Autoreferat dr n. med. Grzegorz Marek Brożek

Transkrypt

1 Autoreferat dr n. med. Grzegorz Marek Brożek 1. Dane biograficzne i przebieg pracy zawodowej. Urodziłem się 15 maja 1975 roku w Katowicach. Ukończyłem z wyróżnieniem zarówno Szkołę Podstawową nr 4 w Katowicach jak i I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w Katowicach. W latach studiowałem medycynę na Wydziale Lekarskim w Katowicach Śląskiej Akademii Medycznej (ŚlAM). Staż podyplomowy odbyłem w Szpitalu Kolejowym w Katowicach. W trakcie studiów moje zainteresowania naukowo-badawcze skupiały się wokół historii medycyny oraz położnictwie i ginekologii i były realizowane w ramach działalności Studenckiego Towarzystwa Naukowego (STN). Z tego okresu pochodzi 6 artykułów pełno tekstowych, 1 rozdział w książce, 5 pięć doniesień zjazdowych oraz 6 prac przedstawionych na konferencji STN (2 wyróżnienia). W czasie studiów odbyłem dwa miesięczne staże w Wielkiej Brytanii na uniwersytetach Cambridge (School of Clinical Medicine, Addenbrooke s Hospital, Department of Transplant Surgery) i Leicester (School of Medicine, Department of Obstetrics and Gynaecology). Jeszcze na stażu podjąłem współpracę z Katedrą i Zakładem Epidemiologii Wydziału Lekarskiego ŚlAM w Katowicach, gdzie w 2001 roku zostałem zatrudniony w charakterze asystenta. Kontynuując zainteresowanie epidemiologią, zdrowiem publicznym oraz metodologicznymi aspektami badań klinicznych, w ramach grantów dla młodych naukowców, uczestniczyłem kursach organizowanych przez WHO (2001 rok, Florencja) oraz Uniwersytet w Rotterdamie (2002 rok). W wyniku realizacji grantu promotorskiego KBN, w 2007 roku na Wydziale Lekarskim ŚlAM w Katowicach obroniłem pracę doktorską pt.: Ocena wiarygodności populacyjnego testu przesiewowego w kierunku astmy oskrzelowej wieku dziecięcego, którego promotorem był Pan prof. dr hab. n. med. Jan Eugeniusz Zejda. Obecnie nadal pracuję w Katedrze Epidemiologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego (SUM), od 2009 roku na stanowisku adiunkta

2 W latach pracowałem dodatkowo jako ekspert w Śląskim Centrum Zdrowia Publicznego, gdzie byłem odpowiedzialny za interpretację danych statystycznych dotyczących zdrowia. Posiadam także doświadczenie kliniczne i jestem czynnym zawodowo lekarzem. W latach pracowałem jako lekarz w Oddziale Pneumonologii Centralnego Szpitala Klinicznego w Katowicach pod kierownictwem Pana prof. dr hab. n. med. Władysława Pierzchały. W ramach działalności klinicznej w roku 2009 uzyskałem tytuł specjalisty chorób wewnętrznych, a w 2014 roku ukończyłem program szkolenia specjalizacyjnego w zakresie chorób płuc (obecnie przed egzaminem specjalizacyjnym). Obecnie działalność naukową i dydaktyczną w Uniwersytecie łączę z pracą lekarza w trybie ambulatoryjnym. 2. Osiągnięcia naukowe. Mój dorobek obejmuje łącznie 67 publikacji, w których jestem pierwszym autorem lub współautorem, na który składają się: liczba prac z IF: 20 publikacje w czasopismach polskich: 53 publikacje w czasopismach zagranicznych: 14 publikacje oryginalne pełno tekstowe: 62 prace poglądowe, pełnotekstowe: 1 rozdziały w książkach: 4 prace z pierwszym autorstwem 15 prace z drugim autorstwem 10 prace z trzecim autorstwem 15 Większość wymienionych publikacji powstała po uzyskaniu stopnia doktora nauk medycznych. Sumaryczny impact factor (IF) wyżej wymienionych prac pełno tekstowych, zgodnie z rokiem publikacji wynosi 55,629 (dodatkowo w recenzowanych pełno tekstowych suplementach czasopism), liczba cytowań 298 wg Web of Science (Indeks Hirsha 6), wg. Scopus liczba cytowań 311 (Indeks Hirsha 7). Jestem również autorem lub współautorem 68 streszczeń zjazdowych opublikowanych w suplementach czasopism

