oprac. Tomasz A. Winiarczyk

Transkrypt

1 Wiadomości wstępne z ekonomii oprac. Tomasz A. Winiarczyk Ekonomia jako nauka z gr. oikonomía (oikos - gospodarstwo domowe i nomos - prawo) zarządzanie prowadzenie gospodarstwa domowego definicje racjonalne, oszczędne gospodarowanie posiadanymi dobrami nauka społeczna zajmująca się badaniem sposobów gospodarowania społeczeństw w warunkach nieograniczoności ludzkich potrzeb i ograniczoności czynników wytwórczych, służących wytwarzaniu dóbr i usług zaspokajających te potrzeby cel badań ekonomicznych Celem ekonomii jest poznanie rzeczywistości gospodarczej, opisanie jej i wyjaśnienie przyczyn i natury zjawisk oraz procesów zachodzących w gospodarce rynkowej, w których podmiotem jest człowiek. Za podstawowy problem badawczy uważa się pytanie o sposób dokonywania wyborów ekonomicznych przez uczestników życia gospodarczego oraz o ich skutki w skali gospodarki. 3 zasadnicze pytania ekonomii Co produkować i w jakich ilościach? W jaki sposób produkować - przy pomocy jakich technik i technologii? Kto i w jakim stopniu będzie korzystał z wytworzonego produktu społecznego? Dziedziny ekonomii ze względu na sposób analizy wykorzystywany w ekonomii wyróżniamy: mikroekonomia makroekonomia Dział ekonomii, który zajmuje się analizą gospodarki na poziomie indywidualnego producenta i konsumenta oraz zjawiskami wynikającymi z ich wzajemnych zależności, gł. teorią rynku (podaż, popyt, polityka cenowa, równowaga rynkowa, dobór konsumentów i producentów) na gruncie konkretnej dziedziny lub na niewielkim obszarze, bez powiązania tego z resztą gospodarki. dotyka pojedynczych zjawisk pomija zależności ogólne (globalne) Dział ekonomii, który zajmuje się analizą gospodarki na poziomie państwa, badaniem i oceną poziomu m.in. wzrostu gospodarczego, wysokości inflacji, stanem rynku (wysokością popytu i podaży), wielkością zatrudnienia oraz zagadnieniami związanymi z mechanizmami oddziaływania na siebie tych czynników. uogólnia zjawiska uwypukla współzależności kosztem uproszczenia opisu cząstkowych zjawisk i działań Podejścia badawcze w ekonomii podejście pozytywne podejście normatywne obiektywne, naukowe objaśnienie zasad gospodarki; jednoznaczne wnioski w kwestii zasadniczych problemów: zalecenia i rekomendacje oparte na subiektywnych sądach wartościujących (zależne od preferencji i priorytetów); jak gospodarka działa? odpowiadanie na pytania typu: jak gospodarka zareaguje na zmianę warunków czy państwo powinno opiekować się obywatelami? działania? czy ściągać wyższe podatki od bogatszych? Model badawczy uproszczona struktura funkcjonowania jakiegoś układu elementów, np. działania urządzenia, gospodarki, przedsiębiorstwa zakłada warunki idealne pozwala uogólnić zjawiska zachodzące w przyrodzie czy życiu społecznym Modelowanie Przybliżone odtwarzanie najważniejszych właściwości oryginału. Podstawowym celem modelowania w nauce jest uproszczenie złożonej rzeczywistości, pozwalające na poddanie jej procesowi badawczemu. Dzięki modelowaniu: zmniejsza się lub powiększa obiekt badań do dowolnej wielkości; analizuje się procesy trudne do uchwycenia ze względu na zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo ich przebiegu; bada się jeden wybrany aspekt zagadnienia, pomijając inne, np. model transportu pasażerskiego w pociągach ekspresowych w okresie wakacyjnym.

2 Modele ekonomiczne konstrukcje myślowe mające na celu wyjaśnienie obserwowanych zjawisk ekonomicznych służą do wyizolowania badanych zjawisk, po to aby wyraziście ujawniły się badane zależności Teoretyczny model ekonomiczny składa się z pewnej liczby założeń, w których: odrzuca się pewne zjawiska uznane za przypadkowe lub nieistotne, przyjmuje się, że badane zjawiska, przedmioty i osoby mają określone cechy. Model ekonomiczny jest zbiorem założeń tworzącym uproszczony, schematyczny obraz pewnego fragmentu gospodarki, w którym można badać istotne zależności. Potrzeby ludzkie pojęcie potrzeby - psychologia odczuwany przez jednostkę brak czegoś np. człowiek potrzebuje pokarmu, co oznacza, że może żyć tylko wtedy, gdy ma co jeść. liczba potrzeb człowieka jest nieograniczona, stanowią one źródło aktywności każdej jednostki, która dąży do ich relatywnie szerokiego zaspokojenia. skutki istnienia potrzeb brak czegoś wprowadza człowieka w stan niepożądany (stan niepokoju) motywuje to człowieka do podjęcia działań mających na celu likwidację tego przykrego stanu rzeczy hierarchia potrzeb W 1954 roku Abraham Maslow opracował teorię potrzeb, która stanowiła źródło inspiracji dla wielu innych autorów. Postawił on hipotezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do zaspokojenia zespołu potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię rozpoczynającą się od potrzeb niższego stopnia, których zaspokojenie redukuje niedobory w systemie fizjologicznym (potrzeba pożywienia i wody), a kończącą się wyższego stopnia potrzebami osobistymi i abstrakcyjnymi. Oprócz wymienionych pięciu potrzeb Maslow wyróżnił również tzw. potrzeby dodatkowe. Przez potrzeby dodatkowe należy rozumieć takie, które mogą ujawniać się tylko u niektórych ludzi. Mogą to być potrzeby wiedzy, czy też potrzeby estetyczne. Trudno jest o nich cokolwiek powiedzieć, gdyż nie zostały jeszcze dogłębnie poznane, ale można próbować wiązać je z potrzebami samorealizacji. Zachowanie człowieka według teorii potrzeb określone jest przez dwa prawa: prawo homeostazy prawo wzmocnienia Zakłada dążenie do równowagi potrzeb niższego Zaspokojenie wyższych potrzeb nie powoduje ich rzędu. zaniku, lecz wręcz przeciwnie, człowiek odczuwa je Niezaspokojenie potrzeb niższego rzędu będzie jako przyjemne i będzie dążył do ich wzmocnienia. naruszać ustaloną równowagę organizmu człowieka, zaś ich zaspokojenie będzie tę równowagę przywracać i stan napięcia zniknie. klasyfikacje potrzeb naturalne (elementarne) wyższego rzędu (wtórne) teraźniejsze przyszłe realne nierealne (marzenia, urojenia) jednostkowe społeczne (zbiorowe)

3 cechy potrzeb różnorodność nieograniczoność zmienność w czasie różnorodność sposobów zaspokajania zmienność sposobów zaspokajania rozwojowość wraz z rozwojem cywilizacyjnym społeczeństwa cykliczność zaspokajania potrzeb nasycanie jednych potrzeb powoduje powstawanie nowych potrzeba ekonomiczna brak konkretnego dobra lub usługi odczuwany przez daną osobę lub społeczeństwo; to, co jest nam potrzebne w znaczeniu rzeczowym (chleb, mieszkanie) lub pozarzeczowym (nauka, praca) chcąc zaspokoić swoje potrzeby, jednostka podejmuje działania konieczne do osiągnięcia danego celu, w sensie ekonomicznym podejmuje działalność gospodarczą zaspokajanie potrzeb ekonomicznych korzystanie z dóbr korzystanie z usług Podstawowe pojęcia ekonomiczne Podmiot gospodarujący Podmioty uczestniczące w procesie gospodarczym. Każdy, kto aktywnie uczestniczy w życiu gospodarczym i podejmuje decyzje ekonomiczne: KONSUMENCI PRZEDSIĘBIORSTWA INSTYTUCJE FINANSOWE RZĄD Gospodarowanie Sposób podejmowania decyzji ekonomicznych i ich realizacji, zarządzanie, kierowanie gospodarką jako całością i poszczególnymi jej podmiotami. Zorganizowana działalność ludzi zmierzająca do zaspokajania potrzeb. Obejmuje cztery fazy: produkcję podział wymianę (handel) konsumpcję Z punktu widzenia instrumentów regulujących procesy gospodarcze odróżnia się: gospodarkę tradycyjną, gdy ludzie zachowują tak jak ich przodkowie, gospodarkę rynkową, działającą wyłącznie w oparciu o mechanizm rynkowy, gospodarkę planową, której funkcjonowanie opiera się na planowaniu makroekonomicznym gospodarki mieszane. Proces gospodarowania charakteryzuje się ciągłością oraz społecznym charakterem - wymaga wzajemnej współpracy ludzi w realizacji każdej z faz gospodarowania

