STANISŁAW ZABOROWSKI. De malis Divitibus et Usurariis Lege naturali et divina condemnatis Tractatus (Contra malos Divites et Usurarios)

Transkrypt

1 2015 PROIECTUM: Myśl polska XV wieku, dotycząca kontraktów obrotu rentą i innych zagadnień etyki gospodarczej CURANTIS: MARCIN BUKAŁA (IFIS PAN) STANISŁAW ZABOROWSKI De malis Divitibus et Usurariis Lege naturali et divina condemnatis Tractatus (Contra malos Divites et Usurarios) INTRODUCTIO / WSTĘP DO EDYCJI

2 INTRODUCTIO/ WSTĘP DO EDYCJI TRAKTAT STANISŁAWA ZABOROWSKIEGO DE MALIS DIVITIBUS ET USURARIIS WSTĘP DO EDYCJI Traktat anty-lichwiarski Stanisława Zaborowskiego (inc. Sanctus Paulus divinus nuncius ), znany jest szerzej pod skróconym tytułem Contra Malos Divites et Usurarios. Pełny tytuł tekstu bżmii: De malis Divitibus et Usurariis Lege naturali et divina condamnatis Tractatus. Autor traktatu Choć w druku nie jest podane nazwisko autora, był nim bez wątpienia był Stanisław Zaborowski, na co wskazuje odniesienie do jego wcześniejszego traktatu De natura iurium et bonorum Regis: et de hoc etiam dixi in Tractatu de natura iurium et bonorum Regis, qui incipit Gemitus et planctus pauperum plurimus etc. (s. 15 edycji) 1. Stanisław Zaborowski (1470/ ) pochodził ze średnio zamożnej rodziny szlacheckiej z ziemi sieradzkiej, która posiadała kilka wsi, w tym Zaborów. Choć był księdzem katolickim, przez większą część życia pracował w administracji skarbowej. Studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie prawdopodobnie uzyskał doktorat z prawa kanonicznego 2. W czasach Aleksandra Jagiellończyka Zaborowski był już Regni Polonie thesauri Notarius, a za Zygmunta I uzyskał tytuł Custos thesauri Regni 3. 1 Cf. S. Zaborowski, Traktat w czterech częściach o naturze praw i dóbr królewskich oraz o naprawie królestwa i o kierowaniu państwem (Tractatus quadrifidus de natura iurium et bonorum Regis, et de reformatione Regni ac eius reipublicae regimine), wyd. H. Litwin, Kraków Niestety nie można tego potwierdzić, gdyż archiwa wydziału prawa z tego okresu nie zachowały się. 3 O życiu Zaborowskiego zob. w edycji tratatu De natura iurium et bonorum Regis: H. Litwin, Stanisława Zaborowskiego życie, sylwetka i traktat, w: Zaborowski, Traktat w czterech częściach o naturze praw i dóbr królewskich..., pp. V-LXXVIII; zob. też: L. Szczucki, Filozofia i myśl społeczna XVI wieku, Warszawa 1978 (ser. 700 lat myśli polskiej, 36). 2