3 3. Główny kierunek badań. W swojej dotychczasowej aktywności badawczej uczestniczyłem m.in. w wieloletnim programie badań epidemiologicznych z zakresu neonatologii i intensywnej terapii dziecięcej, projektach z zakresu medycyny pracy oraz psychiatrii. Głównym nurtem badawczym, będącym przedmiotem wieloletnich, systematycznych i szczegółowych badań pozostają szeroko pojęte aspekty epidemiologii chorób obturacyjnych i alergicznych populacji dziecięcej, jak i dorosłych. W zakresie tej wymienionej tematyki jestem autorem 36 prac (16 z listy filadelfijskiej), z czego 9 składa się na osiągnięcie naukowe stanowiące monotematyczny cykl prac określony w art. 16 ust 4 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.) pod tytułem: Ocena aktualnej sytuacji epidemiologicznej astmy wieku dziecięcego w zakresie częstości występowania i uwarunkowań choroby, trendów oraz jej wpływu na jakość życia : 1. Farnik M, Brożek G, Pierzchała W, Zejda JE, Skrzypek M, Walczak L: Development, evaluation and validation of a new instrument for measurement quality of life in the parents of children with chronic disease. Health and Quality of Life Outcomes 2010; 8: 1-9 Punktacja MNiSW: 32,0; IF: 1, Farnik M, Pierzchała W, Brożek G, Zejda JE, Skrzypek M: Quality of life protocol in early asthma diagnosis in children. Pediatric Pulmonology 2010; 45: Punktacja MNiSW: 32,0; IF: 2, Brożek G, Zejda JE, Kowalska M, Gębuś M, Kępa K, Igielski M: Opposite trends of allergic disorders and respiratory symptoms in children over a period of large-scale ambient air pollution decline.: Polish Journal of Environmental Studies 2010; 19: Punktacja MNiSW: 13,0; IF: 0, Fedortsiv O, Brożek G M, Luchyshyn N, Kubey I, Lawson J A, Rennie D C, Zejda J E: Prevalence of childhood asthma, rhinitis, and eczema In the Ternopil region Ukraine results of BUPAS study. Advances in Medical Sciences 2012; 57: Punktacja MNiSW: 15,0; IF: 0,

4 5. Shpakou A, Brożek G, Stryzhak A, Neviartovich T, Zejda J: Allergic diseases and respiratory symptoms in urban and rural children in Grodno Region (Belarus). Pediatric Allergy and Immunology 2012: 23: Punktacja MNiSW: 30,0; IF: 3, Zejda J E, Brożek G M, Farnik M, Smółka I: Social and family-related correlates of medical care utilization by asthmatic children in Upper Silesia, Poland. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2012; Vol.19, No.1, p Punktacja MNiSW: 25,0; IF: 3, Brożek G M, Farnik M, Lawson J, Zejda JE: Underdiagnosis of childhood asthma: a comparison of survey estimates to clinical evaluation. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2013; 26: Punktacja MNiSW: 20,0; IF: 1, Brozek G, Lawson J, Szumilas D, Zejda J: Increasing prevalence of asthma, respiratory symptoms, and allergic diseases: Four repeated surveys from Respiratory Medicine 2015; 109, DOI: /j.rmed Punktacja MNiSW: 27,0; IF: Brozek G, Shpakou A, Lawson J, Zejda J: Rural Dwelling and Temporal Trends in Relation to Childhood Asthma and Related Conditions in Belarus: A Repeated Cross-Sectional Survey. Journal of Agromedicine 2015; 20: DOI: / X Punktacja MNiSW: 15,0; IF: 0,905 Sumaryczny impact factor wyżej wymienionych publikacji wynosi: 17,852. Wskaźnik impact factor dla prac z pierwszym autorstwem, to 5.628, z drugim 9,092. Wszystkie prace powstały po uzyskaniu stopnia doktora. Zastosowany powyżej wykaz publikacji i ich numeracja w dalszej części autoreferatu zostanie użyty w charakterze bibliograficznych odniesień do poszczególnych pozycji piśmiennictwa. 