4 Rynek instytucja lub mechanizm umożliwiający kontakt osobom posiadającym dobra i usługi (producentom) z chętnymi do ich zakupu (konsumentami) Konsumpcja zużywanie dóbr (towarów) i usług w celu zaspokojenia bieżących potrzeb ludzkich ta część produktu społecznego, którą przeznacza się na zaspokojenie bieżących potrzeb, stanowiąca o poziomie dobrobytu społecznego dobro każdy środek materialny, która może służyć do zaspokajania ludzkich potrzeb DOBRA dobra wolne dobra ekonomiczne (gospodarcze) dobra konsumpcyjne dobra produkcyjne dobra prywatne dobra publiczne wolne (pierwotne) np. powietrze, dary lasu występują z reguły w ilości nieograniczonej nie mają właściciela nie są towarami (bo nie są wynikiem procesu gospodarczego) ekonomiczne wytwarzane przez ludzi w procesie gospodarowania wykorzystuje się przy ich produkcji zasoby czynników wytwórczych ilość niewystarczająca cechy dóbr ekonomicznych do ich wytworzenia trzeba użyć pracy ludzkiej oraz innych dóbr ekonomicznych i dóbr pierwotnych są dobrami rzadkimi (w danym czasie mogą być wytworzone w ograniczonej ilości i przez to tylko częściowo zaspokoić potrzeby) klasyfikacja dóbr konsumpcyjne bezpośrednio zaspokajają potrzeby ludzi produkcyjne podlegają dalszemu przetwarzaniu służą wytwarzaniu innych dóbr klasyfikacja dóbr Dobro prywatne dobro, które konsumowane przez jedna osobę nie może być jednocześnie konsumowane dla kogoś innego, np. ubranie, lody. Dobro publiczne dobro, które będąc konsumowane przez jedna osobę może być jednocześnie konsumowane przez innych ludzi, np. czyste powietrze, złoża mineralne, komunikacja miejska, park. Często właścicielem tych dóbr jest państwo albo JST. związki między dobrami komplementarność zjawisko wzajemnego uzupełniania się dóbr ekonomicznych w procesie produkcji lub konsumpcji zakup dobra A wymusza nabycie dobra B (samochód paliwo) substytucyjność zjawisko zastępowania w procesie produkcji lub konsumpcji jednych dóbr lub usług innymi ta sama potrzeba może być zaspokajana różnymi dobrami (lek krajowy lek zagraniczny, chleb bułka)

5 usługi zespół czynności wykonywanych (świadczonych) przez jedne podmioty na rzecz innych podmiotów w celu zaspokojenia ich potrzeb konsumpcyjnych lub produkcyjnych klasyfikacja usług (1) materialne (produkcyjne) działalność człowieka nakierowana jest na konkretne dobro, np. naprawa rzeczy, łączność, handel, transport, spedycja niematerialne (nieprodukcyjne) świadczenie nakierowane jest na człowieka bezpośrednio, np. dostarczanie wiedzy, rozrywka, finanse, leczenie, kultura klasyfikacja usług (2) usługi pośrednie zużywane do wytwarzania dóbr materialnych lub innych usług usługi finalne zaspokajające potrzeby ostatecznych odbiorców w zakresie konsumpcji lub inwestycji towar dobro albo usługa oferowana do sprzedaży nabywany bo ma pewną wartość ma wartość użytkową, tzn. ma zdolność zaspokajania naszej konkretnej potrzeby (subiektywnie uzyskana satysfakcja ze spożycia dobra/usługi to użyteczność) gospodarki a towar TOWAROWA taka gospodarka, w której produkcja towarów odbywa się głównie z myślą o wymianie towarów na inne NATURALNA taka gospodarka, w której ludzie produkują dobra na własne potrzeby barterowa (towar za towar) formy wymiany towarowo-pieniężna pieniądz powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu cokolwiek, co jest powszechnie akceptowane w danym społeczeństwie przy płatnościach za towary pożądane właściwości pieniądza trwałość poręczność jednolitość podzielność rozpoznawalność stabilność banknoty monety gotówkowy rodzaje pieniądza przelew czek karta płatnicza bezgotówkowy, np. funkcje pieniądza miernik wartości dóbr i usług środek wymiany (cyrkulacji) pośredniczy w wymianie towarów środek płatniczy (miernik odroczonych płatności zobowiązań powstałych lub przyszłych) ekwiwalent (raty za nabyty towar, opłata za usługi) nieekwiwalent (grzywna, podatek, kara umowna) środek: przechowywania wartości (tezauryzacji gromadzenie skarbu) zamiast gromadzić przestrzeniochłonne dobra gromadzimy pieniądze) oszczędzania

6 Istota, cel i klasyfikacje działalności gospodarczej Proces gospodarczy Podejmowanie takich decyzji związanych z gospodarowaniem, aby osiągnąć wyznaczone cele, np.: zdobycie nowych rynków, zwiększenie produkcji, dotarcie do nowych klientów, znalezienie bardziej wydajnych sposobów sprzedaży, produkcji itd. Każda jednostka prowadząca działalność gospodarczą podejmuje tego typu decyzje, a co za tym idzie uczestniczy w procesie gospodarczym. Działalność gospodarcza Wykreowana przez system prawny każdego państwa forma organizacyjno-prawna umożliwiająca zespolenie podmiotów uczestniczących w procesie gospodarczym (właścicieli, zarządzających i pracowników) oraz materialnych czynników produkcji (środki i przedmioty pracy). cel podejmowania działalności gospodarczej zaspokajanie potrzeb prowadząc działalność gospodarczą pragniemy osiągnąć zysk, czyli zaspokoić swoje potrzeby przez uzyskany dochód (w tym potrzebę bezpieczeństwa ekonomicznego) działalność taka może przynieść nam także zaspokojenie potrzeb w inny sposób np. przez realizowanie się w określonej dziedzinie pragnąc zaspokoić własne potrzeby musimy wejść w gospodarcze interakcje z innymi podmiotami na rynku inaczej nic nie uzyskamy ponad dobra produkowane na własne potrzeby (choć i tu można postawić pytanie: skąd środki na takie dobra?) rodzaje działalności gospodarczej wg polskiego prawa mamy działalność: wytwórczą budowlaną usługową handlową poszukiwawczo-wydobywczą zawodową klasyfikacja działalności - EKD Europejska Klasyfikacja Działalności (NACE) została opracowana na podstawie projektu wydawnictwa Biura Statystycznego Europejskiej Wspólnoty EUROSTAT: "Nomenclatures des Activites de Communite Europeene - NACE rev. 1." Ma charakter przedmiotowy. Stanowi usystematyzowany zbiór rodzajów działalności społeczno- gospodarczych występujących w gospodarce narodowej. cele EKD gromadzenia i prezentowania danych wg rodzajów działalności gospodarczych w zakresie statystyki ludności, produkcji, zatrudnienia, płac, dochodu narodowego i innych dziedzin statystyki, sporządzania porównań międzynarodowych wg jednolitych kategorii rodzajów działalności, klasyfikowania podmiotów gospodarczych - dla potrzeb rejestru jednostek gospodarki narodowej REGON - zgodnie z rodzajem prowadzonej przez nie działalności (klasyfikowanie jednostek do określonej kategorii wg przeważającego przedmiotu działalności tych jednostek). klasyfikacja działalności - PKD Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) - jest umownie przyjętym, hierarchicznie usystematyzowanym podziałem zbioru rodzajów działalności społeczno-gospodarczej, jakie realizują jednostki (podmioty gospodarcze). Została opracowana na podstawie Europejskiej Klasyfikacji Działalności. Zachowuje pełną spójność i porównywalność metodologiczną, pojęciową, zakresową i kodową względem NACE. PKD ustala symbole, nazwy i zakres grupowań klasyfikacyjnych na pięciu różnych poziomach, tj.: sekcji i podsekcji, działów, grup, klas, podklas.

