1. Wprowadzenie - propaganda jako forma komunikowania.

Transkrypt

1 1. Wprowadzenie - propaganda jako forma komunikowania. W powszechnej świadomości przyjęło się spojrzenie na propagandę, jako na zjawisko stosunkowo nowe i w kategoriach moralnych dwuznaczne. Propaganda jest natomiast tak stara, jak władza i towarzyszy ludzkości od najdawniejszych lat. Błędem jest także postrzeganie jej tylko przez pryzmat krzewienia jakiejś konkretnej ideologii, propaganda, bowiem jest jedną z wielu znanych ludziom form komunikowania się i również w takim kontekście powinna być analizowana. Pojęcie komunikowanie wywodzi się od łacińskiego communicare co oznacza być w relacji, w związku, uczestniczyć i rozumiane jest jako porozumiewanie się, przekazywanie informacji. Denis McQuail w swojej pracy Mass Communication Theory zwraca uwagę na polisemiczność pojęcia i wielość interpretacji, z których jedne akcentują sam fakt przesłania komunikatu, podczas gdy inne uwypuklają wzajemność relacji komunikowania, konieczność wystąpienia sprzężenia zwrotnego 1. Wieloznaczność, czy raczej wielość definicji jest determinantą dużej liczby modeli procesu komunikowania stanowiących często skrajnie uproszczony obraz zjawiska 2. Najbardziej rozpowszechnionym jest model transmisji, który składa się z trzech elementów: nadawcy przekazu odbiorcy Schemat 1. Model komunikowania. nadawca przekaz (komunikat) odbiorca Źródło: Schemat własny. 1 D. McQuail: Mass Communication Theory. London 2000, s Szerzej na temat komunikowania patrz: B. Sobkowiak: Komunikowanie społeczne. [w:] Współczesne systemy komunikowania. Pod red. B. Dobek-Ostrowskiej, Wrocław 1998, s T. Goban-Klas: Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa, Kraków 2000, s. 52. Autor przedstawia w swojej pracy cztery rodzaj modeli komunikowania; model transmisji, model ekspresyjny, model rozgłosu oraz model recepcji.

2 Często ten podstawowy model wzbogacany jest o dodatkowy element w postaci kanału, którym przekazywany jest komunikat 3. Elementy, bez których nie możemy natomiast mówić to oczywiście nadawca i odbiorca. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż zarówno odbiorcy jak i nadawcy komunikatów mogą mieć charakter masowy. Ze względu na zjawisko propagandy będące przedmiotem niniejszych zajęć, na szczególną uwagę zasługują dwa modele komunikowania; model wszechmocy propagandy Serga Tchakhotina oraz model aktu perswazyjnego Harolda D. Lasswella 4. Model S. Tchakhotina uzależniał skuteczność dotarcia przekazu propagandowego od jego zestrojenia z ludzkimi popędami. Przekaz był tym skuteczniejszy, im częściej go powtarzano. Koresponduje to oczywiście z głoszoną przez wielu propagandystów (od Goebbelsa począwszy) teorią, iż kłamstwo powtórzone tysiąc razy, staje się prawdą. Jest to oczywiście znaczące uproszczenie, ale warto zwrócić uwagę, iż wielokrotnie powtarzane, także współcześnie twierdzenia, znajdują później odzwierciedlenie w masowej świadomości 5. Schemat 2. Model wszechmocy propagandy S. Tchakhotina. Popędy ludzkie Propagandysta Treść masowej propagandy Odbiorcy Motywy Postawy i zachowania Źródło: T. Goban-Klas: Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa Kraków 2000, s B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka: Teoria i praktyka propagandy. Wrocław 1999, s S. Tchakhotine oraz H. D. Lasswell są przedstawicielami paradygmatu behawioralnego opierającego się na psychologicznym modelu bodziec-reakcja, w naukach o komunikowaniu określanego jako model S-R, bądź inaczej model zastrzyku (injection model), podskórnego wpływu (hipodermic model) oraz pocisku (bullet model). Obok wymienionego paradygmatu wyróżnia się jeszcze paradygmaty cybernetyczny, funkcjonalny oraz interpretacyjny. Szerzej na ten temat patrz: B. Dobek-Ostrowska: Nauka o komunikowaniu: paradygmaty, szkoły, teorie. [w:] Nauka o komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne. Wrocław 2001, s ; V. Volkoff: Psychosocjotechnika. Dezinformacja. Oręż wojny. Komorów 1999, s Dobrym przykładem, może być zbitka słowna Balcerowicz musi odejść, uzupełniana o litanię skarg na tego polityka i ekonomistę, głoszona przez Andrzeja Leppera. Jest ona tak silnie zakorzeniona, iż dla części społeczeństwa już na zawsze Leszek Balcerowicz będzie się kojarzyć ze złem liberalnej ekonomii.