4. Omówienie celu, wyników i znaczenia naukowego monotematycznego cyklu prac Astma i choroby alergiczne stanowią istotny problem zdrowia publicznego, szczególnie w krajach rozwiniętych. Co ciekawe, pomimo dość precyzyjnej definicji, w przypadku astmy brak jest złotego standardu diagnostycznego zarówno dla potrzeb klinicznych, jak i badań epidemiologicznych. Głównym celem mojego wieloletniego programu badawczego było uzyskanie jak najbardziej dokładnego obrazu epidemiologicznego astmy oskrzelowej wieku dziecięcego. W tych dociekaniach można wyróżnić trzy, logiczne, uzupełniające się płaszczyzny: - 4 -

5 I. Poznanie częstości i uwarunkowań astmy; II. Problem niedodiagnozowania choroby; III. Pozazdrowotne skutki astmy. Badania były prowadzone głównie na populacji dzieci zamieszkujących tereny aglomeracji śląskiej (miasto i wieś). Dodatkowo w ramach projektu Ukraine Belarus Poland Asthma Study (BUPAS) rozszerzono zakres badań na populacje krajów ościennych. Cyklicznie powtarzane od 21 lat, kwestionariuszowe badania przekrojowe [3, 8], dotyczące populacji dzieci w wieku 7-10 lat, zamieszkujących miasto Chorzów miały na celu poznanie aktualnej częstości oraz analizę trendu w zakresie częstości objawów ze strony układu oddechowego, astmy oraz chorób alergicznych. Badania z zastosowaniem identycznego protokołu badania, na terenie tych samych szkół, przeprowadzono 1993, 2002, 2007 i 2014 roku na grupach odpowiednio 1130, 1421, 1661 i 1698 dzieci. W 2002 z mojej inicjatywy doszło do zorganizowania badania według protokołu, jaki zastosowany został w 1993 roku przez profesora Jana E Zejdę (kierownik Katedry Epidemiologii SUM) i porównania wyników obu badań. Jestem inicjatorem tego projektu (analiza trendu) i od 2002 roku pełnię rolę głównego badacza w projekcie analizy trendu, a wyniki były przedmiotem dwóch publikacji włączonych do cyklu prac [3, 8]. W ciągu 21 lat w populacji dzieci zamieszkujących Chorzów nastąpił statystycznie istotny (p<0,05) wzrost częstości występowania zaburzeń zdiagnozowanych przez lekarza ( ) takich jak: astma (3,4%-4,8%- 8,6%-12,6%); alergiczny nieżyt nosa (4,3%-11,9%-15,9%-13,9%); atopowe zapalenie skóry (3,6%-7,9%-12,0%-13,9%); alergiczne zapalenie spojówek (4,3%-7,9%-8,3%- 7,9%); Systematyczny wzrost (p<0,05) dotyczył także objawów, takich jak: ataki duszności (3,9%-5,9%-7,0%-7,3%), powysiłkowe świsty, duszność lub kaszel (7,5%- 10,6%-22,0%-22,4%) W tym samym czasie istotnemu zmniejszeniu (p<0,05) uległa obecność kaszlu (31,6%-19,6%-15,4%-14,4%). Astma i objawy ze strony układu oddechowego występowały znamiennie statystycznie częściej wśród chłopców, co nie dziwi w tej kategorii wiekowej, jednak opisane zjawisko wzrostu częstości występowania problemu dotyczyły w równym stopniu populacji dziewcząt, jak i chłopców. Analiza wieloczynnikowa narastającego trendu występowania astmy z uwzględnieniem potencjalnych czynników zakłócających potwierdziła brak wpływu na ten obraz wieku [IS=0,99 (95%PU: 0,90-1,09)] jak i płci [OR =0,82 (95%PU: 0,66-1,02)] - 5 -

6 oraz wykazała istotny związek z obecnością objawów takich jak ataki duszności, powysiłkowe świsty, duszność lub kaszel oraz obecność jakiejkolwiek choroby alergicznej. Wyniki te są potwierdzeniem tezy o rzeczywistym wzroście częstości występowania choroby, a nie tylko częstszemu stawianiu rozpoznań przez lekarzy. Dodatkowo wśród dzieci z rozpoznaną astmą podczas wieloletniej obserwacji istotnie statystycznie (p<0,05) wzrósł odsetek dzieci leczonych (51,3%-51,3%-69,5%-60,7%) z powodu tej choroby oraz zmniejszała się u nich częstotliwość występowania objawów ze strony