna historycznej stolarki drzwiowej (od str ), oraz jako odrębną część ustęp pt.: Dokumentacja rysunkowo-pomiarowa historycznej stolarki drzwiowej (zatytułowany w spisie treści tomu I jako; Dokumentacja rysunkowo-pomiarowa wybranych obiektów ), zawierający 11 rysunków w skali 1:20 zarówno w wersji papierowej jak i na płytce CD). Temat rozprawy jest interesujący; dobrze wybrany zwłaszcza w kontekście zagrożeń, jakie dla zabytkowej stolarki niesie, niestety wciąż jeszcze dość powszechna pseudo-modernizacja. Dla obiektów architektury i budownictwa usytuowanych w miastach czy dzielnicach o szczególnych wartościach dziedzictwa kultury znaczenie takich zagrożeń rośnie. To z kolei uzasadnia potrzebę prowadzenia prac naukowych o tematyce, jaką prezentuje recenzowana dysertacja. Dodajmy też, że w odniesieniu do miast tak cennych pod względem wartości architektonicznych i urbanistycznych jak Jarosław, badania takie nabierają szczególnego znaczenia. Mamy tu do czynienia z projektem naukowym o klarownej koncepcji badawczej. Analizy zbioru obiektów wybranych do badań, i ich systematykę, przeprowadzono na podstawie dobrze obmyślonych i poprawnych metodologicznie założeń, a stronę dokumentacyjną badań terenowych poprzedzono obszerną i starannie wykonaną kwerendą archiwalną. Przedstawione wyżej (w ust. II tej recenzji) otwarte pytania dotyczące szerszego kontekstu prowadzonych badań oraz uwagi krytyczne / zastrzeżenia, na temat zbyt powściągliwego potraktowania roli czynnika kompozycyjnego (dotyczą one głównie warstwy analitycznej rozprawy; ściślej, relacji: drzwi / brama portal i drzwi / brama elewacja) nie podważają III 4

5 pozytywnej oceny struktury całości dysertacji pod względem jej logicznego uporządkowania. Ujmując rzecz ogólniej: uwagi te nie umniejszają istotnych wartości naukowych ocenianej rozprawy. Co prawda, przy pierwszym czytaniu, struktura tekstu może wywołać wrażenie nie pozbawione pewnej dozy ambiwalencji, jednak przy bardziej wnikliwej analizie kompozycji całości odbiór pracy zyskuje, zwłaszcza że układ poszczególnych komponentów dysertacji i logika wywodu nie budzą zastrzeżeń. Mówiąc o pewnej ambiwalencji w odbiorze struktury tematycznej tekstu mam tu na myśli nie tyle słabości w sposobie prowadzenia głównej linii argumentacyjnej, co raczej kwestię rozłożenia akcentów. Z jednej strony, poszczególne komponenty pracy są dobrze dobrane, ale razić tu może zauważalna dysproporcja między partiami tekstu poświęconymi zagadnieniom technicznym i dokumentacji faktograficznej a kompozycyjną stroną analizy. Niedosyt budzi zwłaszcza, wspomniane wyżej, dość pobieżne potraktowanie problemu analizy kompozycyjnej relacji: drzwi / brama portal, a w szerszym spojrzeniu: ocena wartości, jakie z punktu widzenia ochrony konserwatorskiej, tworzą właściwe relacje kompozycyjne w układzie drzwi / bramy a fasada zwłaszcza w układzie parteru ulicy, gdzie mamy już do czynienia z problemem analizy kompozycyjnej. Wymienione wyżej niedomogi w zupełności rekompensowane przez takie walory dysertacji jak: trafność wyboru tematu, wartości dokumentacyjne pracy i poprawność wyprowadzonych z analizy wniosków. IV Strona redakcyjnym pracy zasługuje na pozytywną ocenę. Większość tekstu napisana jest dobrą polszczyzną nie licząc drobnych potknięć, które mają charakter raczej niezręczności