3 Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis... Na początku swej kariery ksiądz Stanisław był związany z biskupem Janem Łaskim (starszym, 1531), wówczas biskupem kujawskim i kanclerzem (a potem prymasem) 4. Właśnie kanclerz Łaski był inicjatorem wydania słynnego statutu króla Aleksandra z 1504 r., który zasadniczo zmieniał zasady przyjmowania w zastaw ziem domeny królewskiej, wprowadzając wymóg zaliczania pożytków na poczet sumy dłużnej 5. Podobnie jak prymas Łaski, Zaborowski był oddany Kościołowi rzymskiemu, a przeciwny nowinkom religijnym i rozwijającym się od przełomu wieków XV i XVI prądom prereformacyjnym. Był jednak zarazem krytyczny wobec hierarchów kościelnych; dał temu wyraz również w wydawanym tu traktacie, gdzie z oburzeniem wskazuje na pobłażliwość niektórych biskupów i przedstawicieli wyższego duchowieństwa wobec lichwiarzy (warto przy tym zauważyć, że część ówczesnych biskupów sprzyjała potem Reformacji). Pomimo dobrej orientacji w prawie rzymskim i kanonicznym, nasz autor nie był jurystą jego prace dotyczące problemów polityki i życia gospodarczego należy raczej wiązać z dziedziną theologia practica. Przywołując rozróżnienie Josepha Schumpetera 6, należy zaliczyć Zaborowskiego raczej do filozofów prawa naturalnego niż do zorientowanych praktycznie autorów piszących na podstawie własnych doświadczeń administracyjnych (consultant administrators). Oprócz wymienionych tekstów Zaborowski opublikował również traktat o celibacie duchownych 7 oraz podręczniki polskiej ortografii i łacińskiej gramatyki 8. 4 Cf. W. Dworzaczek, Łaski, Jan, h. Korab ( ), w: Polski słownik biograficzny, 18 (1973), s Ed.: Volumina legum, ed. J. Ohryzko, t. I, Petersburg 1859, s ; zob.: A. Sucheni- Grabowska, A. Wyczański, Les révisions des biens fonciers appartenant au domaine de la couronne en Pologne au cours des XVI-XVIII siècles. La source et son edition, Studia Historiae Oeconomicae Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 7 (1972), s ; A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa domeny królewskiej w Polsce: , Warszawa 2007 (2. wyd.), passim. 6 Cf. J. Schumpeter, History of Economic Analysis, New York 1954, s i S. Zaborowski, De celibatu christianorum et presertim sacerdotum ac virginium, Cracouie Id., Orthographia seu modus recte scribendi et legendi polonicum idioma quam utilissimus, Cracouie 1513; zob.: J. Balázs, Der Einfluss des polnischen Humanismus auf die Ausbildung der polnischen und ungarischen Nationalgrammatik, [w:] Gy. Székely et E. Fügedi [ed.], La Renaissance et la Réformation en Pologne et en Hongrie ( ), Budapest 1963 (Studia Historica, 53), s ; S. 3

4 INTRODUCTIO/ WSTĘP DO EDYCJI Autor De malis Divitibus et Usurariis uważany za jednego z ważnych prekursorów ideii ruchu egzekucyjnego. Najprawdopodbniej wywarł on istotny wpływ również na myśl Andrzeja Frycza-Modrzewskiego 9 (wydaje się, że Modrzewski nie cytował otwarcie Zaborowskiego, ze względu na zasadniczą odmienność w poglądach religijnych między obu autorami). Charakter traktatu De malis Divitibus et Usurariis był pierwszym ze znanych traktatów antylichwiarskich z powstałych w Polsce, który został napisany przez urzędnika administracji królewskiej. Może więc być przeciwstawiony wcześniejszym pismom w tej dziedzinie, które wyszyły z pod pióra profesorów Akademii Krakowskiej 10 : kanonistów, jak Stanisław ze Skarbimierza 11, lub teologów, jak Jakub z Paradyża 12. Traktat Stanisława Zaborowskiego należy do dziedziny teologii praktycznej, choć zarazem wiele w nim odniesień do prawa kanonicznego. Autor kieruje swoje wywody przede wszystkim przeciw grzechowi chciwości i skąpstwa (avaritia), postrzeganemu jako główne źródło lichwy oraz za św. Zaborowski, Grammatices rudimenta seu forma octo partium orationis examen cum forma seu modo verba exponendi, Cracouie A. Klinger, Stanisława Zaborowskiego program naprawy Rzeczypospolitej, Zielona Góra 1987, s Zob: M. Bukała, Mendicant Friars and Medieval Notions and Ideas of Economic Life: Oeconomica Dominicana and Franciscana, and Particularities of Central Europe, in: H. Specht, R. Andraschek- Holzer (Hgg.), Bettelorden in Mitteleuropa: Geschichte, Kunst, Spiritualität. Referate der gleichnamigen Tagung vom 19. bis 22. März 2007 in St. Pölten, St. Pölten 2008, 35-49, see s ; cf. M. Nuding, Geschäft und Moral: Schriften de contractibus an mitteleuropäischen Universitäten im späten 14. und frühen 15. Jahrhundert, [w:] F. P. Knapp, J. Miethke, M. Niesner (Hgg.), Schriften im Umkreis mitteleuropäischer Universitäten um Lateinische und volkssprachige Texte aus Prag, Wien, Heidelberg: Unterschiede, Gemeinsamkeiten, Wechselbeziehungen, Leiden-Boston 2004, s Stanislaus de Scarbimiria, De contractu reemptionis, ed. B. Chmielowska, Traité de Stanislas de Skarbimierz De contractu reemptionis retrouvé dans le manuscrit G [faktycznie w ms ] de la Bibliothèque Universitaire de Gand, Mediaevalia Philosophica Polonorum, 31 (1992), s Jacobus de Paradiso, Tractatus de contractibus reempcionis (inc. Post multiplicia ), ed. by D. Kuś, Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia, II (1974), n. 2, s Edycję traktatu De contractu revendicionis et reempcionis duplex posicio (inc. Fama referente ) opracowałem w ramach niniejszego projektu: Myśl polska XV wieku dotycząca kontraktów obrotu rentą i innych zagadnień etyki gospodarczej edycje tekstów. 4