układu oddechowego, które mogłyby świadczyć o złej kontroli choroby. Ostatnia obserwacja ma charakter nowatorski w świetle polskiej literatury przedmiotu i ilustruje ewidentny naukowy wkład analizy epidemiologicznej w poznanie rzeczywistego stanu rzeczy, w tym przypadku istotnego z punktu widzenia zdrowia publicznego, a także specjalistycznej praktyki klinicznej. Pozwala ona na postawienie tezy, że w ciągu ostatnich dwóch dekad obok narastania częstości objawów ze strony układu oddechowego oraz rozpoznawanych przypadków astmy, następuje poprawa prowadzenia tych pacjentów przez wprowadzenie właściwego leczenia, co ma bezpośrednie przełożenie na lepszą kontrolę choroby. Na podkreślenie wydaje się zasługiwać jeszcze jedno zjawisko wynikające z moich badań. W analizowanym czasie nastąpiło wyraźne zmniejszenie występowania częstości kaszlu w populacji dziecięcej, co koreluje z radykalną poprawą jakości powietrza w Chorzowie, w postaci zmniejszenia stężenia PM 10, NO 2 i SO 2. Czynniki te mają udokumentowane działanie drażniące na drzewo oskrzelowe. Wyniki badań populacyjnych mojego współautorstwa (nie ujęte w niniejszym cyklu prac publikacje sprzed doktoratu) wskazywały, że szacowana częstość astmy zależy od przyjętej definicji, czy konstelacji objawów uwzględnionych w kwestionariuszu. Dodatkowo wyniki tych wskazywały na możliwość istnienia zjawiska niedodiagnozowania astmy w populacji dziecięcej. Obserwacje te były bezpośrednim impulsem dla przeprowadzenia weryfikacji klinicznej informacji uzyskanych w badaniu kwestionariuszowym na terenie Katowic [7]. Z populacji 1822 dzieci w wieku 6-12 lat, na podstawie danych uzyskanych z badania kwestionariuszowego, zostały wyłonione trzy grupy: astma zdiagnozowana przez lekarza, objawy ze strony układu oddechowego (bez wcześniejszej diagnozy astmy), dzieci zdrowe (bez objawów, bez astmy). U 456 wylosowanych dzieci przeprowadzona została pełna ocena kliniczna przez wykwalifikowanego pulmonologa, zaślepionego na wyniki badania kwestionariuszowego. W wyniku tej procedury u 10,9% dzieci z obecnością objawów ze strony układu oddechowego i u 3,6% dzieci zdrowych postawiono nowe rozpozna - 6 -

7 astmy. Wszystkie wcześniej postawione rozpoznania astmy zostały potwierdzone. Podczas gdy wyniki badania kwestionariuszowego szacowały częstość astmy rozpoznanej przez lekarza na 5,4% (95% PU: 4,4-6,5%), weryfikacja kliniczna zwiększyła te szacunki do 10,8% (95% PU: 9,4-12,2%). Wyniki badania wskazują na znaczny stopień niedodiagnozowania astmy w populacji dzieci Katowic oraz uzasadniają interpretacje wyników badań kwestionariuszowych jako zaniżonych. Międzynarodowe porównania sytuacji epidemiologicznej w Polsce z innymi krajami europejskimi wykazały, że brak jest możliwości wiarygodnego odniesienia polskich obserwacji na temat epidemiologii astmy i chorób alergicznych do sytuacji bezpośrednich sąsiadów Polski, jak Białoruś i Ukraina. We wspomnianych populacjach wykonano albo pojedyncze padania epidemiologiczne (Ukraina-Charków) lub wcale (Białoruś). Z tego względu w 2009 roku doszło do zawiązania międzynarodowej grupy inicjatywnej badania BUPAS (Belarus Ukraine Poland Asthma Study), którą stanowili prof. Jan E Zejda, prof. Leonid Hryshchuk, prof. Olga Fedortsif, Dr Andrei Shpakou, dr Andrei Stryzhak oraz moja osoba, z zadaniami koordynatora merytorycznego projektu. W zakresie współpracy pomiędzy ośrodkami uniwersyteckimi w Tarnopolu (Ukraina), Grodnie (Białoruś) i Katowicach (Polska) postanowiono przeprowadzić duże, wieloośrodkowe, badanie populacyjne, którego celem było poznanie aktualnej częstości