7 Do poziomu klasy (4 znaków) PKD jest zgodna z Europejską Klasyfikacją Działalności, natomiast poziom podklasy, oznaczony kodem alfanumerycznym (XX.XX.A) jest poziomem krajowym, uwzględniającym potrzeby i specyfikę gospodarki polskiej. wykorzystywanie PKD klasyfikowanie podmiotów gospodarczych dla potrzeb krajowego urzędowego rejestru podmiotów gospodarki narodowej REGON - wg rodzaju prowadzonej przez nie działalności, przedstawianie struktury gospodarki narodowej z punktu widzenia społecznego podziału pracy, zestawianie dynamicznych szeregów dla potrzeb ekonomicznej analizy rozwoju gospodarczego, opracowywanie bilansów gospodarki narodowej, w tym zintegrowanych rachunków narodowych, sporządzanie porównań międzynarodowych, zestawianie informacji statystycznych, odpowiednio porównywalnych z innymi krajami. EKD a PKD w Polsce Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 października 1997 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) (Dz. U. Nr 128, poz. 829, z późn. zm.), w okresie od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 1999 r. Polską Klasyfikację Działalności (PKD) stosowano równolegle z Europejską Klasyfikacją Działalności (EKD). Od dnia 1 stycznia 2000 r. PKD zastąpiła całkowicie EKD. Od 1 stycznia 2008 r. obowiązuje Polska Klasyfikacja Działalności (PKD 2007) wprowadzona rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r.(dz. U. 251 poz z dnia 31 grudnia 2007 r.). kształt PKD -sekcje Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo Sekcja B - Rybactwo Sekcja C - Górnictwo Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę Sekcja F - Budownictwo Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodów, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego Sekcja H - Hotele i restauracje Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i łączność Sekcja J - Pośrednictwo finansowe Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenie społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne Sekcja M - Edukacja Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna Sekcja O - Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne

8

9 Czynniki wytwórcze gospodarowanie czyli działalność gospodarcza człowieka w szerokim tego słowa znaczeniu nie może obyć się bez zasobów ekonomicznych zasoby ekonomiczne to takie, które nadają się do produkcji dóbr i świadczenia usług Czynnik wytwórczy (inaczej: nakład, czynnik produkcji) dobro lub usługa wykorzystywana w procesie produkcji. zasoby czynników wytwórczych zasoby naturalne zasoby kapitałowe zasoby ludzkie odnawialne rzeczowe ilościowe nieodnawialne środki pracy przedmioty pracy jakościowe finansowe zasoby naturalne ODNAWIALNE np. woda, gleba, drewno, płody rolne, NIEODNAWIALNE np. surowce paliwowe (węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny), metale, surowce chemiczne (sól, siarka, fosforyty), surowce skalne (piasek, glina) Ziemia należy do szczególnych elementów gospodarowania, a jej podaż jest określona przez warunki naturalne, a ponadto nie może być zwiększona gdy jej cena rośnie, ani nie można zmniejszyć jej areału jeżeli cena spada. zasoby kapitałowe RZECZOWE Środki pracy dobra materialne, przy pomocy których człowiek oddziałuje na przedmioty pracy w celu wytworzenia produktów zaspokajających jego potrzeby narzędzia pracy materialne warunki produkcji (infrastruktura) Przedmioty pracy - elementy przekształcane podczas procesu produkcji przy pomocy środków pracy w dobra konsumpcyjne FINANSOWE środki pieniężne papiery wartościowe Kapitał obejmuje wszelkie czynniki produkcji, które wykorzystywane są w dalszych etapach produkcji. W szerszym ujęciu kapitał to dobra kapitałowe (inwestycyjne), czyli wszelkie dobra materialne, które są niezbędne w procesie produkcji. Ich cechą szczególną jest to, że mogą być nakładem i wynikiem, przy czym forma rzeczowa kapitału jest utożsamiana z dobrami kapitałowymi, ale mimo kapitału otrzymują też fundusze finansowe, które są przeznaczone na cele produkcyjne oraz papiery wartościowe. W sumie określa to się jako kapitał finansowy. W praktyce pojęcie kapitału jest szersze, gdyż obejmuje ono wszelkie aktywa przedsiębiorstwa łącznie ze znakami towarowymi, patentami, itp. zasoby ludzkie ILOŚCIOWE liczba osób w wieku produkcyjnym JAKOŚCIOWE jakość pracy wydajność pracy Praca jest specyficznym rynkiem, gdzie przedsiębiorcy kreują zdolność do pracy, a jej cena jest płacą określoną przez popyt określony przez wysokość płacy realnej (płaca nominalna inflacja). Ważna jest wydajność pracy, która przez cenę rynkową wyznacza wartość pracy dla przedsiębiorców. Praca ma charakter społeczny, tzn. ludzie pracują z reguły w zespołach. Proces uspołecznienia produkcji oznacza, że dany produkt jest efektem pracy coraz większej liczby ludzi.

10 nowy czynnik wytwórczy informacja wiedza o tym, jak wykorzystać pracę i kapitał do produkcji dóbr i do świadczenia usług rzadkość zasobów zasobów czynników wytwórczych jest zawsze mniej niż wynosi zapotrzebowanie wyprodukowana ilość dóbr i usług jest zbyt mała aby zaspokoić nieograniczone potrzeby ludzi potrzeby rosną szybciej niż możliwości zaspokajania (np. coś co już mają wszyscy przestaje być celem pożądania, zapotrzebowanie ogniskuje się gdzie indziej) ograniczona ilość zasobów ekonomicznych = ograniczona ilość dóbr i usług To istota zjawisk ekonomicznych. Stąd konieczność poszukiwania odpowiedzi na owe 3 fundamentalne pytania ekonomii. Bywa też zadawane 4. pytanie: Kiedy produkować? (kwestia nieodnawialności części zasobów, ale też mody na określone towary) gospodarowanie jako sztuka gospodarowanie to sztuka dokonywania wyborów w produkcji i dystrybucji dóbr i usług w sytuacji rzadkości czynników wytwórczych koszt alternatywny w związku z rzadkością zasobów (np. pieniądz, powierzchnia, czas) pojawia się kwestia możliwości poniechanej (nie wykorzystanej okazji), co oznacza, że trzeba dokonywać wyboru ALBO-ALBO mamy zatem do czynienia zawsze z kosztem utraconych możliwości koszt alternatywny jest to więc suma utraconych dochodów w wyniku nie wykorzystania zasobów (pracy, kapitału, czasu) w najlepszych rozwiązaniach, inaczej wartość najbardziej cennej nie wykorzystanej możliwości zasada racjonalnego gospodarowania (zasada gospodarności) dostarcza ogólnych wskazówek w dokonywaniu optymalnego wyboru w procesie gospodarowania jest ujmowana w dwojaki sposób: jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków (maksymalizacja efektu) jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągniętego efektu (minimalizacja nakładów) Najbardziej ekonomiczny jest ten wybór, w którym stosunek nakładów do efektów jest najmniejszy i odwrotnie. rachunek ekonomiczny porównanie uzyskanych z danej działalności efektów w związku z poniesionymi na daną działalność nakładami w celu najbardziej ekonomicznie efektywnych wariantów podejmowanych decyzji Posługiwanie się rachunkiem ekonomicznym uzależnione jest od spełnienia warunków: zarówno nakłady, jak i efekty muszą być mierzalne, zarówno nakłady, jak i efekty powinny być wyrażone w tych samych jednostkach, musimy dysponować możliwie jednoznacznymi kryteriami wyboru. Jednoznacznie udowodniono, że można dość dokładnie obliczyć wielkość nakładów, a trudno obliczyć dokładnie wielkość efektów.

11 Systemy gospodarcze system gospodarczy (typ gospodarki) zespół instytucji i reguł działania podmiotów gospodarujących, związanych z podejmowaniem i wykonywaniem decyzji ekonomicznych znane są zasadniczo cztery typy, z czego można mówić głównie o dwu opozycyjnych: czystej gospodarce rynkowej gospodarce nakazowej (centralnie sterowanej) czysta gospodarka rynkowa konieczny jest policentryczny ład społeczny opiera się na prywatnej własności czynników wytwórczych i dobrowolnej wymianie o relacjach zachodzących między sprzedającymi a kupującymi decyduje wyłącznie rynek ceny kształtuje wyłącznie rynek rząd odgrywa rolę nocnego stróża (chroni poszanowania własności prywatnej i strzeże bezpieczeństwa ludzi) gospodarka nakazowa konieczny jest monocentryczny ład społeczny czynniki wytwórcze stanowią własność lub są pod ścisłą kontrolą rządu rząd ustala: hierarchię potrzeb rodzaje i ilość produkowanych dóbr i usług ich ceny sposoby ich wymiany wady obu czystych modeli RYNKOWA przedsiębiorcy orientują się wyłącznie na swój zysk pojawiać się mogą niekontrolowane kryzysy gospodarcze NAKAZOWA nieracjonalne wykorzystanie czynników wytwórczych brak motywacji do osiągania zysku słabe zaopatrzenie sklepów zanik przedsiębiorczości współczesny model obecnie dominuje model gospodarki mieszanej (np. tzw. społeczna gospodarka rynkowa) występuje głównie własność prywatna, choć funkcjonuje też własność publiczna (w niektórych sektorach dość istotnie) część decyzji podejmuje rząd (zakres tych decyzji zależy od przyjętego w danym państwie rozwiązania) Państwo regulator gospodarki systemy ekonom.-polit.

