STANISŁAW ZABOROWSKI. De malis Divitibus et Usurariis Lege naturali et divina condemnatis Tractatus (Contra malos Divites et Usurarios)

Transkrypt

1 2015 Myśl polska XV wieku dotycząca kontraktów obrotu rentą i innych zagadnień etyki gospodarczej TEXTUS EDITIONES curantis: Marcin Bukała (IFiS PAN) STANISŁAW ZABOROWSKI De malis Divitibus et Usurariis Lege naturali et divina condemnatis Tractatus (Contra malos Divites et Usurarios) INTRODUCTIO / WSTĘP DO EDYCJI 1

2 Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis... TRAKTAT STANISŁAWA ZABOROWSKIEGO DE MALIS DIVITIBUS ET USURARIIS WSTĘP DO EDYCJI A. WSTĘP RZECZOWY Traktat anty-lichwiarski Stanisława Zaborowskiego ukazał się drukiem w Krakowie w 1512 r. 1. Na stronie tytułowej wydania znajdujemy skrócony tytuł tekstu: Contra Malos Divites et Usurarios. Pełny tytuł podany przed incipitem Sanctus Paulus divinus nuncius, na str. 2 brzmi: De malis Divitibus et Usurariis Lege naturali et divina condamnatis Tractatus. Autor traktatu Choć w druku nie jest podane nazwisko autora, był nim bez wątpienia był Stanisław Zaborowski, na co wskazuje odniesienie do jego wcześniejszego traktatu De natura iurium et bonorum Regis: et de hoc etiam dixi in Tractatu de natura iurium et bonorum Regis, qui incipit»gemitus et planctus pauperum plurimus«etc. (s. 15 edycji) 2. Stanisław Zaborowski (1470/ ) pochodził ze średnio zamożnej rodziny szlacheckiej z ziemi sieradzkiej, która posiadała kilka wsi, w tym Zaborów. Choć był księdzem katolickim, przez większą część życia pracował w administracji skarbowej. Studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie 1 Contra Malos Divites et Usurarios Tractatus, Cracouie 1512 (expl. p. 22: Impressum Cracouie opera Floriani in Platea Wisliciensi, quarto idis aprilis Anno salutis MCCCCCXII, feliciter regnante divo Sigismundo, anno eius sexto, cui salus et victoria ); cf. K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 34, Kraków 1951, s Cf. S. Zaborowski, Traktat w czterech częściach o naturze praw i dóbr królewskich oraz o naprawie królestwa i o kierowaniu państwem (Tractatus quadrifidus de natura iurium et bonorum Regis, et de reformatione Regni ac eius reipublicae regimine), wyd. H. Litwin, Kraków 2005.

3 WSTĘP RZECZOWY prawdopodobnie uzyskał doktorat z prawa kanonicznego 3. W czasach Aleksandra Jagiellończyka Zaborowski był już Regni Polonie thesauri Notarius, a za Zygmunta I uzyskał tytuł Custos thesauri Regni 4. Na początku swej kariery ksiądz Stanisław był związany z biskupem Janem Łaskim (starszym, 1531), wówczas biskupem kujawskim i kanclerzem (a potem prymasem) 5. Właśnie kanclerz Łaski był inicjatorem wydania słynnego statutu króla Aleksandra z 1504 r., który zasadniczo zmieniał zasady przyjmowania w zastaw ziem domeny królewskiej, wprowadzając wymóg zaliczania pożytków na poczet sumy dłużnej 6. Podobnie jak prymas Łaski, Zaborowski był oddany Kościołowi rzymskiemu, a przeciwny nowinkom religijnym i rozwijającym się od przełomu wieków XV i XVI prądom prereformacyjnym. Był jednak zarazem krytyczny wobec hierarchów kościelnych; dał temu wyraz również w wydawanym tu traktacie, gdzie z oburzeniem wskazuje na pobłażliwość niektórych biskupów i przedstawicieli wyższego duchowieństwa wobec lichwiarzy (warto przy tym zauważyć, że część ówczesnych biskupów sprzyjała potem Reformacji). Pomimo dobrej orientacji w prawie rzymskim i kanonicznym, nasz autor nie był jurystą jego prace dotyczące problemów polityki i życia gospodarczego należy raczej wiązać z dziedziną theologia practica. Przywołując rozróżnienie Josepha Schumpetera 7, należy zaliczyć Zaborowskiego raczej do filozofów prawa naturalnego niż do zorientowanych praktycznie autorów piszących na 3 Niestety nie można tego potwierdzić, gdyż archiwa wydziału prawa z tego okresu nie zachowały się. 4 O życiu Zaborowskiego zob. w edycji tratatu De natura iurium et bonorum Regis: H. Litwin, Stanisława Zaborowskiego życie, sylwetka i traktat, w: Zaborowski, Traktat w czterech częściach o naturze praw i dóbr królewskich..., pp. V-LXXVIII; zob. też: L. Szczucki, Filozofia i myśl społeczna XVI wieku, Warszawa 1978 (ser. 700 lat myśli polskiej, 36). 5 Cf. W. Dworzaczek, Łaski, Jan, h. Korab ( ), w: Polski słownik biograficzny, 18 (1973), s Ed.: Volumina legum, ed. J. Ohryzko, t. I, Petersburg 1859, s ; zob.: A. Sucheni- Grabowska, A. Wyczański, Les révisions des biens fonciers appartenant au domaine de la couronne en Pologne au cours des XVI-XVIII siècles. La source et son edition, Studia Historiae Oeconomicae Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 7 (1972), s ; A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa domeny królewskiej w Polsce: , Warszawa 2007 (2. wyd.), passim. 7 Cf. J. Schumpeter, History of Economic Analysis, New York 1954, s i