występowania objawów ze strony układu oddechowego, astmy i innych chorób alergicznych w populacjach dziecięcych zamieszkujących tereny miejskie i wiejskie. Badanie zostało przeprowadzone w modelu badania przekrojowego z zastosowaniem kwestionariusza ISAAC w rosyjskiej, ukraińskiej i polskiej wersji językowej. Na zidentyfikowanych wcześniej terenach wiejskich i miejskich (Grodno, Tarnopol, Śląsk) przeprowadzano losowanie szkół, tak aby w badaniu uczestniczyło 6000 dzieci z każdego ośrodka. Finalnie odsetek odpowiedzi wyniósł ponad 76,7% i uzyskano informacje na temat zdrowia dzieci w wieku 6-14 lat: 4668 z Białorusi, 4871 z Ukrainy i 4525 z Polski. Jak dotychczas zostały opublikowane cztery artykuły pełnotekstowe, zawierające wyniki badania BUPAS [4, 5, 6, 9]. Od samego początku byłem czynnie zaangażowany we wszystkie etapy projektu, od powstania idei i wypracowania protokołu badawczego, przez przygotowanie narzędzi badawczych, realizację badań terenowych do analizy statystycznej i pisania manuskryptów. Badanie przeprowadzone na terenie Ukrainy [4] było drugim tego typu badaniem po ISAAC (ośrodek w Charkowie) oraz pierwszym, które uwzględniało różnice miejsc zamieszkania miasto/wieś. Analiza wieloczynnikowa danych z Ukrainy, z - 7 -

8 uwzględnieniem potencjalnych czynników zakłócających wykazała, że istotnie (p<0.05) zwiększone ryzyko rozpoznania astmy (1,7%) było związane z zamieszkaniem w mieście (IS=1,8) oraz wyższym wykształceniem rodziców; (IS=1,8); spastyczne zapalenie oskrzeli (6,2%) z chorobą alergiczną u przynajmniej jednego z rodziców (IS=1,3); a wyprysku atopowego (6,2%) z młodszym wiekiem (IS=1,3), wyższym wykształceniem rodziców (IS=1,3), chorobą alergiczną u przynajmniej jednego z rodziców (IS=1,4), narażeniem na dym tytoniowy w domu (IS=0,7) i większą gęstością zamieszkania (IS=0,6). Z kolei obecność jakiejkolwiek choroby alergicznej u dziecka (11,8%) była związana z wyższym wykształceniem rodziców (IS=1,2), zatrudnieniem (IS=0,8), obecnością zwierząt domowych (IS=1,2). Ryzyko świszczącego oddechu w ciągu ostatniego roku (11,5%) zwiększało narażenie na dym tytoniowy w domu (IS=0,8). Napady duszności (7,3%) były związane z chorobą alergiczną u przynajmniej jednego z rodziców (IS=1,4) oraz węglowym systemem ogrzewania (IS=1,7), a objawy kataru siennego (5,7%) z młodszym wiekiem (IS=1,3) i zamieszkaniem w mieście (IS=2,0). W przypadku Białorusi [5], nasze badanie zaowocowało pierwszymi tego typu danymi w literaturze przedmiotu. Oprócz danych opisowych uzyskano szereg informacji na temat uwarunkowań astmy i innych chorób alergicznych. Po uwzględnieniu potencjalnych czynników zakłócających (płeć i miejsce zamieszkania) wykazano cały szereg czynników istotnie zwiększających ryzyko (p<0,05) występowania konkretnych chorób i objawów u dziecka. W świetle wyników obecności astmy u dziecka (1,4%) jest związana z astmą u przynajmniej jednego z rodziców oraz ze zwiększoną wilgotnością w domu (IS=2,1), z kolei spastyczne zapalenie oskrzeli (bez jednoczesnego rozpoznania astmy) ma związek z astmą u przynajmniej jednego z rodziców (IS=2,2), zwiększoną wilgocią w domu (IS=1,7) oraz brakiem obecności ogrzewania węglowego (IS=0,6). W przypadku alergicznego nieżytu nosa (3,8%) i wyprysku atopowego 10,2%) zwiększone ryzyko występowania tych chorób wiązało się z obecnością astmy u przynajmniej jednego z rodziców (IS=5,1 i IS=1,9, odpowiednio), zwiększoną wilgotnością w domu (IS=2,3 i IS=1,5), niższym wykształceniem rodziców (IS=0,7 i IS=0,7) i zwiększoną gęstością zamieszkania (IS=0,8, IS=0,9). Rozwinięciem dotychczasowo wykonanych badań w ramach BUPAS była próba oceny zmiany częstości występowania astmy i innych chorób alergicznych w czasie. Badanie z zastosowaniem identycznego protokołu jak w 2009/2010 roku, z zaproszeniem do udziału tych samych szkół udało się powtórzyć w 2014 roku na ternie Białorusi [9]. W badaniu uczestniczyło 4953 dzieci z Grodna i okolicznych terenów - 8 -

