WYŻSZA SZKOŁA EKOLOGII I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE

Transkrypt

1 WYŻSZA SZKOŁA EKOLOGII I ZARZĄDZANIA W WARSZAWIE WYDZIAŁ EKOLOGII WARSZAWA, UL. OLSZEWSKA 12, TEL. (0-22) , FAX (0-22) Warszawa, 11.05,2016 r, RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ mgr Małgorzaty Ćwiełąg-Drabek pt. "Środowiskowe czynniki ryzyka a występowanie nowotworu złośłiwego gruczołu krokowego" wykonanej pod kierunkiem dr hab, n, przyr. Ewy Marchwińskiej-Wynvał w Katedrze Zdrowia Środowiskowego Wydziału Zdrowia Publicznego w Bytomiu Śłąskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach Dane zawarte w World Cancer Report z lat 2000, 2008 i 2012 opublikowane przez International Agency for Research on Cancer (larc) i przywołane przez mgr Małgorzatę Ćwie l ąg-drabek we wstępie do przedłożonej mi do recenzji rozprawy dowodzą rosnącej zapadalności na choroby nowotworowe oraz rosnącej liczby zgonów w wyniku tej grupy chorób na świecie, U mężczyzn nowotwór złośliwy gruczołu krokowego stanowi drugi pod względem częstości po nowotworach płuc wariant lokalizacji wykrywanych na św i ecie zmian nowotworowych, charakteryzujący się, wg danych z 2012 r., współczynnikiem zachorowalności 31,1 na IDO 000 mężczyzn, Współczynnik umieralności na nowotwór zło ś liwy gruczołu krokowego, wg danych z tego samego roku, wynosił 7,8 na mężczyzn. W Polsce, wg cytowanych przez Autorkę danych z roku 20 11, nowotwór złośliwy gruczołu krokowego stanowił 14,4% ogółu zachorowań na choroby nowotworowe u mężczyzn, będąc przyczyną 7,9% zgonów mężczyzn spowodowanych przez nowotwory. Obok intensywnie badanych obecnie, wyraźnie zróżn icowanych co do częstości występowania w subpopulacjach rasowych i etnicznych, czynników genetycznych l eżących u podłoża rozwoju nowotworów złośliwych gruczołu krokowego, istotną rolę w inicjacji rozwoju procesu nowotworowego odgrywają także czynniki egzogenne, takie jak niektóre s kładniki pożywienia oraz zanieczyszczenia środowiskowe, w tym m.in. dioksyny (PCDDs, PCDFs), polichlorowane bifenyle (PCB), wie l opierścieniowe węglowodory aromatyczne (P AHs), metale ciężkie, a zwłaszcza kadm, a także pył zawieszony frakcji PMIO, z racji na oddziaływanie zaadsorbowanych na jego powierzchni substancji kancerogennych, 116

2 Województwo śląskie, z racji na wysoki stopień rozwoju przemysłu wydobywczoprzetwórczego, odpowiadającego za emisję do środowiska wielu spośród wyżej wymienionych czynników kancerogennych, stanowi ze wszech miar zasadnie dobrany przez Autorkę podstawowy obszar ukierunkowania prac stanowiących sedno przedstawionej mi do recenzji rozprawy doktorskiej. Zasadne jest też w pełni wtórne odniesienie analizowanych danych lokalnych do wyników z innych województw Polski, co pozwaja na poszerzoną analizę jakże porównawczą oraz istotne w tego rodzaju pracy uogólnione wnioskowanie. Tym samym za wysoce istotny ze względów poznawczych uznaję sformułowany przez mgr Małgorzatę Ćwieląg-Drabek cel pracy, którym jest weryfikacja hipotezy dotyczącej związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy występowaniem typowych dla Śląska środowiskowych czynników ryzyka, takich jak kancerogenne składniki pyłu zawieszonego, a istotnym wzrostem liczby zachorowań na nowotwór złośliwy gruczołu krokowego w miastach i powiatach województwa ś ląskiego. Struktura przedstawionej mi do