4 Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis... podstawie własnych doświadczeń administracyjnych (consultant administrators). Oprócz wymienionych tekstów Zaborowski opublikował również traktat o celibacie duchownych 8 oraz podręczniki polskiej ortografii i łacińskiej gramatyki 9. Autor De malis Divitibus et Usurariis uważany za jednego z ważnych prekursorów idei ruchu egzekucyjnego. Najprawdopodobniej wywarł on istotny wpływ również na myśl Andrzeja Frycza-Modrzewskiego 10 (wydaje się, że Modrzewski nie cytował otwarcie Zaborowskiego, ze względu na zasadniczą odmienność w poglądach religijnych między obu autorami). Charakter traktatu De malis Divitibus et Usurariis był pierwszym ze znanych traktatów antylichwiarskich z powstałych w Polsce, który został napisany przez urzędnika administracji królewskiej. Może więc być przeciwstawiony wcześniejszym pismom w tej dziedzinie, które wyszyły z pod pióra profesorów Akademii Krakowskiej 11 : kanonistów, jak Stanisław ze Skarbimierza 12, lub teologów, jak Jakub z Paradyża S. Zaborowski, De celibatu christianorum et presertim sacerdotum ac virginium, Cracouie Id., Orthographia seu modus recte scribendi et legendi polonicum idioma quam utilissimus, Cracouie 1513; zob.: J. Balázs, Der Einfluss des polnischen Humanismus auf die Ausbildung der polnischen und ungarischen Nationalgrammatik, [w:] Gy. Székely et E. Fügedi [ed.], La Renaissance et la Réformation en Pologne et en Hongrie ( ), Budapest 1963 (Studia Historica, 53), s ; S. Zaborowski, Grammatices rudimenta seu forma octo partium orationis examen cum forma seu modo verba exponendi, Cracouie A. Klinger, Stanisława Zaborowskiego program naprawy Rzeczypospolitej, Zielona Góra 1987, s Zob: M. Bukała, Mendicant Friars and Medieval Notions and Ideas of Economic Life: Oeconomica Dominicana and Franciscana, and Particularities of Central Europe, in: H. Specht, R. Andraschek- Holzer (Hgg.), Bettelorden in Mitteleuropa: Geschichte, Kunst, Spiritualität. Referate der gleichnamigen Tagung vom 19. bis 22. März 2007 in St. Pölten, St. Pölten 2008, 35-49, see s ; cf. M. Nuding, Geschäft und Moral: Schriften de contractibus an mitteleuropäischen Universitäten im späten 14. und frühen 15. Jahrhundert, [w:] F. P. Knapp, J. Miethke, M. Niesner (Hgg.), Schriften im Umkreis mitteleuropäischer Universitäten um Lateinische und volkssprachige Texte aus Prag, Wien, Heidelberg: Unterschiede, Gemeinsamkeiten, Wechselbeziehungen, Leiden-Boston 2004, s Stanislaus de Scarbimiria, De contractu reemptionis, ed. B. Chmielowska, Traité de Stanislas de Skarbimierz De contractu reemptionis retrouvé dans le manuscrit G [faktycznie w ms ] de la Bibliothèque Universitaire de Gand, Mediaevalia Philosophica Polonorum, 31 (1992), s Jacobus de Paradiso, Tractatus de contractibus reempcionis (inc. Post multiplicia ), ed. by D. Kuś, Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia, II (1974), n. 2, s Edycję traktatu De contractu revendicionis et reempcionis duplex posicio (inc. Fama referente )