12 przyczyny aktywności państwa na rynku zapotrzebowanie na dobra i usługi publiczne (których rynek z różnych powodów nie dostarcza albo dostarcza za mało) niedostateczna konkurencja brak dostępu do rzetelnych informacji o warunkach funkcjonowania danego rynku długotrwałe istnienie nierównowagi rynkowej występowanie efektów zewnętrznych (skutki uboczne produkcji i konsumpcji, np. zanieczyszczenie środowiska) i ochrona niektórych zasobów (środowisko naturalne) zmniejszanie bezrobocia i tworzenie stabilnego poziomu cen role państwa na rynku rola podmiotu gospodarującego (podmiot rynku) zgłasza popyt (zapotrzebowanie) na dobra i usługi zabiega o dochody (głównie podatki) zapewniające zaspokojenie niektórych potrzeb (np. bezpieczeństwo, obronność, oświata, służba zdrowia) planuje swoją działalność przez budżet państwa rola interweniującego w działalność rynku (podmiot interwencjonizmu) zakazywanie niektórych działalności, utrudnianie niektórych działalności nakazywanie niektórych działalności zachęcanie do niektórych działalności (ułatwianie niektórych działalności) Może to czynić dzięki posiadanej władzy (mówimy wtedy o INTERWENCJONIZMIE PAŃSTWOWYM). interwencja państwa nakierowana jest na: kształtowanie struktury podmiotów na danym rynku i ich zachowania wpływanie na poszczególne elementy rynku kształtowanie struktury podmiotów na danym rynku i ich zachowania eliminowanie tych, którzy nie przyczyniają się do zwiększenia produkcji dóbr i usług wspieranie powstawania efektywnych podmiotów, w tym stosujących nowoczesne technologie ograniczanie niebezpiecznych dla konkurencji czy interesów konsumentów łączenia się bądź porozumiewania się podmiotów (kartele, trusty, zmowy cenowe) wpływanie na poszczególne elementy rynku wpływ na ceny stopy ustalane przez bank centralny ustalanie minimalnych lub maksymalnych cen (zwłaszcza w sektorze publicznym obszar finansowany przez państwo) pobudzanie popytu np. zamówienia publiczne czy organizowanie robót publicznych ograniczanie popytu np. zmiana stóp ustalanych przez bank centralny, zwiększanie podatków wpływ na podaż sterowanie wykorzystaniem zasobów ułatwianie lub utrudnianie inwestowania stopa procentowa banku centralnego cena, jaka banki komercyjne musiałyby zapłacić, gdyby wystąpiły o pomoc (kredyt) do banku centralnego na ogół wyższa od stopy procentowej banku centralnego obniżenie stopy banku centralnego obniża oprocentowanie kredytów o zniechęca do depozytów, zachęca do kredytów o może pobudzić gospodarkę podwyższenie stopy banku centralnego podwyższa oprocentowanie kredytów schładza gospodarkę, chroniąc przed inflacją funkcje państwa fiskalna zawłaszczanie części dochodów podmiotów gospodarujących na cele realizowane przez państwo alokacyjna rozmieszczanie zasobów czynników wytwórczych tak, by umożliwiało to realizację ważnych ekonomicznie i społecznie celów redystrybucyjna regulowanie dochodów podmiotów gospodarujących (osłabianie rozwarstwiania) i dążenie do utrzymania względnie stałej równowagi w budżecie państwa stabilizacyjna doprowadzanie gospodarki do względnej równowagi w sytuacjach kryzysowych socjalna działania na rzecz osób poszkodowanych przez rynek, zwł. nieporadnych życiowo

13 formy interwencjonizmu państwowego bezpośrednie tworzenie systemu prawnego wpływającego w sposób pożądany na rynek pośrednie polityka fiskalna (podatki) polityka cenowo-płacowa pomoc finansowa na rzecz podmiotów prowadzących niedochodową choć potrzebną działalność interwencyjne zakupy lub sprzedaż, zamówienia rządowe Rynek i jego rodzaje Rynkiem możemy nazwać : wszelkie relacje zachodzące pomiędzy sprzedającymi a kupującymi, których nazywa się stronami, podmiotami lub uczestnikami rynku Rynek usług turystycznych proces, w którym usługobiorcy (nabywcy usług turystycznych) i usługodawcy (wytwórcy usług turystycznych) określają, jakie usługi turystyczne chcą kupić i sprzedać, i na jakich warunkach ze względu na zasięg terytorialny lokalne regionalne krajowy zagraniczny międzynarodowy światowy Rynki - podziały ze względu na przedmiot ze względu na stopień i wymiany rodzaj konkurencji dóbr i usług czynników wytwórczych rynek pracy rynek kapitału rzeczowego rynek ziemi finansowy rynek pieniężny rynek kapitałowy rynek walutowy konkurencji doskonałej konkurencji monopolistycznej oligopolu monopolu podmiotu dominującego ze względu na dominację podmiotu rynku rynek sprzedawcy (producenta) na tym rynku warunki dyktują producenci (występuje w gospodarce sterowanej) rynek nabywcy (konsumenta) na tym rynku warunki dyktują zachowania konsumentów (nadmiar towarów na rynku) sprawne funkcjonowanie rynku istnienie własności prywatnej czynników wytwórczych istnienie konkurencji dostęp do informacji konkurencja przedstawianie jak najkorzystniejszych ofert konkurencja zachodzi między kupującymi albo między sprzedającymi metody konkurencji cenowa kupujący oferuje wyższą cenę (np. aukcja) sprzedający oferuje niższą cenę (np. promocje, obniżki) niecenowa funkcje rynku źródło informacji dla uczestników rynku miejsce i instrument weryfikacji przydatności dóbr i usług miejsce i instrument wyceny dóbr i usług niecenowa konkurencja między kupującymi kolejki, prezenty dla sprzedawców, listy społeczne niecenowa konkurencja między sprzedającymi uprzejma obsługa, wystrój sklepu, warunki kredytowania, okres gwarancji, reklama podstawowy czynnik wpływający na racjonalne wykorzystanie zasobów czynników wytwórczych

14 Elementy rynku i jego mechanizm Cena wyrażona w jednostkach pieniężnych wartość wymienna towaru, która oznacza ilościowy stosunek wymiany jednego towaru na inny np. jeśli Rzeczpospolita kosztuje 3 zł, a Dziennik Polska-Europa-Świat 1,5 zł, to wartość wymienna Rz względem Dz wynosi 1:2 Popyt ilość towaru (dobra czy usługi), jakie nabywcy są gotowi zakupić przy różnych poziomach ceny, w określonym czasie i na określonym rynku, przy założeniu, że inne czynniki (inne niż cena) pozostają stałe oznaczamy często D (ang. demand) także Pp Popyt turystyczny suma dóbr i usług turystycznych, które turyści skłonni są nabyć przy określonym poziomie cen źródło popytu potrzeby gdy daje się produkować na własną rękę określone towary, wówczas nie tworzy się zapotrzebowanie (popyt) Mierzenie popytu stosuje się mierniki naturalne (sztuki, litry, kilogramy) trzeba określić zasięg terytorialny badania popytu należy podać okres brany pod uwagę należy określić ilości towaru, którą kupiono by po różnych cenach w takich samych warunkach Czynniki pozacenowe popytu liczba nabywców dochody nabywców zmiany cen innych dóbr komplementarnych substytucyjnych reklama preferencje nabywców specyficzne czynniki popytowe owczy pęd moda, chęć konformizmu snobizm chęć bycia nonkonformistą (niekupowanie czegoś, co kupują inni) efekt veblenowski kupowanie towarów szczególnie drogich (pokaz statusu materialnego) prawo popytu wyższym cenom dobra odpowiadają mniejsze ilości dokonywanych zakupów, a niższym cenom - większe ilości dokonywanych zakupów przy wyjaśnianiu prawa popytu stosuje się zasadę ceteris paribus, czyli że inne czynniki wpływające na popyt pozostają niezmienne (stałe)

15 typowa krzywa popytu popyt jest funkcją ceny krzywa popytu ma nachylenie ujemne, czyli gdy cena spada, popyt wzrasta efekt dochodowy więcej towaru za tę samą cenę efekt substytucyjny tańszym dobrem zostaje zastąpiony towar dotychczas kupowany (np. przy tańszej margarynie spada popyt na masło) zmiana wielkości popytu jest powodowana przez zmianę ceny rynkowej zmiana popytu zmiana czynników pozacenowych przy nie zmienionej cenie zmienia popyt wzrost dochodów konsumentów przy nie zmienionej cenie powoduje wzrost popytu na dany towar wzrost ceny dóbr substytucyjnych przy nie zmienionej cenie powoduje wzrost popytu na dany towar zmiana mody przy nie zmienionej cenie powoduje spadek popytu na dotychczas modny towar Podaż ilość towaru (dobra czy usługi), jakie sprzedający są gotowi zaoferować przy różnych poziomach ceny, w określonym czasie i na określonym rynku, przy założeniu, że inne czynniki (inne niż cena) pozostają stałe oznaczamy często S (ang. supply) Podaż turystyczna wolumen dóbr i usług, jaki jest oferowany do sprzedaży turystom ilość dóbr i usług turystycznych, która przy określonej cenie producenci są skłonni odstąpić nabywcom (turystom) pierwotna rzeczywistość przyrodnicza stosunki społeczno-gospodarcze infrastruktura ogólna Rodzaje podaży turystycznej wtórna infrastruktura turystyczna