5 Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis... Pawłem i św. Augustynem 13 jako korzeń wszelkiego zła. Autor nawołuje w pierwszym rzędzie do wyrzeczenia się chciwości, a w konsekwencji również lichwy. Struktura tekstu Podział traktatu na sekcje pochodzi od wydawcy, a nie autora, i został wprowadzony dla ułatwienia czytelnikowi orientacji w tekście. Na początku autor podaje ogólne uwagi na temat grzechu chciwości oraz lichwy ( Intruductio ). Do sekcji I zaliczono wywody poświęcone pożyczkom pod zastaw nieruchomości i szczegółowym kazusom. Sekcja II to fragment na temat wyższego duchowieństwa (prelati) i jego postaw wobec plagi lichwy. Sekcja III obejmuje krytykę tezauryzacji bogactw i ukazaniu związku między tezauryzacją a lichwą. Następnie autor zachęca czytelników do hojnego okazywania miłosierdzia (misericordia) i dobrowolnego oddawania przynajmniej dziesiątej części dochodów na cele dobroczynne, religijne lub publiczne (decime) (sekcja IV). Na zakończenie cytowane są exempla kaznodziejskie. Przywołane są za nimi wizje lichwiarzy skazanych po śmierci na wieczne potępienie, a także ludzi posłusznych Prawu Bożemu cieszących wieczną szczęśliwością. Szczególne cechy ujęcia S. Zaborowskiego W pewnych aspektach ujęcie przedstawione w wydawanym traktacie istotnie różni się od wcześniejszych ujęć średniowiecznych 14 : a) W przeciwieństwie do wcześniejszych autorów, Zaborowski nie koncentruje się na wykazaniu niegodziwości lichwy; przyjmując jej niedopuszczalność za oczywiste założenie, stara się raczej oddziaływać na wolę czytelnika, tak by ten unikał chciwości i związanych z nią grzechów Tm 6,10 14 Aspekty te omawiam w pracy: M. Bukała, Contra malos divites et usurarios (1512) by Stanisław Zaborowski: the problem of usury and renaissance thought, [w:] LOEWE Research Focus Extrajudicial and Judicial Conflict Resolution". Working Paper, 21, Frankfurt am Main 2015, < urn:nbn:de:hebis:30: >. 5