5 WSTĘP RZECZOWY Traktat Stanisława Zaborowskiego należy do dziedziny teologii praktycznej, choć zarazem wiele w nim odniesień do prawa kanonicznego. Autor kieruje swoje wywody przede wszystkim przeciw grzechowi chciwości i skąpstwa (avaritia), postrzeganemu jako główne źródło lichwy oraz za św. Pawłem i św. Augustynem 14 jako korzeń wszelkiego zła. Autor nawołuje w pierwszym rzędzie do wyrzeczenia się chciwości, a w konsekwencji również lichwy. Szczególne cechy ujęcia S. Zaborowskiego W pewnych aspektach ujęcie przedstawione w wydawanym traktacie istotnie różni się od wcześniejszych ujęć średniowiecznych 15 : a) W przeciwieństwie do wcześniejszych autorów, Zaborowski nie koncentruje się na wykazaniu niegodziwości lichwy; przyjmując jej niedopuszczalność za oczywiste założenie, stara się raczej oddziaływać na wolę czytelnika, tak by ten unikał chciwości i związanych z nią grzechów. b) Traktat w większym stopniu odwołuje się do cnoty miłosierdzia niż sprawiedliwości; podczas gdy głównie do sprawiedliwości, jako silniejszej siostry miłosierdzia, odwoływali się średniowieczni scholastycy. c) Jako ofiary lichwy autor wskazuje przede wszystkim ubogich oraz Rzeczpospolitą, nie podejmując problemu oprocentowania kredytu kupieckiego. Najprawdopodobniej Zaborowski uznawał godziwość różnych form zysku z kapitału powierzanego kupcom w większym stopniu niż wcześniejsi teolodzy i kanoniści. opracowałem w ramach niniejszego projektu: Myśl polska XV wieku dotycząca kontraktów obrotu rentą i innych zagadnień etyki gospodarczej edycje tekstów Tm 6,10 15 Aspekty te omawiam w pracy: M. Bukała, Contra malos divites et usurarios (1512) by Stanisław Zaborowski: the problem of usury and renaissance thought, [w:] LOEWE Research Focus Extrajudicial and Judicial Conflict Resolution". Working Paper, 21, Frankfurt am Main 2015, <urn:nbn:de:hebis: 30: >. 5

6 Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis... d) W traktacie szczególny sposób akcentuje się znaczenie lichwy jako etyczny aspekt problemu długu publicznego. Zaborowski podjął kwestię pożyczek udzielanych skarbowi królewskiemu i zabezpieczonych zastawami na dobrach królewskich (której poświęcił dużo uwagi w traktacie O naturze praw i dóbr i królewskich). Bardzo wyraźnie rysują się praktyczne cele, jakie S. Zaborowski chciał osiągnąć publikując traktat. Chodziło o nakłonienie czytelników do restytucji lichwiarskich dochodów, a przede wszystkim do restytucji ziemi pochodzącej z domeny królewskiej, tam gdzie osiągnięte dochody z pożytków przewyższyły już (nieraz wielokrotnie!) wartość pożyczek niegdyś udzielonych królowi przez przodków obecnych posiadaczy zastawów. To założenie realizowane jest szczególnie w zakończeniu traktatu. W przywołanych tam za exemplum kaznodziejskim Idziego Aurifabera 16 wizjach życia po śmierci, zarówno potępienie i jak zbawienie obejmuje całe rodziny; w przypadku potępionych chodzi i o samych lichwiarzy i o ich dzieci. Miało to, w zamyśle autora, zachęcić czytelnika do restytucji nieuczciwie zdobytych bogactw, wbrew powszechnemu dążeniu do przekazania dóbr potomkom. Warsztat autora i jego źródła Edycja pokazuje źródła wykorzystane przez Zaborowskiego i jego warsztat. Pokazanie źródeł Stanisława Zaborowskiego jest szczególnie istotne w odniesieniu do fragmentu poświęconego szczególnym przypadkom, w których lichwa ma miejsce 17. Omówione są tu takie kazusy jak: pożyczka w zamian na nadanie urzędu (officium), zastaw (pignus), przymus (coactio) i darowizna (libera donacio). Kazus coactio wiązał się z pojęciem utraconego zysku (lucrum cessans). Kazusy officium oraz pignus są analizowane w kontekście zastawu królewszczyzn. W omówieniach przypadków cytowane są głównie pisma Tomasza z Akwinu, 16 Aegidius Aurifaber (de Goudsmit), Speculum exemplorum omnibus christicolis salubriter inspiciendum, dist. IX, n Zaborowski, Contra malos divites et usurarios..., s edycji.