recenzji rozprawy doktorskiej mgr Małgorzaty Ćwieląg Drabek ma charakter typowy dla tego rodzaju prac. Zasadniczą pod względem merytorycznym część pracy rozpoczyna Wstęp, poprzedzony spisem treści, wykazem skrótów, akronimów i określeń oraz wykazami tabel i rycin. Kolejno następującymi po wstępie rozdziałami są: Założenia i cel pracy, Materiał i metody, Wyniki, Dyskusja, Wnioski. Tematyka przedstawionej mi do recenzji rozprawy wpisuje się w szeroki zakres problematyki badawczej, kierowanego przez dr hab. n. przyr. Ewę Marchwińską-Wyrwał, Zakładu Środowiskowych Czynników Ryzyka Zdrowia Katedry Zdrowia Środowiskowego Wydziału Zdrowia Publicznego w Bytomiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Zespół naukowo-dydaktyczny ww. jednostki, specjalizujący Się w badaniach środowiskowych czynników zagrożenia zdrowia w województwie śląskim, od lat zyskuje szerokie uznanie w gremiach fachowych za swe prace dotyczące zwłaszcza narażenia środowiskowego na toksyczne działanie metali ciężkich i wybranych związków organicznych, a także szkodliwe oddziaływanie pyłu zawieszonego. Materiał badawczy prac stanowiących podstawę przedstawionej mi do recenzj l rozprawy stanowiły dane statystyczne oraz dane dotyczące świadczeń opieki zdrowotnej realizowanych w związku z rozpoznaniem i leczeniem nowotworów gruczołu krokowego oraz dane o ewentualnym zgonie w wyniku rozwoju tego rodzaju choroby nowotworowej, udostępnione przez Główny Urząd Statystyczny, Krajowy Rejestr Nowotworów oraz Śląski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, a także dane pomiarowe dotyczące wybranych zanieczyszczeń środowi skowych pochodzące ze stacj i działaj ących w ramach sieci Państwowego Monitoringu Środowiska. Wykorzystane w pracy dane dotyczące zachorowalności i umieralności mężczyzn na nowotwór złośliwy gruczołu krokowego dotyczyły w zakresie szczegółowym 19 miast na prawach powiatu i 17 powiatów województwa śląskiego. Przedstawione one zostały na tle szerszych danych 2/6

3 pochodzących ze wszystkich 16 województw Polski. Analizie poddano dane z lat (ogółem 13 lat). Na podstawie liczby przypadków nowotworów złoś liwych gruczołu krokowego oraz danych dotycząc yc h li czebno ści populacji mę żczyzn w powiatach i miastach województwa śląskiego Autorka dokonała obliczeń służących określeniu wartości surowego współczynnika zachorowalności (IR) oraz surowego współczynnika umieralności (MR), a także wartości średnich tych współczynników dla całego badanego okresu oraz wybranych w układach par lat reprezentatywnych dla krawędzi oraz środka okresu poddanego analizie ( , , ). Wyniki powy ższych obliczeń po służyły Autorce do analizy zróżnicowania terytorialnego liczby zachorowań i zgonów na nowotwory złośliwe gruczołu krokowego we wspomnianych wyżej miastach na prawach powiatu i powiatach województwa śląskiego oraz w poszczególnych województwach Polski. W celu zobrazowania zróżnicowania i dynamiki wyżej wymienionych parametrów Autorka przygotowała czytelne ilustracje w formie map z wyróżnikami barwnymi i niezbędnym opisem. Na podstawie danych z lat , pozyskanych ze Śląskiego Oddzialu Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia, i poddanych przez Autorkę analizie statystycznej z zastosowaniem oprogramowania SAS v 9.2, wyznaczone został y wartości współczynnika występowania oraz współczynnika cząstkowego zachorowań