6 INTRODUCTIO/ WSTĘP DO EDYCJI b) Traktat w większym stopniu odwołuje się do cnoty miłosierdzia niż sprawiedliwości; podczas gdy głównie do sprawiedliwości, jako silniejszej siostry miłosierdzia, odwoływali się średniowieczni scholastycy. c) Jako ofiary lichwy autor wskazuje przede wszystkim ubogich oraz Rzeczpospolitą, nie podejmując problemu oprocentowania kredytu kupieckiego. Najprawdopodobniej Zaborowski uznawał godziwość różnych form zysku z kapitału powierzanego kupcom w większym stopniu niż wcześniejsi teolodzy i kanoniści. d) W traktacie szczególny sposób akcentuje się znaczenie lichwy jako etyczny aspekt problemu długu publicznego. Zaborowski podjął kwestię pożyczek udzielanych skarbowi królewskiemu i zabezpieczonych zastawami na dobrach królewskich (której poświęcił dużo uwagi w traktacie O naturze praw i dóbr i królewskich). Bardzo wyraźnie rysują się praktyczne cele, jakie S. Zaborowski chciał osiągnąć publikując traktat. Chodziło o nakłonienie czytelników do restytucji lichwiarskich dochodów, a przede wszystkim do restytucji ziemi pochodzącej z domeny królewskiej, tam gdzie osiągnięte dochody z pożytków przewyższyły już (nieraz wielokrotnie!) wartość pożyczek niegdyś udzielonych królowi. To założenie realizowane jest szczególnie w zakończeniu traktatu. W przywołanych tam wizjach życia po śmierci, zarówno potępienie i jak zbawienie obejmuje całe rodziny; w przypadku potępionych chodzi i o samych lichwiarzy i o ich dzieci. Miało to, w zamyśle autora, zachęcić czytelnika do restytucji nieuczciwie zdobytych bogactw, wbrew powszechnemu dążeniu do przekazania dóbr potomkom. Warsztat autora i jego źródła Edycja pokazuje źródła wykorzystane przez Zaborowskiego i jego warsztat. Oprócz sum spowiedniczych, takich jak Pisanella Bartłomieja z Sancto Concordio 15 (cytowane przeważnie za Supplementum Nicoli z Osimo) 16 oraz 15 T. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum medii aevi, I, Romae 1970, s Nicolaus de Auximo, Supplementum, quoniam Summa que Magistratia seu Pisanella vulgaliter nuncupatur, Mediolani 1479; zob: Nicolaus de Auximo, w: Franciscan Authors, 13 th -18 th Century: a 6