7 WSTĘP RZECZOWY przede wszystkim Summa teologii, oraz sumy spowiednicze, takie jak Pisanella Bartłomieja z Sancto Concordio 18 (cytowana przeważnie za Supplementum Nicoli z Osimo) 19 i Summa Angelica Angela Carletti z Chivasso 20, Bardzo istotne znaczenie w strukturze tekstu mają obszerne wyciągi z kazań św. Augustyna 21. Biskup Hippony jest bez wątpienia najważniejszym z autorytetów cytowanych przez Zaborowskiego. W końcowej części traktatu autor zamieszcza obszerne cytaty z dwóch późnośredniowiecznych tekstów, które nie zajmują dziś istotnego miejsca w historii literatury religijnej, ale najprawdopodobniej na przełomie wieków XV i XVI cieszyły się popularnością. I tak, w odniesieniu do problemu niesłusznych praw Zaborowski cytuje komentarz do czterech ewangelii Szymona Fidatusa z Cassia 22 ; a ku przestrodze lichwiarzy zamieszcza fragmenty exemplum kaznodziejskiego Idziego Aurifabera (de Goudsmit), dotyczące, jak już wspomniano, pośmiertnego losu potępionych i zbawionych T. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum medii aevi, I, Romae 1970, s Nicolaus de Auximo, Supplementum, quoniam Summa que Magistratia seu Pisanella vulgaliter nuncupatur, Mediolani 1479; zob: Nicolaus de Auximo, w: Franciscan Authors, 13 th -18 th Century: a Catalogue in Progress, < 2014; L. Pellegrini, Niccolò da Osimo, [w:] Dizionario biografico degli Italiani, 78 (2013); O. Langholm, The Merchant in the Confessional: Trade and Price in the Pre-Reformation Penitential Handbooks, Leiden-Boston 2003 (Studies in Medieval and Reformation Thought, 93), s Cf.: Angelus de Clavasio, Summa Angelica de casibus conscientialibus, Venetiis 1578; S. Pezzella, Carletti, Angelo, [w:] Dizionario biografico cit., 20 (1977); G. Todeschini, Scienza economica francescana nella Summa di Angelo da Chivasso, [w:] O. Capitani, R. Comba, M. C. De Matteis, G. Merlo [wyd.], Frate Angelo Carletti, osservante, nel V centenario della morte ( ). Atti del convegno: Cuneo-Chivasso, 7-8 dicembre 1996, Cuneo 1998, s ; Langholm, The Merchant in the Confessional..., s Augustinus Hipponensis, Speculum de Scriptura sacra (Ecclesiasticus); Idem, Sermo 178. De verb. Apostoli Ad Titum, I, 9 (Serm. de scripturis); Idem [?], Sermo 310. De eleemosinis (Serm. suppositi de diversis); Idem, [?],Sermo 86. De verb. Lucae, XII, (Serm. suppositi de scripturis); Idem, Sermo 60. De verb. Matth, VI, (Serm. de scripturis); Idem, Sermo 9. De decem Chordis (Serm. de scripturis), cap. 12; Idem, Sermo 355. De vita et moribus clericorum suorum, I (Serm. de diversis), n. 5; Idem [?], Sermo 270. De dilectione charitatis et odio cupiditatis (Serm. suppositi de diversis); Idem[?],Sermo 277. De reddendis decimas (Serm. suppositi de diversis). 22 Simon Fidatus de Cassia, Gesta Salvatoris Domini nostro Jesu Christi seu commentaria super IV Evangelia in libros XV, lib. VIII, cap Zob. wyżej przyp