na nowotwór złoś liwy gruczołu krokowego w miastach na prawach powiatu i powiatach województwa ś ląski ego w latach , a także wartości współczynnika surowego zachorowań oraz współczynnika cząstkowego występowania nowych, finansowanych przez NFZ, przypadków nowotworu złośliwego gruczołu krokowego w miastach i powiatach województwa śląskiego w roku Środowiskowe narażenie na dioksyny (pcddslfs) i polichlorowane bifenyle (PCB) oszacowano na podstawie wyników pomiarów ich sumarycznych stężeń w powietrzu atmosferycznym w okresie letnim zimowym, w trzech różnych lokalizacjach na terenie Dąbrowy Górniczej, w której zlokalizowana jest spalarnia odpadów, stanowiąca potencjalnie naj istotniejsze źródło emisji ww. związków na Śląsku. Miejsca te zlokalizowane były w odległości, odpowiednio 1,2 i 4.5 km od ww. spalarni. Do analiz wykorzystano ponadto wartości średniego stężenia pyłu zawieszonego frakcji PMlO w miastach i powiatach województwa śląskiego w okresie letnim I zimowym pozyskane z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach oraz zawarte w Raportach Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Katowicach. Przeprowadzona analiza statystyczna korelacji rang Spearmana obejmowała : analizę korelacji pomiędzy średnimi wartościami współczynników zachorowalności i umieralności na nowotwór złośliwy gruczołu krokowego a wskaźnikiem zanieczyszczenia powietrza PCDDs/Fs i PCB w objętych badaniami jednostkach terytorialnych województwa śląskiego; 3/6

4 analizę korelacji pomiędzy średnimi wartościami współczynników zachorowalności i umieralności na nowotwór złośliwy gruczołu krokowego a średnimi stężeniami pyłu zawieszonego frakcji PMIO oraz średnimi stężeniami kadmu i benzo[a]pirenu w tej frakcji pyłu, w jednostkach terytorialnych województwa śląskiego. analizę korelacji pomiędzy średnimi wartościami współczynników zachorowalności i umieralności na nowotwór złośliwy gruczołu krokowego a traktowanymi zbiorczo średnimi stężeniami PCDDslFs i PCB oraz pyłu zawieszonego frakcji PMIO w powietrzu, a także średnimi stężeniami kadmu i benzo[a]pirenu w tej frakcji pyłu, w jednostkach terytorialnych województwa śląskiego. Wyniki powyższych analiz posłużyły Autorce do przeprowadzenia rankingowania miast i powiatów województwa śląskiego w zakresie stopnia istotności zależności pomiędzy zachorowalnością i umieralnością na nowotwór złośliwy gruczołu krokowego a narażeniem na współwystępujące wymienione wyżej czynniki zanieczyszczenia powietrza. Zastosowane przez Autorkę procedury obliczeniowe oraz metody analizy statystycznej są właściwie dobrane i zastosowane, a co za tym idzie, w pełni adekwatne do założonego celu pracy. W rozdziale "Wyniki" mgr Małgorzata Ćwieląg-Drabek w sposób przejrzysty i czytelny przedstawiła najistotniejsze dane oraz wyniki przeprowadzonych prac i analiz statystycznych, zestawiając je w 13 tabelach i ilustrując 26 rycinami opatrzonymi zwięzłym opisem. przy bardzo rozległym zakresie wykorzystanych w pracy danych oraz licznych uzyskanych w toku ich analizy wynikach zasadnym zabiegiem zastosowanym przez Autorkę było przeniesienie do rozdziału "Załączniki" większości szczegółowych tabelarycznych zestawień danych i wyników, co pozwoliło na zachowanie oczekiwanej przejrzystości w rozdziale "Wyniki". W rozdziale "Dyskusja" Autorka zawarła rzeczowe omówienie uzyskanych wyników, z