16 Mierzenie podaży stosuje się mierniki naturalne (sztuki, litry, kilogramy) trzeba określić zasięg terytorialny badania podaży należy podać okres brany pod uwagę należy określić ilości towaru, którą sprzedano by po różnych cenach w takich samych warunkach Czynniki pozacenowe podaży ceny czynników produkcji technologia produkcji liczba producentów warunki finansowe, np. wysokość podatków oczekiwania producentów (sprzedawców) dot. kształtowania ceny rynkowej towaru w przyszłości, np. czasowe wstrzymanie dostaw prawo podaży wyższej cenie rynkowej towaru towarzyszy zwiększona ilość towaru dostarczana na sprzedaż zwiększona cena zwiększa przychody producentów, czyli zwiększa ich zyski (przy nie zmienionych warunkach produkcji) typowa krzywa podaży podaż jest funkcją ceny krzywa podaży ma nachylenie dodatnie, czyli gdy cena wzrasta, podaż też wzrasta przy zwiększonej cenie wzrasta ilość produkcji przy zwiększonej cenie na rynek wchodzą producenci, którym dotychczas nie opłacało się produkować zmiana wielkości podaży jest powodowana przez zmianę ceny rynkowej zmiana podaży zmiana czynników pozacenowych przy nie zmienionej cenie zmienia podaż spadek cen surowca przy nie zmienionej cenie powoduje wzrost podaży zaostrzenie przepisów BHP powoduje wzrost kosztów produkcji, a zatem spadek podaży postęp techniczny powoduje wzrost podaży wzrost fiskalizmu powoduje spadek podaży

17 Zmiany podaży i popytu. Równowaga rynkowa Mechanizm rynkowy proces wzajemnego dopasowywania się wielkości popytu i podaży za pomocą ceny, w celu osiągnięcia równowagi Równowaga rynkowa Cena, przy której popyt zgłaszany przez konsumentów, jest zgodny z podażą oferowaną przez producentów (sprzedawców) Istnieje tylko jedna taka cena! niedobór nadwyżka zachodzi, gdy wielkość popytu przewyższa wielkość zachodzi, gdy wielkość podaży przewyższa wielkość podaży przy cenie poniżej ceny równowagi rynkowej popytu przy cenie powyżej ceny równowagi rynkowej przywracanie równowagi zjawiska niedoboru i nadwyżki występują okresowo i podlegają regulacjom przez mechanizm rynkowy niedobór przywracanie równowagi nadwyżka przywracanie równowagi konkurują konsumenci oferują wyższą cenę za dany towar, a wówczas zbywcy podnoszą cenę wyższa cena zmniejsza popyt i zwiększa podaż konkurują sprzedawcy obniżają cenę za dany towar, a wówczas konsumenci nabywają więcej towaru niższa cena zwiększa popyt i zmniejsza podaż

18 zmiana popytu a równowaga wzrost popytu (z D 0 przez D 1 na D 2 ) podwyższa cenę, a to zwiększa podaż; zwiększa się ilość równowagi spadek podaży (z S 0 przez S 1 na S 2 ) zwiększa cenę, a to zmniejsza popyt; zmniejsza się ilość równowagi Elastyczność popytu albo podaży siła reakcji popytu bądź podaży na zmianę ceny rynkowej albo innych czynników mierzy się przy pomocy współczynników zwanych elastycznościami popytu/podaży PROSTA CENOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU siła reakcji na zmianę ceny rynkowej współczynnik ten oblicza się wg wzoru D / D0 E DP ( 1) P / P 0 gdzie: D = D 1 -D 0 absolutna zmiana popytu D 0 wielkość popytu przed zmianą D/D 0 relatywna zmiana popytu [%] P = P 1 -P 0 absolutna zmiana ceny P 0 cena przed zmianą P/P 0 relatywna zmiana ceny [%] od czego zależy E PD popyt jest tym elastyczniejszy, im towar ma więcej swoich substytutów E DP >1 popyt wysoce elastyczny zmiana ceny o 1% zmienia popyt o więcej niż 1% E DP <1 popyt nisko elastyczny zmiana ceny o 1% zmienia popyt o mniej niż 1% E DP =1 popyt o elastyczności jednostkowej (proporcjonalny) zmiana ceny o 1% zmienia popyt o 1% E DP =0 popyt nieelastyczny (sztywny) cena nie wpływa na popyt E DP <0 paradoks cenowy wzrost ceny prowadzi do wzrostu popytu, a spadek ceny do jego spadku popyt jest mało elastyczny, gdy udział wydatków w budżecie na dane dobro jest mały elastyczność zależy też od oswojenia się z nowymi cenami w dłuższym okresie popyt może być elastyczniejszy, bo można podjąć działania na rzecz zmniejszenia droższych towarów (np. przesiąść się do mniej spalających paliwo samochodów)

19 ELASTYCZNOŚĆ CENOWA MIESZANA (KRZYŻOWA) stosunek relatywnej zmiany popytu na towar A pod wpływem relatywnej zmiany cen towaru B DA / DA0 EM P / P B B0 gdzie: D A = D A1 -D A0 absolutna zmiana popytu na towar A D A0 wielkość popytu na A przed zmianą D A /D A0 relatywna zmiana popytu na towar A [%] P B = P B1 -P B0 absolutna zmiana ceny towaru B P B0 cena towaru B przed zmianą P B /P B0 relatywna zmiana ceny towaru B [%] rodzaje dóbr a E M E M <0 towary A i B są komplementarne E M >0 towary A i B są substytucyjne E M =0 brak związku między towarami A i B ELASTYCZNOŚĆ DOCHODOWA POPYTU siła reakcji popytu na zmianę dochodu D / D0 E DY Y / Y0 gdzie: D = D 1 -D 0 absolutna zmiana popytu D 0 wielkość popytu przed zmianą D/D 0 relatywna zmiana popytu [%] Y = Y 1 -Y 0 absolutna zmiana dochodu Y 0 wielkość dochodu przed zmianą Y/Y 0 relatywna zmiana dochodu [%] rodzaje dóbr a E DY E DY >0 dobro normalne popyt jest elastyczny E DY <0 dobro podrzędne popyt paradoksalny (wzrost dochodu powoduje spadek popytu) Dobra normalne to wszystkie dobra, na które popyt rośnie pod wpływem wzrostu dochodów nabywców. Dobra podrzędne to te dobra, na które popyt rośnie pod wpływem spadku dochodów nabywców. To zwykle dobra gorsze jakościowo, tańsze substytuty, np. używana, niskogatunkowa odzież. To także dobra Giffena, czyli dobra których ilość nabywana rośnie, nawet w przypadku wzrostu ich ceny. ELASTYCZNOŚĆ CENOWA PODAŻY S / S0 E S P / P0 siła reakcji podaży na zmianę ceny, gdzie: S = S 1 -S 0 absolutna zmiana podaży S 0 wielkość podaży przed zmianą S/S 0 relatywna zmiana podaży [%] P = P 1 -P 0 absolutna zmiana ceny P 0 wielkość ceny przed zmianą P/P 0 relatywna zmiana ceny [%] E S >1 podaż wysoce elastyczna zmiana ceny o 1% zmienia podaż o więcej niż 1% E S <1 podaż nisko elastyczna zmiana ceny o 1% zmienia podaż o mniej niż 1% E S =1 podaż o elastyczności jednostkowej (proporcjonalna) zmiana ceny o 1% zmienia podaż o 1% E S =0 podaż nieelastyczna (sztywna) cena nie wpływa na podaż elastyczność wnioski Co się dzieje z przychodami sprzedawców, gdy podnoszą oni cenę, a popyt jest elastyczny? maleją Co się należy uczynić, gdy wzrastają dochody konsumentów? zwiększyć produkcję produkować więcej dóbr normalnych