8 Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis... B. WSTĘP EDYTORSKI Traktat został wydany w druku w , będącym podstawą niniejszej edycji. Praca nad tekstem obejmowała rozwiązanie licznych skrótów stosowanych w druku, poprawienie błędów pisarskich i drukarskich oraz uwspółcześnienie interpunkcji. Osobną jej część pracy stanowił dokładny opis cytatów ze źródeł. Wprawdzie autor przeważnie zaznacza fakt cytowania innych tekstów, ale nie zawsze określa źródła i niekiedy określa je w sposób bardzo ogólny lub z błędami (dotyczącymi najczęściej numeracji cytowanych fragmentów). Struktura tekstu Podział traktatu na sekcje pochodzi od wydawcy, a nie autora, i został wprowadzony dla ułatwienia czytelnikowi orientacji w tekście. Na początku autor podaje ogólne uwagi na temat grzechu chciwości oraz lichwy ( Intruductio ). Do sekcji I zaliczono wywody poświęcone pożyczkom pod zastaw nieruchomości i szczegółowym kazusom, wraz z cytowaną z niezinentyfikoanym autorem figurą zestawiającą w siedmiu argumentach siedem sposobów dzierżnia dóbr królewskich przez prywatnych posiadaczy. Sekcja II to fragment na temat wyższego duchowieństwa (prelati) i jego postaw wobec plagi lichwy. Sekcja III obejmuje krytykę tezauryzacji bogactw i ukazuje związek między tezauryzacją a lichwą. Następnie autor zachęca czytelników do hojnego okazywania miłosierdzia (misericordia) i dobrowolnego oddawania przynajmniej dziesiątej części dochodów na cele dobroczynne, religijne lub publiczne (decime) (sekcja IV). Przedostatnia sekcja (V) poświęcona jest problemowi niesłusznych praw, z nawiązaniem do praw umożliwiających lichwę. Na zakończenie cytowane jest exemplum kaznodziejskie Idziego Aurifabera: przywołane są za nimi wizje lichwiarzy skazanych po śmierci na wieczne potępienie, a także ludzi posłusznych Prawu Bożemu cieszących wieczną szczęśliwością. 24 Zob. wyżej przyp. 1.

9 WSTĘP EDYTORSKI Samodzielny wkład S. Zaborowskiego do tekstu jest różny w różnych jego fragmentach. Ostatnia sekcja to obszerny wyciąg z cytowanego egzemplum, poprzedzony tylko jednym zdaniem wprowadzającym i podsumowany w zdaniu kończącym traktat. Sekcja IV i V składają się w większości z cytatów, odpowiednio: św. Augustyna (IV) i Szymona Fidatusa (V). Względnie największy samodzielny wkład autora dostrzec można we wprowadzeniu oraz w dwóch pierwszych sekcjach Redakcja tesktu W ramach redakcji uwzględniono m.in. poprawki tekstu drukowanego (z 1512 r.) naniesione w egzemplarzu Biblioteki Jagiellońskiej (sygn. Cim.Q.4003), które według Karola Estreichera wprowadził sam autor 25. Wszędzie tam gdzie wprowadzono korekty tekstu starodruku, zostało to zaznaczone w tekście nawiasami kątowymi oraz w aparacie krytycznym (uporządkowanym według wierszy i umieszczonym bezpośrednio pod tekstem, a nad przypisami). W aparacie druk z 1512 r. jest oznaczony symbolem K, a egzemplarz Biblioteki Jagiellońskiej K1. Swoiste cechy XVI-wiecznej ortografii zostały zachowane, brak np. dyftongów ae. Ujednolicono jedynie zapis słów tam, gdzie nie jest on jednolity (zaznaczając to w aparacie), np. stosowany w pewnych miejscach zapis Xpistus, zastąpiono przeważającym Cristus. Zachowano w tekście skróty oznaczające fragmenty źródeł (księgi, rozdziały, dystynkcje, etc.), a także księgi biblijne i teksty prawne. Ich wyjaśnienie czytelnik znajdzie w przypisach rzeczowych. Do najczęściej stosowanych przez autora skrótów należą: li. (liber), di. (distinctio), c. (caput), glo. (glossa). Na zasadzie wyjątku rozwiązano tylko skróty dotyczące konkretnych tytułów w źródłach z prawa rzymskiego i kanonicznego, np. de usurpationibus, de prescriptionibus, de Iudeis. Różnorodność tytułów mogłaby stanowić istotne utrudnienie dla czytelnika, a w przypisach rzeczowych cytowany jest incipit danego paragrafu 25 K. Estreicher, op. cit., s