licznymi wymaganymi odniesieniami do właściwie dobranych pozycji aktualnego piśmiennictwa, dotyczących środowiskowych uwarunkowań rozwoju nowotworów złośliwych, ze szczególnym uwzględnieniem nowotworu złośliwego gruczołu krokowego. Przeprowadzona dyskusja w sposób systematyczny i logiczny prowadzi do sformułowania wniosków zestawionych przez Autorkę w kolejnym rozdziale. Sześć sformułowanych przez Autorkę wniosków wieńczących zasadniczą część przedstawionej mi do recenzji rozprawy ma charakter zwięzły i zrozumiały, i znajduje należyte uzasadnienie w przedstawionych wynikach przeprowadzonych przez Autorkę prac analiz. Mgr Małgorzata Ćwieląg-Drabek wskazuje bowiem na, wynikającą z przeprowadzonej analizy udokumentowanych w pracy licznych danych epidemiologicznych, wysoką dynamikę wzrostu zachorowalności umieralności na nowotwór złośliwy gruczołu krokowego w Polsce. Wykazane przez Autorkę duże zróżnicowanie geograficzne / terytorialne ww. wskaźników w poszczególnych województwach Polski oraz wysoka w porównaniu z innym województwami 4/6

5 i krajami zachorowalność na ten rodzaj nowotworu w większości miast i powiatów województwa śląskiego, zwłaszcza w grupie mężczyzn powyżej 55 roku życia, może wskazywać na istotność środowiskowych uwarunkowań etiogenezy szczególnie agresywnych postaci tego nowotworu częstszych w tej grupie wiekowej. Jako istotne czynniki ryzyka występowania nowotworu złoś liwego gruczołu krokowego w większości miast i powiatów województwa ś ląskiego Autorka wskazała zanieczyszczenie powietrza pyłem zawieszonym frakcji PMIO, kadmem oraz polichlorowanymi bifenylami i dioksynami, ze szczególnym wskazaniem na pył zawieszony PM l O oraz zaadsorbowany na cząstkach pyłu kadm. Cytowane w pracy piśmiennictwo obejmuje 111 właściwie dobranych tematycznie publikacji z lat , z czego większość stanowią publikacje zamieszczone w uznanych w skali międzynarodowej czasopismach naukowych z ostatnich dziesięciu lat. Przedstawioną mi do recenzji pracę zamykają streszczenia w języku polskim i angielskim oraz wspomniane już wcześniej załączniki. Warstwa językowa oraz aspekty edytorskie pracy wskazują na właściwe opanowanie przez Autorkę umiejętności opracowania publikacji naukowych oraz opanowania technik ich edycji i ilustracji z zastosowaniem współczesnych narzędzi informatycznych. Podsumowując llllllejszą recenzję stwierdzam, że przedstawiona mi do oceny rozprawa doktorska mgr Małgorzaty Ćw ieląg-drabek dowodzi wymaganej dojrzałości naukowej Autorki, na którą składają się: umiejętność właściwego planowania prac badawczych i pozyskiwania niezbędnych do ich realizacji danych, zdolność właściwego doboru i zastosowania metod badawczych i procedur obliczeniowych, umiejętność samodzielnego formułowania hipotez badawczych, sprawnej weryfikacji i przejrzystej analizy uzyskanych wyników oraz prowadzenia logicznego toku ich dyskusj i popartej przeg lądem piśmiennictwa naukowego, a także zdolność formułowania wniosków płynących z przeprowadzonych prac. Z obowiązku recenzenta pragnę niniejszym zwrócić uwagę na kilka drobnych, nie wpływających istotnie na wartość pracy, ani nie umniejszających pozytywnego wydźwięku mej recenzji, uchybień usterek. W przypadku wykresów stanowi ących rycmy 15, 16, a także 27 i 28 wskazane byłoby pozostawienie wykresu w formie puuktowej (bez stosowania linii łączących) lub zastosowanie