20 Konkurencja na rynku KONKURENCJA rywalizacja między osobami lub podmiotami gospodarczymi o realizację własnych interesów na drodze przedstawiania oferty atrakcyjniejszej (np. pod względem ceny, jakości towaru lub usługi, warunków transakcji) od tych, które przedstawiają inni konkurencja doskonała model teoretyczny, którego cechą charakterystyczną jest przekonanie zarówno kupujących jak i sprzedających, że ich indywidualne decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową jest to rynek, na którym panuje konkurencja doskonała zapewnia optymalną alokację zasobów w sensie Pareta (to taki podział dóbr, którego nie można już poprawić nie pogarszając jednocześnie sytuacji któregokolwiek z podmiotów) Na rynku doskonale konkurencyjnym cena jest "dana przez rynek" - kształtuje się w wyniku działania mechanizmu rynkowego, jako wypadkowa ofert kupujących i sprzedających. żaden z podmiotów nie jest w stanie indywidualną decyzją zmienić ceny Podmioty nie mają powodów, by zmieniać ofertę cenową - każda jej zmiana będzie powodowała straty dla danego podmiotu. Jeżeli producent podniesie cenę swojego produktu, nie uda mu się go sprzedać, bo nabywcy będą mieli dostępną wystarczającą ilość produktów konkurentów po niższej cenie. Jeżeli producent obniży cenę swojego produktu, otrzyma niższą zapłatę za produkty, które byłby w stanie sprzedać po wyższej cenie danej z rynku. konkurencja doskonała - założenia Duża liczba sprzedających i kupujących dzięki temu każdy podmiot ma bardzo mały udział w globalnym popycie lub globalnej podaży i tym samym pojedyncze decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową; także ewentualne zmowy producentów są na tyle utrudnione, że nieopłacalne; Jednorodność produktu produkty poszczególnych producentów są identyczne, w związku z czym nabywcom jest wszystko jedno od kogo kupią produkt; Doskonała informacja rynkowa zarówno kupujący jak i sprzedający posiadają pełną informację o samym produkcie, jak i jego cenie - tak obecnej jak i w przyszłości; Brak konkurencji niecenowej Swoboda wejścia i wyjścia do branży nie istnieją żadne bariery wejścia ani wyjścia z branży; dzięki temu przy większym zapotrzebowaniu ze strony kupujących producenci będą mogli swobodnie rozpocząć dodatkową produkcję, zwiększając tym samym podaż, a przy zmniejszonym zapotrzebowaniu wycofać się nie ponosząc dodatkowych strat. konkurencja doskonała - rzeczywistość konkurencja doskonała nie istnieje założenia tejże nie sprawdzają się w praktyce najbardziej zbliżony do tego modelu jest rynek wolnokonkurencyjny (zob. lokalne rynki warzywnoowocowe) PRZYKŁADY RYNKÓW NIEDOSKONAŁYCH rynek konkurencji monopolistycznej oligopol rynek pełnego monopolu Cechy alternatywnych struktur rynkowych konkurencja monopolistyczna mieszanka konkurencji doskonałej i pełnego monopolu działa tu wielu konsumentów i wielu producentów w praktyce warunki uniemożliwiają dyktowanie cen celem monopolistycznej konkurencji niecenowej jest zmniejszanie liczby substytutów własnego produktu (działania reklamowe)

21 oligopol sytuacja, gdy mamy niewielu sprzedawców i wielu kupujących forma organizacyjna polega na tym, że skupia niewielu producentów, którzy opanowali rynek danego produktu, przez co wytwarzają się więzi między skupionymi w nim przedsiębiorstwami w praktyce przedsiębiorstwa działające w oligopolu, podejmując decyzję o zmianie ceny muszą uwzględniać zachowanie się konkurentów z oligopolu; z tego powodu każde z przedsiębiorstw ma ograniczone pole manewru w polityce cenowej; stąd też w oligopolu mamy do czynienia ze stabilizacją cen monopol forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców; może przybierać formę związków producentów dających przewagę ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom. związki producentów Kartel, porozumienie monopolistyczne, rodzaj grupowej praktyki monopolistycznej, której celem jest eliminowanie lub ograniczanie konkurencji. Porozumienia monopolistyczne dochodzą do skutku wówczas, gdy konkurenci bądź partnerzy nie mają możliwości swoimi jednostronnymi zachowaniami narzucić cen lub zasad współpracy. Trust, forma monopolistycznego związku przedsiębiorstw w ramach oligopolu, powstająca na drodze łączenia się samodzielnych dotąd przedsiębiorstw tej samej branży, w celu uzyskania większego wpływu (dominacji) na rynku określonego towaru i zwiększenia zysków. Koncern, grupa przedsiębiorstw należących do tego samego właściciela, mających jednak odrębną osobowość prawną. Koncern posiada wspólny zarząd, jego struktura polega na istnieniu przedsiębiorstwa dominującego oraz grupy przedsiębiorstw zależnych, poddanych jednolitemu kierownictwu, jeśli idzie o rozstrzyganie najważniejszych kwestii, niezależnych jednak często w swej bieżącej, operatywnej działalności oraz nie tracących swej odrębności organizacyjnej i prawnej. Poole i ringi są tworzone przez przedsiębiorstwa w celu osiągnięcia określonego przedsięwzięcia oraz osiągnięcia korzyści o charakterze monopolistycznym, np.: wspólna polityka cenowa, podział zadań produkcyjnych, podział rynku. Jej cechą jest to, że jest luźna i po wykonaniu zadania ulega rozwiązaniu. Syndykaty powstają w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają wspólną politykę zakupów lub sprzedaży. Wszystko to odbywa się w ramach limitów produkcyjnych. Syndykat spełnia rolę wspólnego przedsiębiorstwa handlu zagranicznego. Zdarza się też, że syndykat jest powiązany z kartelem. Jednak w trakcie funkcjonowania kartelu przedsiębiorstwa zachowują niezależność gospodarczą i niezależność prawną Holding występuje najczęściej w formie spółki akcyjnej i przez posiadanie akcji innych przedsiębiorstw sprawuje nad nimi kontrolę. Wykorzystuje się tu zasadę, że im większe rozproszenie akcji, tym mniejsza ilość jest niezbędna aby sprawować kontrolę nad przedsiębiorstwem. Często do powstania holdingu dochodzi przez wykupywanie akcji przedsiębiorstw na giełdzie.

22 Obieg produktu i dochodu w gospodarce charakterystyka współczesna gospodarka składa się z 3 grup podmiotów: które spotykają się na 3 rynkach: gospodarstw domowych przedsiębiorców rządu towarów (dóbr i usług) pracy finansowym PODMIOT DOCHÓD WYDATKI Gospodarstwo domowe płace, renty, emerytury, zasiłki, stypendia, wygrane, lokaty bankowe, spadek, alimenty podatki, darowizny Przedsiębiorstwo Państwo sprzedaż dóbr i usług, odsetki z lokat, darowizny, dotacje, subwencje podatki, opłaty, cło, ubezpieczenia, kredyty, sprzedaż mienia Skarbu Państwa, emisja obligacji zakup dóbr i usług, opłaty za mieszkanie, odsetki od kredytów, oszczędności, wydatki na zakup środków produkcji, reklama, wynagrodzenia, podatki, odsetki od kredytów, cło dotacje, subwencje, obsługa długu zagranicznego, wydatki sfery budżetowej, rezerwa rządu, wykup obligacji, usługi publiczne

23 Konsument i jego decyzja założenia co do decyzji konsumenckich konsument woli większe ilości danego towaru niż mniejsze konsument ma zawsze ograniczone możliwości nabywcze konsument ma indywidualne preferencje konsument dąży do osiągnięcia najkorzystniejszej dla siebie sytuacji, w której jego satysfakcja z dokonanego zakupu jest najwyższa użyteczność całkowita Miara satysfakcji konsumenta uzyskanej ze spożywania lub posiadania określonej ilości towarów Użyteczność ta wzrasta w miarę wzrostu dochodów, a tym samym ilości posiadanego dobra. W miarę nasycenia potrzeb zadowolenie związane z nabyciem danego dobra spada. I prawo Gossena Kiedy gospodarstwo uzna, że ma dosyć danego dobra jego użyteczność całkowita osiąga maksimum, a użyteczność krańcowa równa się 0. przyrost zadowolenia z nabywania kolejnej jednostki konsumpcyjnej maleje użyteczność krańcowa przyrosty użyteczności całkowitej ze spożycia kolejnej jednostki towaru spożywanie coraz większych ilości towaru powoduje ostatecznie zmniejszanie zadowolenia, a zatem malenie użyteczności krańcowej Użyteczność krańcowa to wymierna korzyść, jaką odnosi konsument w związku z konsumpcją kolejnych jednostek dobra: w miarę zaspokajania potrzeby jest coraz mniej chętny do płacenia za kolejne jednostki dobra wraz ze wzrostem konsumpcji, przypisuje on kolejnym jednostkom dobra coraz niższą wartość użyteczność ograniczenie budżetowe ograniczenie decyzji konsumenckich przez wysokość dochodów konsumenta i wysokość cen rynkowych linia ograniczenia budżetowego sytuacja powyżej linii to zadłużanie swojego budżetu sytuacja poniżej linii to niewydawanie całego budżetu krzywa obojętności krzywa łącząca różne punkty dwóch dóbr, które są jednakowo atrakcyjne lub obojętne dla konsumenta, bo reprezentują ten sam poziom użyteczności całkowitej dokonując wyboru między danymi dwoma towarami konsument ponosi koszt alternatywny

24 równowaga (optimum) konsumenta punkt, w którym krzywa obojętności jest styczna do linii ograniczenia budżetowego II prawo Gossena gospodarstwa domowe mając określony dochód starają się tak nim dysponować, aby za każdym razem prowadziło to do takiego samego zadowolenia prawo Engla w miarę wzrostu dochodów udział wydatków na produkty żywnościowe maleje Producent i jego decyzje przedsiębiorca - cechy samodzielność samofinansowanie przedsiębiorczość główny cel: maksymalizacja zysku mogą być inne cele, nie zawsze główny cel jest najważniejszy (vide: zdobywanie nowych rynków, zaangażowanie w ochronę środowiska) podstawowe decyzje producenta jakie produkty wytwarzać jakie czynniki produkcji stosować jaką technologię stosować w jakiej ilości produkować komu i w jakiej cenie sprzedawać równowaga producenta przedsiębiorca jest w równowadze, gdy wybiera taką wielkość produkcji, która umożliwi mu maksymalizację zysku