10 Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis... lub kanonu (o ile nie jest wymieniony w tekście), ale już nie tytuł do którego należy. Zachowano natomiast skróty tytułów całości tekstów prawnych (np. Cle. = Clementinae). Objaśnienia cytatów W przypisach rzeczowych o numeracji arabskiej ciągłej wskazano cytowane w traktacie teksty i określono dokładnie cytowane fragmenty Biblii i źródeł prawnych, jak Kodeks Justyniana, Digesty, Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX (Liber extra) i Liber sextus Bonifacego VIII. W przypisach do cytatów prawniczych stosowano ujednolicony system skrótów, przyjęty we współczesnych opracowaniach z dziedziny historii prawa i objaśniony na końcu niniejszego wstępu. W cytatach z błędnie wskazanymi autorami źródeł poprzedzono ich imiona skrótem <Ps.>, a właściwych autorów określono w przypisach rzeczowych. Natomiast błędnie podane numery fragmentów tekstów np. dystynkcji Dekretu potraktowano jako błędy pisarskie lub drukarskie i poprawiono, zamieszczając je w nawiasach kątowych i zaznaczając korekty w aparacie. Wyjątkowo zachowano błędne numery tam, gdzie błąd wynika z zamierzonego nawiązania przez autora do myśli związanej z cytowaną, a omówionej w źródle innym miejscu. W takich przypadkach zachowano podany błędny numer, a następnie w nawiasie kątowym podano numer właściwy, poprzedzony słowem recte. Tak jest np. przypadku Arystotelesowej krytyki lichwy w IV księdze Etyki nikomachejskiej, którą Zaborowski myli z opisem sprawiedliwej wymiany w księdze V 26. Cytaty w tym liczne fragmenty biblijne i fragmenty kazań św. Augustyna 27 zostały zestawione z tekstami źródłowymi. W przypadku Biblii punktem odniesienia była tu Vulgata Clementina 28. Różnice między cytatem a 26 Zaborowski najprawdopodobniej nieprecyzyjnie nawiązał tu uwag o Arystotelesowej koncepcji sprawiedliwej wymiany podanych przez Tomasza z Akwinu w artykule o słusznej cenie w Summie teologii (II a -II ae, qu. 77, a. 1, co) 27 Patrologiae Latinae Cursus Completus, ed. J. Minge, t , Parisiorum ; przed publikacją w druku będzie uwzględnione również najnowsze wydanie w serii Corpus Christianorum. 28 Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam, ed. electronica, < html/index.html>,

11 WSTĘP EDYTORSKI źródłem są wskazane w przypisach dolnych, oznaczonych literowo i zamieszczonych pod przypisami rzeczowymi. Skróty prawnicze stosowane w edycji W przypisach rzeczowych do cytatów prawniczych zastosowano skróty przyjęte przez Jamesa A. Brundage i Kennetha Penningtona 29. Oto objaśnienia przykładowych skrótów: prawo rzymskie Cod pr = Codex Iustinianus, lib. IV, tit. 24, lex 10, principium Cod = Codex Iustinianus, lib. IV, tit. 24, lex 10, 1 Dig = Digesta, lib. XLIII, tit. 24, lex 7, 7 prawo kanoniczne D.8 c.2 = Decretum, pars I, dist. 8, c. 2 C.2 q.1 c.18 = Decretum, pars II, causa 2, qu.1, c.18 X = Decretales Gregorii IX (Liber extra), lib. III, tit. 21, c. 6 VI = Liber sextus decretalium Bonifacii VIII, lib. V, tit. 5, c.1 VI 5, Reg. 4 = Liber sextus decretalium Bonifacii VIII, lib. 5, Regulae iuris. 4 Clem = Clementis V Constitutiones, lib. V, tit. 5, c.1 Marcin Bukała 29 Cf. J. A. Brundage, Medieval Canon Law, London - New York 1995, passim. 11