np. słupków równoległych. Zastosowanie bowiem wariantu krzywych, mylnie sugeruje jakoby zilustrowane dane miały charakter zmiennych liniowo zależnych, a przecie ż na osi odciętych umieszczono uszeregowane alfabetycznie powiaty, a na osi rzędnych wartości współczynników występowania nowotworu złoś liwe go gruczo łu krokowego (ryciny 15 i 16) lub liczbę nowych przypadków zachorowań na ten rodzaj nowotworu W ww. powiatach (ryciny 27 i 28). Zastosowanie liniowego połąc zenia punktów, które to punkty same w sobie prawidłowo ilustrują wyniki otrzymane przez Autorkę, może prowadzić do mylnej interpretacji wykresów. 5/6

6 Chcąc unaocznić znaczenie niniejszej uwagi posłużę się przykładem: patrząc na rycmę nr 16 można byłoby sądzić, iż w połowie drogi między np. Bielskiem-Białą a Bytomiem w roku 2011 współczynnik występowania nowotworu złośliwego gruczołu krokowego wynosił ok. 33/ mężczyzn, zaś w roku 2012 ok. 60/ mężczyzn, a przecież nie o to chodziło Autorce, gdyż nie to wynika z pozyskanych i wyznaczonych parametrów. Powiaty uszeregowano bowiem alfabetycznie a nie w sekwencji liniowych zależności geograficznych (wzajemnego położenia, czy też odległości) między nimi.. Stosując liniowe łączenie punktów istnieje naturalna pokusa interpretowania wartości położonych wzdłuż całej I ini i wykresu (także pomiędzy naniesionymi na wykres punktami), co w zaistniałych tu okolicznościach nie znajduje uzasadnienia. Inną drobna usterkę dostrzegłem na str. 39 rozprawy. Po słowach "Dane pozyskano z:" Autorka wymienia w dwóch pierwszych pozycjach wypunktowania instytucje, z których otrzymała scharakteryzowane w pkt Trzeci z zamieszczonych tu po dwukropku elementów wypunktowanych, rozpoczynający się od słów "pomiar pyłu zawieszonego... ", powinien stanowić osobno rozpoczęte zdanie, gdyż nie stanowi kontynuacji logicznej treści zawartej przed dwukropkiem. Pomimo wykazanych wyżej drobnych usterek, rozprawę doktorską mgr Małgorzaty Ćwieląg Drabek oceniam wysoko, zarówno pod względem dane walorów metodycznych, dokumentacyjnych, jak i poznawczych. Uznanie i szacunek budzi m in. już samo pozyskanie przez Autorkę tak licznych i istotnych dla wartości pracy danych, zarówno epidemiologicznych jak i pomiarowych, dobitnie świadczące o umiejętności prowadzenia skutecznej współpracy naukowej z podmiotami z otoczenia administracyjno-inspekcyjnego. Uznanie budzi także bardzo skrupulatna dokumentacja szczegółowych wyników prac zawarta w załącznikach, zamieszczonych w końcowej części pracy. Przedstawiona mi do recenzji rozprawa stanowi oryginalne rozwiązanie problemu naukowego zgodnie z art Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U Nr 65 poz. 595 z późno zm.), wskazując na umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej. Rozprawa spełnia wszelkie wymogi stawiane rozprawom doktorskim, stanowiąc rozległą wiedzę teoretyczną oraz kompetencje badawcze Autorki. samodzielny i oryginalny dorobek potwierdzający Wobec powyższych argumentów mam zaszczyt przedłożyć Wysokiej Radzie Wydziału Zdrowia Publicznego w Bytomiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach wniosek o dopuszczenie mgr Małgorzaty Ćwieląg -Drabek do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Dziekan Wydzialu Ekologii Wyższej Szkoły Ekologii i Zarządzania w Warszawie -- ;--'"'3 dr hab. Piotr Tomaszewski, prof. nadzw. WSEiZ 6/6