CO ZROBIĆ Z NIEUŻYWANĄ WIEŻĄ CIŚNIEŃ?

Transkrypt

1 CO ZROBIĆ Z NIEUŻYWANĄ WIEŻĄ CIŚNIEŃ? Studium historyczno-koncepcyjne (1) Michał E. KLUGMANN Mimo, że na obszarze Górnego Wrzeszcza architekci i budowniczowie nie próżnowali przez ostatnie 100 lat, politechniczna wieża ciśnień ciągle stanowi charakterystyczną i powszechnie rozpoznawalną dominantę (rys.1). Paradoksalnie, rozpoznawalną chyba jednak bardziej poza terenem uczelni, gdyż miejscowi od wielu lat starają się jak się zdaje jej nie zauważać. Wieża została wybudowana w latach i stanowi całość konstrukcyjną z budynkiem Laboratorium Maszynowego oraz z kominem. Wewnątrz znajduje się nieużytkowany zbiornik wody pitnej, cylindryczny, stalowy, o konstrukcji nitowanej (rzędna dna 43,31 m n.p.m., średnica 4 m, wysokość napełnienia około 3,5 m, pojemność 50 m 3 ). Rys. 1. Elewacja północna budynku Laboratorium Maszynowego i przekrój wieży ciśnień wraz z Halą Maszyn (A. Carsten, 1906 ze zbiorów TU Architekturmuseum, Berlin) Genezy powstania tego obiektu upatrywać należy w specyfice życia miasta przed ponad stu laty, kiedy zaopatrzenie w tzw. media, tak dla nas dziś oczywiste, wyglądało zupełnie inaczej. O sieci ciepłowniczej, obejmującej całe miasto, nikt jeszcze nie myślał. Pierwsza elektrownia na Ołowiance ruszyła ledwie 6 lat wcześniej, niż politechnika i ledwie 16 lat po uruchomieniu przez Edisona pierwszej na świecie publicznej elektrowni w Nowym Jorku. W roku 1904 rejon Wrzeszcza był zaopatrywany w wodę z ujęcia Polanki i tzw. Podzespołu Mirów (Wasserwerk Friedensschluss), zlokalizowanych przy dzisiejszej ul. Abrahama (rys. 2). Rys. 2. Fragment planu sieci wodociągowej z 1936 roku 1:000 (ze zbiorów AP w Gdańsku) lokalizacja ujęcia wody Polanki (Städt. Wasserwerk) w pobliżu skrzyżowania ul. Abrahama (Friedenshluss) i Polanki (Pelonker Strasse); widoczna zabudowa w większości istnieje do dnia dzisiejszego, równolegle do obiektów ujęcia wybudowano kościół pw. Św. Stanisława Kostki, a obok budynku Abrahama 17 meczet (obie świątynie w I połowie lat 80-tych XX wieku) Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna 4/