25 Problemy gospodarcze: inflacja inflacja df zjawisko monetarne wywołane szybszym przyrostem ilości pieniądza niż produkcji (obniżanie się siły nabywczej pieniądza) potocznie wzrost ogólnego poziomu cen przeciwieństwem inflacji jest deflacja Wzrost siły nabywczej pieniądza obecnego na rynku. potoczne określenie spadku cen rynkowych, sytuacji, kiedy za tę samą ilość pieniędzy kupić można coraz więcej dóbr (towarów i usług). przyczyny inflacji nadmierna emisja pieniędzy; nieproporcjonalna do wzrostu gospodarczego, prowadzona poprzez 1. dodruk banknotów, 2. oprocentowanie pieniędzy 3. działalność kredytową banków komercyjnych (tzw. "bankowa kreacja pieniądza"). niespodziewany i gwałtowny wzrost kosztów produkcyjnych (np. surowców energetycznych), który prowadzi do ograniczenia zagregowanej podaży wzrost zagregowanego popytu w gospodarce niezrównoważony budżet państwa (wydatki z budżetu przewyższają wpływy) przeinwestowanie gospodarki (nadmierne rozwinięcie procesu inwestycyjnego finansowanego przez państwo) ingerencja państwa w politykę emisyjną banku centralnego, co prowadzi w rezultacie do nadmiernej ilości pieniądza wadliwa struktura gospodarki import inflacji (wraz ze wzrostem cen artykułów importowanych przez dany kraj następuje wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie wzrost cen) długookresowe dodatnie saldo bilansu handlowego (nadwyżka eksportu nad importem) recesja gospodarcza (obniżenie wydajności pracy, a tym samym wzrost kosztów produkcji) monopolizacja gospodarki (monopoliści wzrost kosztów produkcji mogą przenosić na cenę) rodzaje inflacji ze względu na przyczyny ciągniona przez popyt popyt rośnie szybciej niż podaż (niezrównoważony budżet, za dużo kredytów, spirala płacowo-cenowa) pchana przez koszty zawsze przyczyny zewnętrzne (rosną ceny surowca, zwiększa się fiskalizm państwa, presja na ustalanie cen minimalnych przez dostawców) strukturalna skutki inflacji realny spadek wartości zobowiązań i wierzytelności, które nie podlegają waloryzacji; w szczególności skutkiem inflacji jest względne zmniejszenie się dochodów osób, których nominalne dochody są stałe te niekorzystne konsekwencje inflacji można w pewnym stopniu zmniejszyć dokonując odpowiednio często waloryzacji zobowiązań tzw. koszty zdartych zelówek są związane z tym, że w warunkach wysokiej inflacji ludzie dążą do utrzymywania mniejszych zasobów gotówki, co związane jest z pewnymi kosztami, jak np. koszty dojazdu do bankomatu wraz z rozpowszechnianiem się obrotu bezgotówkowego znaczenie tych kosztów będzie maleć tzw. koszty zmienianych jadłospisów są to koszty związane z tym, że w warunkach wysokiej inflacji firmy częściej muszą zmieniać ceny, co wiąże się z dodatkowymi kosztami przykładowo restauracje muszą częściej zmieniać jadłospisy konsumentom łatwiej jest porównywać ceny oferowane przez różnych sprzedawców, gdy inflacja jest niska konsumenci chcą się pozbyć pieniądza, zakupując dobra, których wartość nie maleje; tym samym napędzają te sektory gospodarki, które produkują dobra trwałe (szeroko pojęte maszyny, biżuterię, złoto itp.) skoro rosną ceny dóbr, konsumenci chętniej kupują ich tańsze zamienniki inflacja wywołuje wzrost (niekoniecznie równomierny) cen kolejnych towarów; jeżeli wzrasta cena benzyny (także np. przez nakładanie podatków, w tym akcyzy), rosną koszty transportu i ceny wszystkich towarów, które są transportowane; tym samym wzrost ceny benzyny może spowodować wzrost cen chleba

26 Rodzaje inflacji według kryterium tempa pełzająca nie przekracza 5% rocznie krocząca oscyluje w granicach 5-10% do kilkudziesięciu % rocznie galopująca wzrost cen od kilkudziesięciu do ok. 150 % w skali rocznej hiperinflacja roczny wzrost cen o ok. 150% lub więcej prawo Greshama-Kopernika pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy, czyli pieniądz lepszy znika (stanowi on środek tezauryzacji) zwalczanie inflacji w przypadku inflacji popytowej ściągnięcie pieniądza z rynku zawsze wysokie koszty społeczne trudniej ograniczyć inflację kosztową niż popytową obniżanie podatków dywersyfikacja źródeł dostaw surowców rozbijanie monopoli obniżanie stóp procentowych inflacja a koniunktura Początkowo procesy inflacyjne występowały tylko w okresach ożywienia koniunktury gospodarczej. Współcześnie towarzyszą one każdej fazie cyklu gospodarczego. Pojawiły się w związku z tym nowe pojęcia: stagflacja i slumpflacja. stagflacja stan gospodarki charakteryzujący się jednocześnie wysokim poziomem inflacji (dwucyfrowej), wysokim bezrobociem i stagnacją gospodarczą miernikiem opisującym ten stan jest stopa stagflacji, zwana też stopą ubóstwa, stanowiąca sumę stopy inflacji i stopy bezrobocia wskaźnik PKB ulega stagnacji Stagflacja wiąże się z fazą depresji w cyklu koniunkturalnym, przy czym pojawiła się stosunkowo niedawno (lata 70.), kiedy procesy inflacyjne nabrały trwałego charakteru (wcześniej fazę depresji charakteryzowała stabilizacja cen na niskim poziomie). Jest też uznawana za szczególny rodzaj inflacji. slumpflacja stan gospodarki, w którym załamaniu się procesów gospodarczych, wyrażającemu się spadkiem produkcji i dochodu narodowego w ujęciu bezwzględnym (kryzys), towarzyszy szybki wzrost bezrobocia i wysoki (rosnący) poziom inflacji (nawet trzycyfrowy) spada PKB Slumpflacja bywa uznawana za jeden z rodzajów inflacji. Jest ona w gospodarkach rynkowych zjawiskiem stosunkowo nowym, pojawiła się w latach 70., gdy procesy inflacyjne, charakteryzujące wcześniej tylko fazę ożywienia w cyklu koniunkturalnym, nabrały trwałego charakteru pojawiając się we wszystkich fazach cyklu. Cykle koniunkturalne koniunktura splot okoliczności wywierający znaczny, głównie pozytywny, wpływ na warunki ekonomiczne Pojęcie to oznacza stan aktywności gospodarczej charakteryzowany poprzez całokształt zmieniających się w czasie wskaźników życia gospodarczego, takich jak: PKB ceny płace zatrudnienie Może dotyczyć stanu gospodarki kraju lub konkretnego rynku towarowego. W przypadku giełdy dobra koniunktura polega na ogólnym wzroście wartości akcji.

27 Rodzaje wahań aktywności gospodarczej Najczęściej rozróżniamy następujące rodzaje wahań aktywności gospodarczej: Cykle koniunkturalne, klasyczne (business cycle) wahania w ogólnym poziomie aktywności gospodarki pod wpływem których na ogół dochodzi do zmiany przebiegu dotychczasowego średniookresowego trendu rozwoju gospodarki. Cykle wzrostowe (growth cycle) wahania tempa aktywności gospodarki wokół dotychczasowego średniookresowego wzrostowego trendu gospodarki. Cykle Kondratiewa zmiany w przebiegu długookresowego trendu rozwojowego gospodarki. Cykl koniunkturalny wahania w ogólnym poziomie aktywności gospodarczej, podczas których gospodarka na przemian wzrasta i kurczy się wahania te powtarzają się, ale nie są regularne charakteryzują się zróżnicowaną amplitudą wahań i długością trwania fazy wzrostu i kurczenia się gospodarki idealny cykl koniunktury fazy klasycznego cyklu koniunkturalnego rozkwit (boom) kryzys depresja (zastój) ożywienie fazy współczesnego cyklu koniunkturalnego faza wzrostowa faza spadkowa faza spadkowa łagodzona jest interwencjonistycznymi instrumentami państwa, co powoduje niedopuszczanie do pełnego kryzysu