7 Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis... Summa Angelica Angela Carletti z Chivasso 17, bardzo istotne znaczenie w strukturze tekstu mają obszerne wyciągi z kazań św. Augustyna 18. Biskup Hippony był bez wątpienia najważniejszym autorytetem autora traktatu. Pokazanie źródeł Stanisława Zaborowskiego jest szczególnie istotne w odniesieniu do fragmentu poświęconego szczególnym przypadkom, w których lichwa ma miejsce 19. Omówione są tu takie kazusy jak: pożyczka w zamian na nadanie urzędu (officium), zastaw (pignus), przymus (coactio) i darowizna (libera donacio). Kazus coactio wiązał się z pojęciem utraconego zysku (lucrum cessans). Kazusy officium oraz pignus są analizowane w kontekście zastawu królewszczyzn. Praca nad edycją Traktat został wydany w druku w , będącym podstawą niniejszej edycji. Praca nad tekstem obejmowała rozwiązanie licznych skrótów stosowanych w druku, poprawienie błędów drukarskich 21 (również w oparciu o korekty naniesione w egzemplarzu Biblioteki Jagiellońskiej, które według Karola Estreichera wprowadził sam autor 22 ) oraz uwspółcześnienie interpunkcji. Catalogue in Progress, < 2014; L. Pellegrini, Niccolò da Osimo, [w:] Dizionario biografico degli Italiani, 78 (2013); O. Langholm, The Merchant in the Confessional: Trade and Price in the Pre-Reformation Penitential Handbooks, Leiden-Boston 2003 (Studies in Medieval and Reformation Thought, 93), s Cf.: Angelus de Clavasio, Summa Angelica de casibus conscientialibus, Venetiis 1578; S. Pezzella, Carletti, Angelo, [w:] Dizionario biografico cit., 20 (1977); G. Todeschini, Scienza economica francescana nella Summa di Angelo da Chivasso, [w:] O. Capitani, R. Comba, M. C. De Matteis, G. Merlo [wyd.], Frate Angelo Carletti, osservante, nel V centenario della morte ( ). Atti del convegno: Cuneo-Chivasso, 7-8 dicembre 1996, Cuneo 1998, s ; Langholm, The Merchant in the Confessional..., s Augustinus Hipponensis, Speculum de Scriptura sacra (Ecclesiasticus); Idem, De verb. Apostoli Ad Titum, I, 9 (Sermones de scripturis, 178); Idem [?], De eleemosinis (Sermones suppositi de diversis, 310); Idem, [?], De verb. Lucae, XII, (Sermones suppositis de scripturis, 86); Idem, De verb. Matth, VI, (Sermones de scripturis, 60); Idem, De decem Chordis (Sermones de scripturis, 9), cap. 12; Idem, De vita et moribus clericorum suorum, I (Semones de diversis, 355), n. 5; Idem [?], De dilectione charitatis et odio cupiditatis (Sermones suppositi de diversis, 270); Idem[?], De reddendis decimas (Sermones suppositi de diversis, 277). 19 Zaborowski, Contra malos divites et usurarios..., s edycji. 20 Cracouie 1512 (expl. p. 22: Impressum Cracouie opera Floriani in Platea Wisliciensi, quarto idus aprilis Anno salutis MCCCCCXII...); zob. K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 34, Kraków 1951, s Zob. w edycji: sekcja II, przyp. 4, 32,33; sekcja III, przyp. 8, 16; sekcja V, przyp.: 12, 19, 33, 62; 22 K. Estreicher, op. cit., s

8 INTRODUCTIO/ WSTĘP DO EDYCJI Poprawki tekstu z wydania z 1512 r. zostały zaznaczone w aparacie krytycznym. Swoiste cechy ortografii zostały zachowane, brak np. dyftongów ae. Ujednolicono jedynie zapis słów tam, gdzie nie jest on jednolity, np. stosowany w pewnych miejscach zapis Xpistus, zastąpiono przeważającym Cristus. W przypisach rzeczowych wskazano cytowane teksty wcześniejszych autorów (z reguły Zaborowski zaznaczał wyraźnie fakt cytowania); określono też dokładnie cytowane fragmenty Biblii i tekstów prawnych, jak Kodeks Justyniana, Digesty, Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX (Liber extra) i Liber sextus Bonifacego VIII. Cytaty z kazań św. Augustyna zostały sprawdzone z wydaniem kazań 23. Skróty prawnicze stosowane w edycji W przypisach rzeczowych do cytatów prawniczych stosuje się skróty przyjęte przez Jamesa A. Brundage i Kennetha Penningtona 24. Oto objaśnienia przykładowych skrótów: prawo rzymskie Cod pr = Codex Iustinianus, lib. IV, tit. 24, lex 10, principium Cod = Codex Iustinianus, lib. IV, tit. 24, lex 10, 1 Dig = Digesta, lib. XLIII, tit. 24, lex 7, 7 prawo kanoniczne D.8 c.2 = Decretum, pars I, dist. 8, c. 2 C.2 q.1 c.18 = Decretum, pars II, causa 2, qu.1, c.18 X = Decretales Gregorii noni (Liber extra), lib. III, tit. 21, c. 6 VI = Liber sextus, lib. V, tit. 5, c.1 VI 5, Reg. 4 = Liber sextus, lib. 5, Regulae iuris. 4 Clem = Constitutiones Clementinae, lib. V, tit. 5, c.1 Marcin Bukała 23 Patrologiae Latinae Cursus Completus, ed. J. Minge, t , Parisiorum ; przed publikacją w druku będzie uwzględnione również najnowsze wydanie w serii Corpus Christianorum. 24 Cf. J. A. Brundage, Medieval Canon Law, London - New York