2 Można sobie wyobrazić, że te stosunkowo niewielkie obiekty, dodatkowo znacznie oddalone, nie zapewniały stabilnego zaopatrzenia w wodę dla rozwijającej się dzielnicy, w szczególności dla wysokich i dosyć wysoko położonych budynków. Tworzenie własnej infrastruktury wodociągowej i zaplecza energetycznego dla obiektów o skali politechniki było więc, na początku XX wieku, rzeczą naturalną. Budynek Laboratorium Maszynowego pełnił funkcję lokalnej elektrociepłowni (łącząc ją z funkcją dydaktyczną), zaś zbiornik na wieży ciśnień stanowił akumulator wody, niwelujący wahania jej dostaw i rozbiorów (rys. 3) oraz zapewniający stałe ciśnienie w politechnicznej sieci (hydrostatyczne). Rys. 3. Schemat działania wieży ciśnień: 1 doprowadzenie wody z ujęcia (przy mniej-więcej stałym wydatku), 2 akumulacja wody, 3 rozbiory po stronie odbiorców (nierównomierne) pod ciśnieniem hydrostatycznym, wynikającym z różnicy poziomów pomiędzy punktami poboru a lustrem wody w zbiorniku (źródło: Poprawę sytuacji w dzielnicy przyniosło z pewnością wybudowanie w 1911 roku przepompowni wody przy ul. Sobieskiego (Wasserwerk Königstal), wraz ze zbiornikiem Stary Sobieski (Wasserbehälter Galgenberg). Rzędna dna tego zbiornika to 43,30 m n.p.m., a więc jest taka sama, jak w przypadku politechnicznej wieży ciśnień. Na początku lat 30-tych powstały podwaliny obecnie funkcjonującego systemu nowa przepompownia Sobieski (która zastąpiła obiekt z 1911 roku) wraz ze zbiornikami Cyganka (Wasserbehälter Zigankenberg, rzędna dna 82,00 m n.p.m.) i Wysoki Dwór (Wasserbehälter Oberhof, rzędna dna 69,00 m n.p.m.). Tym samym, politechniczna wieża ciśnień stała się już wtedy praktycznie zbędna. Rys. 4. Fragment planu sieci wodociągowej z 1931 roku 1:000 (ze zbiorów AP w Gdańsku) skrzyżowanie ulic Traugutta (St. Michaels Weg) i Sobieskiego (Königstaler Weg); widoczny jest zbiornik Stary Sobieski (Wasserbehälter Galgenberg) i nowa przepompownia (Wasserwerk Königstal, bud. Nr 3), w przekreślonym prostokącie przedstawiono układ połączeń z 1911 roku, wraz ze starą przepompownią (Pumpwerk Königstal), na zdjęciu nieistniejąca już zabudowa ul. Traugutta, po drugiej stronie skrzyżowania z ul. Siedlicką W nowej, powojennej rzeczywistości, obiekt nie doczekał się kompleksowego zagospodarowania i po dziś dzień stanowi dla uczelni swego rodzaju balast. Tymczasem jest to perełka, która łączy w sobie walory cennego zabytku architektury (jako część zespołu Politechniki Gdańskiej i jako bardzo nietypowe rozwiązanie w skali Gdańska), zabytku techniki (ze względu na zachowane w znacznym stopniu wyposażenie i niezmieniony wystrój) oraz niewątpliwy potencjał, zarówno funkcjonalny jak i turystyczny (rys. 5). Wieża jest rozwiązaniem oryginalnym choćby ze względu na sam pomysł wybudowania zbiornika wieżowego w mieście, w którym naturalnym rozwiązaniem są zbiorniki terenowe, posadowione na wzgórzach. Tym bardziej, że stosowne wzgórza w sąsiedztwie uczelni występują. I tak całkiem podobnie położony, wybudowany nieco później Szpital Miejski (Städtisches Krankenhaus, Akademia Medyczna, GUMed) postawił na rozwiązanie konwencjonalne (swoją drogą, zasługujące na oddzielne omówienie przy innej okazji). Czego nie wykorzystała politechnika, wykorzystały miejskie wodociągi już w 1911 roku, budując tuż obok zbiornik 130 4/2017 Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna

3 Stary Sobieski (Wasserhochbehälter Galgenberg), na szczycie Wzgórza Szubienicznego (rys. 6). Rys. 5. Widoki wieży od zewnątrz Rys. 6. Messtischblatt 1:25000 z lewej rok 1908 (ze zbiorów AP w Gdańsku), z prawej rok 1936 (mapy.eksploracja.pl); warto zwrócić uwagę na Szpital Miejski w budowie i brak stadionu przy dzisiejszej ul. Traugutta 29 (1908) oraz na zbiornik wodny Stary Sobieski i lokalny zbiornik szpitala (1936) Dalej wieża ciśnień, wraz z kominem, stanowiące konstrukcyjny monolit, tworzą niezwykle oryginalną bryłę, a zarazem duet interesujący pod względem funkcjonalności. Dzięki ciepłu spalin zza ściany rozwiązano problem przechłodzenia wody w zbiorniku i w rurociągach, spotykany okresowo w wieżach ciśnień (w odróżnieniu od zbiorników terenowych, dobrze izolowanych przez grunt). W przypadku uczelni i nieregularnych rozbiorów wody, będących konsekwencją specyficznego czasu jej urzędowania, zapewne spodziewano się tego problemu w zwiększonym nasileniu. Sam komin, murowany, o zewnętrznym przekroju ośmiokątnym a wewnętrznym okrągłym, z kamiennymi zdobieniami, byłby konstrukcją typową dla swojego czasu, gdyby występował samodzielnie. Część wodna jest natomiast całkowicie nietypowa i ze względu na półowalny przekrój i z powodu specyficznie rozwiązanego układu schodów, spoczników i podestów wewnątrz. W bryle wieży wyróżnić można dwie główne strefy: trzon zawierający klatkę schodową i hełm, zawierający zbiornik (rys. 7). Pole przekroju trzonu to 14,3 m 2, z czego połowę zajmuje klatka schodowa o konstrukcji stalowej, z drewnianymi stopniami (na podstawie z blachy stalowej). Od klatki schodowej odchodzą stalowe balkoniki, zapewniające dostęp do okien. Balkoniki dzielą przestrzeń trzonu na sześć swego rodzaju kondygnacji. Ponadto, wtórny strop i wtórne drzwi wydzielają kondygnację siódmą, stanowiącą obecnie pomieszczenie socjalne u podstawy wieży. Przejście przez te drzwi przenosi do innego świata, pozostawiając w miarę uporządkowaną politechniczną rzeczywistość daleko za oknami, przez które niemal nic już nie widać (rys. 8). Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna 4/