28 Mierniki aktywności gospodarczej PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (ang. GDP - Gross Domestic Product) wartość produkcji rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych, wytworzonych podczas określonego czasu (z reguły jednego roku), przez czynniki wytwórcze znajdujące się na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem opisuje zagregowaną wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku) metody liczenia PKB 1) Metoda sumowania produktów wartość wytworzonych dóbr i usług finalnych oblicza się, odejmując od produkcji całkowitej wartość dóbr i usług zużytych do tej produkcji PKB (suma wartości dodanej ze wszystkich gałęzi gospodarki narodowej ) = produkcja globalna kraju minus zużycie pośrednie produkcja globalna kraju suma dóbr i usług wyprodukowanych w gospodarce w danym czasie zużycie pośrednie wartość dóbr i usług potrzebnych do wytworzenia wartości globalnej produkcji Obliczanie PKB na podstawie formuły sumowania produktów jest uciążliwe, gdyż statystyka państwowa nie podaje ani bezpośrednich miar produkcji globalnej, ani zużycia pośredniego. Dlatego w praktyce stosuje się inne formuły. 2) Metoda sumowania wydatków PKB jest w dobrym przybliżeniu równy finalnym wydatkom wszystkich nabywców wartości dodanej wytworzonej na terenie kraju PKB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + eksport - import + zmiana stanu zapasów W praktyce rzadko zdarza się, aby przedsiębiorstwa i instytucje publiczne znacznie powiększały zapasy albo pozbywały się ich, więc zmiana stanu zapasów w gospodarce jest wielkością niedużą i na ogół pomija się ją w obliczeniach PKB. 3) Metoda sumowania dochodów wynika z faktu, że suma wydatków musi być równa sumie dochodów ze wszystkich źródeł PKB = dochody z pracy + dochody z kapitału + dochody państwa + amortyzacja PKB nominalny oblicza się według bieżącej wartości pieniądza, PKB realny natomiast według realnej wartości pieniądza, a więc uwzględniając inflację. Przeliczenie polega na podzieleniu PKB nominalnego przez indeks cen. W zestawieniach statystycznych PKB realny najczęściej przedstawiany jest w cenach stałych z wybranego roku bazowego. czyste PKB jest miarą wielkości gospodarki wzrost lub spadek realnego PKB stanowi miarę wzrostu gospodarczego czyste PKB jest złą miarą dobrobytu społeczeństwa, ponieważ nie uwzględnia liczby ludności jako miarę dobrobytu powszechnie używa się więc PKB per capita, czyli PKB w przeliczeniu na osobę Do porównań międzynarodowych PKB przelicza się: według bieżącego kursu wymiany, zazwyczaj na dolary amerykańskie albo według parytetu siły nabywczej - lepiej oddającego realną wartość dochodu obywateli. W porównaniach międzynarodowych wartości PKB liczonego według parytetu siły nabywczej różnią się względem liczonego według kursu nominalnego na korzyść krajów o niższym poziomie cen, zazwyczaj słabiej rozwiniętych, a na niekorzyść krajów drogich.

29 PRODUKT NARODOWY BRUTTO wartość produkcji rynkowej wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych podczas określonego czasu (z reguły jednego roku), przez czynniki wytwórcze, będące własnością danego kraju lub jego obywateli, niezależnie od tego, czy znajdują się w kraju, czy za granicą PNB = K + I + G + En + Dn K - konsumpcja I - inwestycje G - wydatki rządowe En - eksport netto, czyli eksport-import Dn - dochód netto obywateli za granicą PNB Polski = dochody polskich podmiotów za granicą + polskie PKB pomniejszone o dochody podmiotów obcych PRODUKT NARODOWY NETTO (DOCHÓD NARODOWY) miara efektów rocznej działalności gospodarki, rozumiany jako różnica produktu narodowego brutto oraz wartości amortyzacji kapitału trwałego PNN = PNB amortyzacja STOPA BEZROBOCIA wielkość statystyczna opisująca nasilenie zjawiska bezrobocia w danej populacji Najczęściej definiuje się stopę bezrobocia jako stosunek liczby osób bezrobotnych do liczby ludności aktywnej ekonomicznie (zasobu siły roboczej danej populacji). Tak zdefiniowaną stopę bezrobocia oblicza się różnie, w zależności od przyjętej definicji osoby bezrobotnej. B liczba osób bezrobotnych P liczba osób pracujących P+B liczba osób aktywnych zawodowo B *100% P B najczęściej praktykowane (ponieważ najprostsze do wyliczenia), ale nie do końca prawidłowe, jest podawanie stopy bezrobocia rejestrowanego, do wyliczenia której przyjmuje się, że bezrobotny, to osoba, która jest aktualnie zarejestrowana zgodnie z prawem danego kraju, jako poszukująca pracy Międzynarodowa Organizacja Pracy zaleca wyliczanie stopy bezrobocia zgodnie z następującą definicją: za bezrobotną uważa się osobę, która spełnia równocześnie wszystkie poniższe warunki: ukończyła 15 lat; aktualnie nie pracuje (nie świadczy pracy w rozumieniu definicji MOP), ani nie odbywa przyuczenia do zawodu z elementami nauki praktycznej; poszukiwała aktywnie pracy w tygodniu badania lub w ciągu 6 tygodni poprzedzających badanie; jest zdolna do podjęcia pracy w tygodniu badanym lub następnym i wyraża gotowość podjęcia takiej pracy. STOPA INFLACJI miernik intensywności procesu inflacji wyrażający w procentach tempo wzrostu ogólnego poziomu cen w badanym okresie w stosunku do okresu przyjętego za podstawę wobec mnogości dóbr i usług składających się na produkt społeczny i braku możliwości uwzględnienia ich wszystkich w obliczeniach (z uwagi na pracochłonność), stopę inflacji oblicza się biorąc pod uwagę te z nich, które mają istotny udział w wartości rocznego produktu społecznego P1 P0 100% P0 P 0 poziom cen w roku minionym P 1 poziom cen w roku bieżącym Wysokie tempo wzrostu PKB: niskie bezrobocie wysoka inflacja

30 krzywa Philipsa istnieje odwrotna zależność między stopą wzrostu płac nominalnych a stopą bezrobocia zmodyfikowana krzywa Philipsa Inflacja a bezrobocie są odwrotnie proporcjonalne. Zmniejszanie różnymi instrumentami stopy bezrobocia powoduje zwiększenie inflacji. Przez odpowiednią politykę państwo może zapewnić taką kombinację poziomów inflacji i bezrobocia, która może być uznana społecznie za najkorzystniejszą. W latach 60. i 70. XX w. wielu ekonomistów wierzyło, że relacja ta ma charakter uniwersalny i jest rodzajem prawa ekonomicznego. W efekcie tych poglądów rządy wielu państw decydowały się w tym czasie na celowe utrzymywanie wysokiej stopy inflacji w imię zmniejszania bezrobocia. Długookresowa krzywa Philipsa jest pionowa i wskazuje, że gospodarka w końcu wróci do naturalnej stopy bezrobocia, niezależnie od tempa inflacji. W ciągu ostatnich 25 lat zarówno bezrobocie jak i inflacja wykazywały na świecie tendencje wzrostowe, co dowodzi, że krzywa Phillipsa sprawdza się tylko w szczególnych przypadkach i że na stopę bezrobocia większy wpływ od inflacji ma wiele innych czynników. Obecnie jest już raczej oczywiste, że bezrobocie i inflacja nie muszą być związane odwrotną zależnością, jak to utrzymują niektórzy ekonomiści (por. zjawisko stagflacji), a krzywa Phillipsa sprawdza się tylko w pewnych, szczególnych warunkach. Obecnie niewielu już ekonomistów uznaje ważność tej wymienności w długim okresie. Aktualnie istnieje kilka teorii próbujących bardziej precyzyjnie wyjaśnić relacje między inflacją a bezrobociem z których można wskazać teorię NAIRU (non-accelerating inflation rate of unemployment). Bezrobocie NAIRU pojawia się gdy płace odpowiadające wymaganiom pracowników zrównują się z płacami zgodnymi z realiami gospodarczymi czyli przy ustabilizowanej dynamice procesów inflacyjnych. Gdy występuje zrównanie oczekiwań płacowych nie oddziałują one na inflacje. Tak więc NAIRU zależy od płacy realnej i poziomu postulowanych płac. Zakładając brak szoków podażowych to w przypadku wystąpienia bezrobocia niższego od poziomu NAIRU, w gospodarce pojawia się zwiększenie tempa inflacji. Jeśli poziom bezrobocia jest niższy od NAIRU inflacja rośnie. NAIRU jest wyznaczana z krzywej Philipsa (pokazuje związek pomiędzy bezrobociem a inflacją). Punkt, w którym krzywa Philipsa krzyżuje się z linią poziomą oznacza NAIRU. NAIRU odpowiada potencjalnej wydajności, czyli maksymalnemu poziomowi Produktu Krajowego Brutto. Badania w tym zakresie prowadzili między innymi ekonomiści amerykańscy Milton Friedman oraz Edmund Phelps, laureaci nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii. BIBLIOGRAFIA (najważniejsze pozycje): R. Milewski Podstawy ekonomii, Warszawa 2002 J. Mierzejewska-Majcherek Podstawy ekonomii, Warszawa 2007 M. Wajgner, R. Tylińska Podstawy ekonomiczne i prawne w hotelarstwie, Warszawa 2007 A. Panasiuk Ekonomika turystyki, Warszawa 2006 M. Pietraszewski Ekonomika przedsiębiorstw, cz. 1-3, Poznań 2007 Wikipedia