3 W latach sześćdziesiątych model S. Tchakhotina został jednak zweryfikowany w sposób negatywny. Akcentując rolę popędów pomijał, bowiem całkowicie inne kategorie wpływające na skuteczność działań propagandowych. W tym sensie, czyli od strony teorii jego krytycy mieli rację, warto jednak odnotować jak to zostało poczynione powyżej, iż nie oznacza to całkowitego zanegowania działań prowadzonych w ten sposób; dotrą one po prostu do najmniej wykształconych wart społeczeństwa, podatnego na demagogię. Drugim interesującym modelem jest model aktu perswazyjnego H. D. Lasswella, stosowany do tych form komunikowania, które mają instrumentalny charakter 6, czyli jak najbardziej odpowiadają zjawisku propagandy. Model komunikowania H. D. Lasswella składa się z pięciu kolejnych elementów: Kto? nadawcy Schemat 3. Model analizy aktu komunikowania H. D. Lasswella. Źródło: T. Goban-Klas : Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa Kraków 2000, s. 57. Model H. D. Lasswella był krytykowany za ujmowanie komunikowania w sposób linearny, z pominięciem sprzężenia zwrotnego, ale za jego niewątpliwą zaletę uznawano jego prostotę. Przez wielu praktyków model H. D. Lasswella uważany jest za wzorcowy 7. Co? treści Jakim medium? Odnośnie praktyki odnotować należy, iż model ten zawiera wszystkie elementy występujące w przekazie perswazyjnym. Parę słów komentarz należy poświęcić sprzężeniu zwrotnemu, medium i audytorium. Do kogo? audytorium Z jakim skutkiem? efektów Sprzężenie zwrotne polegać będzie na reakcji odbiorcy na komunikat. Reakcja ta może być bardzo różna; od wzruszenia ramion, czy grymasu niechęci w niewerbalnej reakcji na przekaz, do gwałtownego zaprzeczania lub akceptacji. W 6 T. Goban-Klas, op. cit., s T. Goban-Klas, op. cit., s. 57. Warto w tym miejscu odnotować, iż w pracy poświęconej polskiej propagandzie lat siedemdziesiątych Jerzy Bralczyk zaproponował w modelu H. D. Lasswella pewne zmiany dla potrzeb analizy językoznawczej działań propagandowych. J. Bralczyk spośród pięciu elementów formuły; nadawcy, treści, formy (lub kanału), odbiorcy oraz efektu proponuje zastąpienie części z nich. I tak zamiast efektu relacja podporządkowania treść vs forma, zamiast treści określenie relacji treść vs forma oraz ograniczenie trzeciego z elementów tylko do formy, jako, że kanał pełni w wypadku analizy językoznawczej rolę drugoplanową. Szerzej patrz. J. Bralczyk: O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych. Warszawa 2001, s. 14.

4 działalności propagandowej często chodzi nie o werbalne deklaracje, ale o to, by pobudzić ludzi do postępowania w pożądanym kierunku może chodzić o podburzanie tłumu do działania (np. obalenia, protestów wobec władz, jak miało to miejsce w Serbii lub Iraku) lub też zaniechania jakichś działań (np. dezercji w czasie wojny przykłady jak wyżej). Ich zaistnienie będzie wyraźnym znakiem, iż przekaz dotarł do grupy odbiorców. Warto także odnotować, o czym będzie jeszcze mowa, iż działalność propagandowa jest często działalnością długofalową, zatem na efekt sprzężenia zwrotnego propagandzista oczekiwać może kilka miesięcy a czasem nawet lat, zwłaszcza, gdy obracamy się w sferze wartości, czy kultury a nie zmian w sferze polityki, które na ogół, chociaż nie zawsze, są tylko dopełnieniem, wielkim finałem wcześniejszych działań. Przykładem kampanii propagandowej o dość krótkim przebiegu i bez stworzenia wcześniejszego backgroundu kulturowego, było np. akcja propagandowa poprzedzająca akcję militarną w Panamie, kiedy to dotychczasowy sojusznik USA gen. Manuel Norwega nie uznał wyników wyborów prezydenckich, a co gorsza zaproponował nacjonalizację Kanału Panamskiego. Wiązało się to z natychmiastową koniecznością wykreowania negatywnego wizerunku M. Noriegi. W tym celu wykorzystano zarzut, iż jest on największym eksporterem narkotyków na terytorium USA, za co m.in. został skazany przez amerykański sąd na karę 40 lat więzienia. W wykreowaniu tego wizerunku na potrzeby kampanii militarnej dla Amerykanów nie miało znaczenia, z przez tak długi czas był on ich sojusznikiem i agentem Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA), co najwyżej stanowiło to wyzwanie od strony tworzenia przekazów propagandowych. Warto zatem pamiętać, iż nie każda akcja propagandowa może być poprzedzona długimi analizami. Odnośnie medium i audytorium koniecznie trzeba zaznaczyć, iż elementy te są ze sobą często nierozerwalnie połączone, tzn. wybór grupy docelowej determinuje dobór medium, czyli narzędzia, którym dotrzeć będziemy chcieli do odbiorców 8. Kwestia ta zostanie rozwinięta w następnych częściach kursu, ale warto także pamiętać, iż poza czynnikami, na które propagandzista ma wpływ (chodzi tu o infrastrukturę, którą może wykorzystać), istnieją też czynniki obiektywne 8 Warto pamiętać, że mogą być one bardzo różne w zależności od naszej grupy docelowej. Jeśli chodzi o pozyskiwanie własnej opinii publicznej, do wykorzystania jest naprawdę szeroka paleta środków, trzeba tylko pamiętać o właściwym kamuflowaniu działalności. Jeśli działania propagandowe są kierowane do opinii publicznej przeciwnika, pole manewru jest znacznie mniejsze, zwłaszcza w trakcie trwających konfliktów zbrojnych.

5 determinujące wybór narzędzi, czasem dość niestandardowych 9. Sytuacja ta ma miejsce zwłaszcza podczas trwających konfliktów zbrojnych, które utrudniają prowadzenie klasycznej działalności (np. radiowo-telewizyjnej, czy prasowej). 9 Przykładem takich niestandardowych nośników mogą być zrzucane z samolotów pakiety medyczne i żywnościowe, na których Amerykanie instruowali ludność cywilną Afganistanu, jak zachowywać się w czasie działań militarnych, czego unikać (np. niewybuchy). Działania te miały oczywiście aspekt humanitarny, ale równie dobrze uznać je można za niezwykle skuteczny element pozyskiwania miejscowej opinii publicznej.