stylistycznych. Myśli formułowane są klarownie a kompozycja i struktura całości tekstu nie budzą poważniejszych zastrzeżeń. W dobrze poprowadzonej narracji Doktorantka wskazała na logikę powiązań między głównymi wątkami tematycznymi, które stanowią przedmiot Jej analiz. Materiał ilustracyjny dobrano i zaprezentowano starannie. Można więc przyjąć, że wartości poznawcze dysertacji przemawiają za jej opublikowaniem. Wymagałoby to jednak wcześniejszych drobnych korekt edytorskich. I tak, miejscami pojawiają się w tekście błędy językowe / składniowe i niezręczności stylistyczne. Przykładowo, na str. 2 (wiersz 15 od dołu) czytamy zdanie: Takie założenie skłoniło do konieczności zweryfikowania (? ) zachowanych drzwi itd. do słowa: stolarki. Wydaje się, że między słowami: zachowanych i drzwi brakuje słowa lub zwrotu. Brak jest odnośników w tekście do nr. rysunków (w wersji do publikacji należałoby wprowadzić do tekstu odniesienia do rysunków, fotografii i tabel). W pracach przygotowawczych do opublikowania rozprawy wskazane byłoby również przeredagowanie angielskojęzycznej wersji streszczenia bowiem pod względem językowym jej obecna wersji pozostawia wiele do życzenia. Wymienionym uzupełnieniom / korektom o charakterze edytorskim powinno też towarzyszyć poszerzenie komentarza nt. zagadnień kompozycyjnych o których mowa w części III recenzji. 5

6 V Analiza tekstu dysertacji i jej materiału ilustracyjnego pozwala uznać, że praca ta stanowi oryginalne oraz poprawne pod względem metodologicznym rozwiązanie problemu naukowego. Przeprowadzone w rozprawie analizy i wynikające z nich wnioski są dobrze podbudowane starannie zebranymi dokumentami źródłowymi. Pomimo zgłoszonych w recenzji uwag krytycznych, które dotyczą głównie strony redakcyjnej (braki w informacjach nt. źródeł fotografii) a także drobnych uwag krytycznych do konstrukcji pracy zwłaszcza w tej części rozprawy, w której Autorka odnosi się do zagadnień kompozycyjnych (roli drzwi / bram w kompozycji elewacji) uznaję, że pod względem koncepcyjnym i warsztatowym Doktorantka wykazała się umiejętnościami prowadzenia pracy naukowej zgodnie z kryteriami oceny rozpraw doktorskich wymienionymi w Ustawie. Opanowała warsztat naukowy na poziomie oczekiwanym od osób ubiegających się o nadanie stopnia doktora nauk technicznych w dyscyplinie architektura i urbanistyka. Wykazała się też poziomem wiedzy z zakresu historii architektury i budownictwa oraz konserwacji zabytków w stopniu odpowiednim do rozwiązywanego przez Nią problemu naukowego. Reasumując, stwierdzam, że rozprawa doktorska Pani mgr Jadwigi Stęchły pt.: Drzwi i bramy w architekturze świeckiej miasta Jarosławia od końca wieku XVIII do roku 1939, opracowana pod kierunkiem dr hab. inż. Marka Gosztyły, Profesora Politechniki Rzeszowskiej, spełnia kryteria ocen stosowane w przewodach o nadanie stopnia doktora nauk technicznych w dyscyplinie architektura i urbanistyka. Jest oryginalną i samodzielną pracą naukową odpowiadającą wymaganiom o których mowa w art. 13 ust. 1 Ustawy z dnia 14 marca 2003 o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuk (z późniejszymi zmianami). Stawiam zatem wniosek o dopuszczenie Pani mgr Jadwigi Stęchły do dalszych etapów przewodu doktorskiego, w tym do publicznej obrony Jej rozprawy. Zbigniew K. Zuziak w Krakowie,