4 Rys. 7. Z lewej: specyficznie rozwiązana klatka schodowa (widoczne drewniane okładziny stopni); z prawej: podesty odchodzące od spoczników i prowadzące do okien Rys. 8. Drzwi pomiędzy wtórnie wydzielonym pomieszczeniem socjalnym a właściwą przestrzenią wieży i jedno z okien Wpada przez nie tylko słabe, miękkie światło jedyne, gdyż wczesno-powojenna instalacja oświetleniowa od lat nie działa. W połączeniu z nieotynkowanymi, ceglanymi ścianami mogłyby to być okoliczności całkiem nastrojowe, trudno jednak mówić o nastroju, gdy wokół chaotycznie szamoczą się ptaki, powodując hałas, przypominający te głośniejsze rejony ZOO i wzbijając tumany kurzu, którego składu lepiej sobie nie uzmysławiać. Kurz ten następnie osiada na pajęczynach, tworząc olbrzymie i, na swój sposób, efektowne draperie (rys. 9). Rys. 9. Cegła z cegielni w Kadynach, podstawowy budulec historycznych gmachów Politechniki Gdańskiej i pajęczynowe firanki 132 4/2017 Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna

5 Problem niekontrolowanego zasiedlania wieży przez dziko żyjące gołębie występuje od wielu lat, jednak jego lawinowa eskalacja ma miejsce od 2009 roku, kiedy wichura uszkodziła szyby w części okien. Całkowita wysokość trzonu wynosi 31 m. Pole przekroju hełmu wynosi 28,8 m 2 a wysokość, od posadzki do nasady więźby dachowej 3,66 m. Rys. 10. W trzonie wieży spojrzenie ze spocznika schodów w dół i w górę; rury widoczne po prawej stronie są oryginalne, rury po lewej są wtórne i stanowią część instalacji badawczej (wyjątkowego epizodu powojennego wykorzystania wieży) Połowa powierzchni zajmowana jest przez zbiornik, wraz z jego izolacją cieplną (wata szklana). Komunikację pomiędzy trzonem a hełmem zapewnia ciasne przejście, wyposażone w stalową drabinę (rys. 11). Rys. 11. Drabina pomiędzy trzonem a hełmem wieży i wnętrze hełmu; widoczna izolacja zbiornika z waty szklanej, przykrytej siatką i otynkowanej gipsem oraz okna, umieszczone 2 m nad poziomem posadzki Na szczyt zbiornika można dostać się po stalowych klamrach, a stamtąd, przez klapę, można zejść do wnętrza. Oprócz pajęczyn znanych nam już z niższych poziomów, znaleźć tu można dużą ilość zaschniętego szlamu, stanowiącego osad z wody. Porównanie jego składu z zachowanymi danymi, dotyczącymi składu osadu z filtrów powolnych ujęcia Polanki, z II połowy XIX wieku, to ciekawe zadanie na przyszłość. Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna 4/