9 wiejskich. Porównanie danych z 2009/2010 i 2014 roku ujawniło m.in. podobną częstość występowania astmy (odpowiednio 1,4 i 1,8%) oraz istotny (p<0,05) wzrost rozpoznanego spastycznego zapalenia oskrzeli (6,8% i 8,5%), częstości występowania kiedykolwiek świszczącego oddechu (9,8% i 24,5%) i nocnych duszności (1,2%; 3,7%). W tym samym czasie obserwowano znamienne obniżenie częstości występowania w ciągu ostatnich 12 miesięcy kaszlu (28,4%; 11,2%) i świstów w klatce piersiowej (9,7%; 7,3%). Choć dane dotyczące układu oddechowego są niejednoznaczne, w analizowanym okresie uległa wzrostowi częstość występowania wszystkich badanych chorób i objawów alergicznych, jak np.: katar sienny (3,9%; 4,4%), wyprysk atopowy (10,3%; 16,6%), jakakolwiek zdiagnozowana choroba alergiczna (14,5%; 27,8%). Badania, które pozwolą na analizę trendu będą systematycznie kontynuowane. Dotychczasowe wyniki badania BUPAS można podsumować stwierdzeniem, że ujawniono duże zróżnicowanie częstości występowania astmy oraz objawów ze strony układu oddechowego pomiędzy badanymi populacjami. U dzieci na Białorusi, Ukrainie i w Polsce zdiagnozowana wcześniej przez lekarza astma występowała z częstością odpowiednio: 1,4%, 1,7%, 4,3%, podczas gdy spastyczne zapalenie oskrzeli z częstością: 6,2%, 6,8%, 2,9%, objawy w postaci świstów w klatce piersiowej w ciągu ostatniego roku u 9,7%, 11,5%, 15,1%, a duszność powysiłkowa odpowiednio u 3,9%, 6,3%, 4,2% dzieci. Analiza cytowanych powyżej danych, w porównaniach Polska- Ukraina, Polska-Białoruś i Ukraina-Białoruś wykazała różnice zamienne statystycznie (p<0,05) dla wszystkich analizowanych zmiennych za wyjątkiem spastycznego zapalenia oskrzeli w porównaniu Ukraina-Białoruś. Obserwacje te, w powiązaniu z niską częstością rozpoznania astmy, są pośrednim dowodem na możliwość niedodiagnozowania astmy w populacjach dziecięcych Ukrainy i Białorusi. W długofalowym planie projektu BUPAS przewidziano weryfikację kliniczną rozpoznań i określenie stopnia niedodiagnozowania choroby, jednak ze względu na sytuację polityczną i konflikt na Ukrainie działanie te uległy opóźnieniu. Obecnie trwają dalsze analizy i przygotowywane są do publikacji dane dotyczące m.in. znaczenia gradientu miasto/wieś na ryzyko występowania chorób alergicznych, w tym astmy. Materiał zebrany w ramach realizacji polskiej części badania BUPAS pozwolił na odpowiedź czy korzystanie z opieki zdrowotnej przez dzieci chore na astmę jest uwarunkowane czynnikami społeczno-ekonomicznymi i rodzinnymi [6]. Materiałem badawczym było 186 dzieci z rozpoznaną astmą oskrzelową spośród populacji dzieci w wieku 6-16 lat, zamieszkujących tereny miejskie i wiejskie województwa śląskiego. Korzystanie z opieki medycznej w ostatnim roku zdefiniowano jako wizyty u - 9 -