6 Rys. 12. Wewnątrz zbiornika z lewej: przelew wyznaczający wysokość napełnienia, z prawej: Hanna Lesner, specjalistka do spraw konstrukcji, historii i architektury wież ciśnień z Uniwersytetu Gdańskiego dokonująca oględzin obiektu; na dnie zbiornika widoczny zakrzepły osad z wody Powyżej zbiornika znajduje się obszar więźby dachowej, o stosunkowo dużej kubaturze, który nigdy nie został w żaden sposób zagospodarowany. Hełm posiada 10 okien. Budowniczowie politechniki najwyraźniej założyli, że wieża będzie nur für autorisierte Personnen i że odwiedzać ją będą osoby będące w pracy, nie zainteresowane podziwianiem widoków, dlatego okna te umieszczono ponad 2 metry nad poziomem posadzki. Rys. 13. Świeże powietrze... A jest co podziwiać! Z okienka na wschodnią stronę roztacza się najpiękniejszy widok na historyczną część kampusu Politechniki Gdańskiej, wraz z jego główną osią komunikacyjną. Stoczniowe dźwigi w tle czynią z niego jeden z widoków najbardziej gdańskich (rys. 14). Powyższe stwierdzenia prowokują niekiedy do ożywionej dyskusji zwolenników zrekonstruowanej niedawno wieży zegarowej, podkreślających z kolei jej walory widokowe. Mają oni rację i nie mają. Widok jest z pewnością równie ciekawy, obejmujący jeszcze inną oś zabudowy miasta, ale jednak z Gmachu Głównego nie widać dobrze Gmachu Głównego. Z przyczyn technicznych i konstrukcyjnych dostępność wieży zegarowej dla turystów nie może się równać z (ciągle potencjalną) dostępnością wieży ciśnień. Poza tym, wieża ciśnień to jednak oryginał a nie rekonstrukcja. Rys. 14. Widok w kierunku wschodnim 134 4/2017 Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna

7 Przeciwległe, zorientowane na zachód okienko stanowi przejście na niewielką zewnętrzną galerię (rys. 15), którą można się dostać do drabiny prowadzącej na szczyt komina (to dodatkowe 15 metrów ponad poziomem galerii). To stąd w roku 1904 zrobiono zdjęcie. W kręgach PG jest ono dość szeroko znane, jednak zapewne nie każdy w pierwszym odruchu uświadamia sobie, skąd ono zostało zrobione. Kiedy uświadomimy sobie jeszcze, jakiej użyto do tego techniki fotograficznej, możemy sobie wyobrazić całkiem ciekawy obrazek fotografa, który podjął wyprawę w to miejsce, z jego nienormatywnymi wymiarami i zbyt niskimi balustradami, niosąc ciężki statyw i wielkoformatowy aparat z mieszkiem, na szklane negatywy. Cóż, na pewno wymagania dotyczące BHP były wówczas znacznie bardziej liberalne, ale też wnętrze wieży było przynajmniej czyste. Rys. 15. Na zewnętrznej galerii Pierwsze spojrzenie na identyczny kadr, uwieczniony 105 lat później, przywodzi na myśl pytanie czy na pewno patrzymy na ten sam widok? Jednak już po chwili dochodzimy do wniosku, że istotnie tak. Po prostu trzeba się przyzwyczaić (rys. 16). Rys. 16. Widok z zewnętrznej galerii wieży w kierunku południowo-zachodnim, porównanie stanu z roku 1904 i 2009 Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna 4/

8 Na horyzoncie nie ma Suchanina ani zbiornika Stary Sobieski, są pola, a na północnym stoku Wzgórza Szubienicznego, od strony ul. Traugutta (St. Michaels Weg) ogródki o charakterystycznym, tarasowym układzie, przynależące do gęstej zabudowy mieszkalnej (rys. 17). Układ ten ciągle można odnaleźć w terenie, jednak samą zabudowę w większości zmiotła fala wyburzeń w latach Rys. 17. Nieistniejąca już zabudowa przy ul. Traugutta po wysiedleniu lokatorów (czerwiec 2010) Nie sposób nie odnieść się do tej sprawy. Porównując skalę trwających w Gdańsku od wielu lat rozbiórek w odniesieniu do całego miasta, nie tylko tej okolicy ze skalą inwestycji, prowadzonych na odzyskanych terenach, można odnieść dziwne wrażenie, że te wyburzenia są celem samym w sobie. Połowa stoczni, ul. Jana z Kolna, Blaszanka, ul. Wronia, wiele innych przykładów... I trudno tu bez oporów przyjąć argument złego stanu technicznego budynków w sytuacji, gdy wiadomo, jak długo i wytrwale na ten stan pracowano, odstępując przez całe dziesięciolecia od podstawowych choćby remontów. Rys. 18. W trakcie rozbiórki (lipiec 2012) Tak czy inaczej, wyczyszczone działki przy ul. Traugutta i Sobieskiego stały się enklawą miejskiej dziczy oraz wyjątkowej szpetoty, gdzie lepiej się nie zapuszczać bez ważnego powodu (rys. 19). Rys. 19. Koczowisko złomiarzy i ośrodek kultury studenckiej na stokach Wzgórza Szubienicznego Z historycznej zabudowy tej części ulicy Traugutta przetrwała kamienica nr 81, w nowym ujęciu widoczna za budynkiem Żelbetu i Laboratorium Wytrzymałości Materiałów (rys. 20). Obecnie budynek ciągle wydaje się być w niezłym stanie, choć straszy zamurowanymi oknami pustostanów. Niewykluczone, że w końcu szał wyburzeń pochłonie i jego. W starym ujęciu, w prawym górnym rogu, widoczny jest budynek wielorodzinny, który poległ w lutym 2013 roku, ustępując miejsca naszej (ciągle, niestety ) królowej potrzeb, czyli dzikiemu parkingowi o błotnej nawierzchni (rys. 21). Choć w tym akurat przypadku należy oddać sprawiedliwość i przyznać, że stan tego budynku był naprawdę kiepski, mimo wykonanych stosunkowo niedawno 136 4/2017 Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna

9 Rys. 20. Kamienica Traugutta 81 wzmocnień konstrukcji. W porównaniu z wyżej wspomnianą, elegancką kamienicą, prezentował zresztą znacznie niższy standard już wg założeń z czasów budowy. Rys. 21. Skrzyżowanie ulic Siedlickiej i Traugutta, i ; z widocznej historycznej zabudowy do dnia dzisiejszego przetrwała tylko kamienica Traugutta 81 Z budynków uznawanych dziś za historyczne, w 1904 roku nie było jeszcze: Bratniaka, Żelbetu ani Chemii D, na swoim miejscu są natomiast: domek głównego mechanika i palacza (jak go opisał p. Carsten), czyli dzisiejsza Misiówka, zajmowana przez Dział Gospodarczy i Kuźnia, której dach widać w lewym, dolnym rogu każdego z ujęć. W nowym ujęciu pojawia się fragment dachu budynku Laboratorium Maszynowego, co jest efektem jego rozbudowy (przedłużenia) niedługo po oddaniu do użytku, znika natomiast charakterystyczna chłodnia kominowa, rozebrana w 1994 roku i częściowo zachowana w założeniu parkowym, pomiędzy budynkami WEiA i LM (rys. 22). Rys. 22. Relikty chłodni kominowej Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna 4/

10 Mało się o niej mówi, a przecież jest świadectwem (swego czasu bardzo okazałym) energetycznej przeszłości budynku Laboratorium Maszynowego. Również budynku WEiA jest więcej, rozbudowanego już pod polską jurysdykcją. Choć można dyskutować nad jakością murarki, na oko niekorzystnie odróżniającej się od starszej części, podkreślić trzeba perfekcyjną zgodność z zasadami Karty Weneckiej. Zwolennicy owego porozumienia mogą tę rozbudowę pochwalić. Autor postanowił wstrzymać się w tej sprawie od głosu, podobnie jak w sprawie tzw. skrzydła B Gmachu Głównego, o którym jednak dla porządku wypada wspomnieć, gdyż znalazło się w kadrze. Ciekawym obiektem w pierwotnym składzie kampusu jest niewątpliwie... szklarnia (rys. 23). Po pierwsze, z uwagi na funkcję, po drugie ze względu na to, że jest to jedyny spośród historycznych budynków Uczelni, po którym nie pozostał żaden ślad. W jego miejscu rozparł się gmach WILŚ. Rys. 23. Szklarnia od strony południowej i wschodniej (A. Carsten, 1906 ze zbiorów TU Architekturmuseum, Berlin) Niewiele osób uświadamia sobie, choć terenowych dowodów na to jest mnóstwo, że zachodnia granica starej części kampusu nie przebiegała, tak jak dzisiaj, wzdłuż ul. Siedlickiej (Bosse Weg), tylko około 60 metrów bliżej w kierunku wschodnim. Warto np. zwrócić uwagę, jak zmienia się ogrodzenie pomiędzy Laboratorium Maszynowym a Auditorium Novum, albo odszukać pozostałości furki i schody do nikąd na tyłach budynku WILŚ (rys. 24). Na starych zdjęciach można też zobaczyć okazałą ścianę szczytową budynku Kuźni wkomponowaną w ogrodzenie, jednak po dobudowaniu nowszej części budynku ten element przestał być czytelny. Taką samą ścianę szczytową miała nieistniejąca dziś szklarnia. Ciągle istnieje, choć w kiepskim stanie, fragment podmurówki dawnego ogrodzenia, wyznaczający granicę parkingu przed frontem budynku WILŚ. Rys. 24. Relikty ogrodzenia zachodniej granicy historycznego kampusu, na tyłach budynku WILŚ (nie spełniają obecnie żadnej funkcji) i rysunek Alberta Carstena (ze zbiorów TU Architekturmuseum, Berlin) Warto też zwrócić uwagę, że pośród drzew, których jest znacznie więcej, niż 113 lat temu (jeszcze...), dogęszczonej zabudowy i mimo występującej niekiedy skłonności PRL-owskich urbanistów do lekceważenia zastanych ciągów komunikacyjnych, sporo ciągle da się odczytać z pierwotnego założenia parkowego kampusu politechniki. Czy było ono tak dobre, jak dobra jest, niewątpliwie, architektura historycznych gmachów? Zakończone w ubiegłym roku, dość wierne odtworzenie fragmentu owego założenia przed Gmachem Głównym i powszechna, negatywna ocena tej zmiany, czynią tę kwestię dyskusyjną. Odwróciwszy się nieco w kierunku zachodnim, możemy podziwiać spektakularną panoramę, obejmującą obszar od Wrzeszcza aż po Letnicę, zamkniętą lesistymi wzgórzami Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i wodami Zatoki Gdańskiej (rys. 26). Przed 2009 rokiem w widoku tym rzucały się w oczy trzy charakterystyczne dominanty: kościół pw. Matki Odkupiciela przy ul. Sobótki, kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego przy ul. ks. Zator-Przytockiego oraz wieżowiec Olimp (znany też jako dolarowiec z uwagi na słynny sklep Pewex-u, który się w nim mieścił). Ostatnimi czasy przybyły jeszcze trzy: zespół wieżowców Quattro Towers, monstrualny biurowiec, który stanął w miejscu socrealistycznego (i całkiem architektonicznie udanego...) DH Neptun i stadion w Letnicy (obecna nazwa: Stadion Energa Gdańsk) /2017 Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna

11 Rys. 25. Historyczny kampus Technische Hochschule; charakterystyczny układ ścieżek na tyłach budynków Elektrotechnisches Institut (WEiA) i Maschinen-Laboratorium, widoczny na fotografii z 1904 r.; przed Gmachem Głównym (Hauptgebäude) widać plac wraz układem trawników, które częściowo odtworzono w 2016 roku (A. Carsten, 1906 ze zbiorów TU Architekturmuseum, Berlin) Rys. 26. Z lewej wrzeszczańskie dominanty, na pierwszym planie zabudowa ul. Fischera; z prawej Letnica i stadion w budowie Niezmiennie duże wrażenie robi potężna betonowa ściana, tworzona przez blokowiska Zaspy, Przymorza i Żabianki. Na pierwszym planie widzimy oś tworzoną przez ulice Fiszera i Matejki oraz secesyjną i historyzującą zabudowę z przełomu XIX i XX wieku, gdzieniegdzie inkrustowaną blokami. Pomimo znacznej presji nowego budownictwa, Wrzeszcz oglądany z tej perspektywy w znacznym stopniu utrzymał swój historyczny charakter i klimat. Szczególnie malowniczo prezentuje się sąsiadujące z Politechniką osiedle domków wzniesionych przez fundację Abbega. Do kompletu mamy też widok na całą nową część kampusu Politechniki (rys. 30). Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna 4/

12 Rys. 28. Panorama w kierunku zachodnim Rys. 27. Ze szczytu komina oś ulicy Fischera/Matejki/Pniewskiego (w tle Quattro Towers w budowie) i kolonia Abbega Rys. 29. Na pierwszym planie kamienice przy ul. Bohaterów Getta Warszawskiego z początku XX wieku, obok punktowce z lat 60-tych, w tle potężne blokowiska Zaspy, Przymorza i Żabianki Rys. 30. Nowsza część kampusu Politechniki (listopad 2010) i gmach Nanotechnologii B w budowie (styczeń 2015); widoczna nowa elewacja gmachu Wydziału Mechanicznego 140 4/2017 Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna

13 Rys. 28. Panorama w kierunku zachodnim Rys. 31. Do nieba / do piekła Ponieważ wieża ciśnień jest doskonale widoczna ze zbiornika Stary Sobieski, występuje w tej sprawie pełna wzajemność (rys. 32). Wyraźnie widać też, że oba zbiorniki ten wieżowy i ten terenowy są posadowione na tej samej rzędnej: m. n.p.m. Rys. 32. Wieża ciśnień widziana ze zbiornika Stary Sobieski cdn... Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna 4/