10 lekarza (44,0%), jakiekolwiek badania diagnostyczne (35,4%) oraz wykonanie badania spirometrycznego (30,6%). Informacje te starano się powiązać z danymi na temat statusu społeczno-ekonomicznego badanych i ich rodzin. W analizie wieloczynnikowej po uwzględnieniu ciężkości choroby i płci okazało się, że korzystanie z wizyty u lekarza były związane z młodszym wiekiem badanych (p=0,009), występowaniem chorób układu oddechowego w rodzinie (p=0,08) i zamieszkaniem na wsi (p=0,09). Z kolei wykonanie jakiegokolwiek badania diagnostycznego u dziecka miało związek z młodszym wiekiem dziecka (p=0,08), mniejszą liczbą rodzeństwa (p=0,01) i zamieszkaniem na wsi (p=0,004). W przypadku badania spirometrycznego wykazano powiązanie z mniejszą liczbą rodzeństwa (p=0,09) i zamieszkaniem na wsi (p=0,006). Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że stan kliniczny i wiek są ważnymi determinantami korzystania z usług medycznych przez dzieci chore na astmę. Ciekawy wydaje się związek z wielkością rodziny i zamieszkaniem na wsi. Przy dobrym dostępie do pediatrycznej opieki zdrowotnej zjawisko można tłumaczyć poświęceniem większej uwagi i wrażliwością na potrzeby chorego dziecka. Obraz moich dotychczasowych dociekań w zakresie epidemiologii astmy oskrzelowej wieku dziecięcego dopełniają badania z zakresu pozazdrowotnych skutków choroby. Przewlekła choroba dziecka może mieć wpływ na funkcjonowanie całej rodziny, w tym rodziców. Niewiele jest danych dotyczących jakości życia rodziców dzieci chorujących na astmę. Jednym z powodów jest brak wiarygodnych narzędzi badawczych. Wraz z Panią dr n. med. dr n. hum. Małgorzatą Farnik podjęliśmy próbę opracowania, oceny jakości i pełnej walidacji nowego instrumentu: Jakość Życia Rodzica Dziecka z Chorobą Przewlekłą [1]. Był to proces wieloetapowy składający się z identyfikacji problemów i domen, powstania kwestionariusza oraz oceny psychometrycznej i ewaluacji narzędzia. Finalna wersja kwestionariusza skierowanego do rodziców dzieci z chorobą przewlekłą składa się z 15 pytań obejmujących ograniczenia aktywności (role zawodowe, społeczne i rodzinne) oraz funkcjonowanie emocjonalne (samoocena oraz emocje związane z występowaniem objawów u dziecka). Punktacja każdego z pytań oparta jest na 7-mio punktowej skali Likerta. Finalna ocena jakości i pełna walidacja narzędzia została przeprowadzona na grupie 98 rodziców dzieci z astmą i cukrzycą insulino zależną z uwzględnieniem stabilnego i niestabilnego przebiegu choroby. W świetle naszego badania narzędzie charakteryzowało się wysoką zgodnością wewnętrzną (alfa Cronbacha 0,77-0,93), powtarzalnością (kappa 0,41-1,00) i trafnością teoretyczną (r Spearmana 0,4-0,9). Powstałe narzędzie okazało się na tyle wiarygodne i powtarzalne, że zdecydowano się

11 na jego zastosowanie w projekcie dotyczącym oceny jakości życia dzieci i ich rodziców w przypadku nowo rozpoznanej astmy u dziecka [2]. Materiał badawczy stanowiło 29 dzieci w wieku 7-11 ze świeżo rozpoznaną astmą oraz 21 rodziców tych dzieci. Rekrutację przeprowadzono podczas opisanej powyżej weryfikacji klinicznej danych z kwestionariusza i oceny stopnia niedodiagnozowania astmy w populacji dzieci z Katowic [7]. W przypadku dzieci zastosowano Pediatryczny Kwestionariusz Jakości Życia Dziecka z Astmą autorstwa Elizabeth Juniper, a w przypadku rodziców opisane powyżej autorskie narzędzie badawcze [1]. W aspekcie obniżonej jakości życia wyniki różniły się w sposób znaczący pomiędzy dziećmi i ich rodzicami. Dzieci identyfikowały główne źródło obniżenia jakości życia w ograniczeniach aktywności fizycznej, podczas gdy u rodziców najbardziej zaburzone były obszary związane z samooceną oraz emocjami związanymi z występowaniem objawów u dziecka. Na opisane różnice nie miały wpływu zarówno stopień kontroli choroby, jak i aktualna obecność objawów ze strony układu oddechowego. Wyniki badania mają charakter nowatorski nie tylko w skali kraju i wskazują, że astma u dziecka zaburza zupełnie odmienne aspekty jakości życia dziecka i rodzica, co powinno być brane pod uwagę w długookresowej współpracy lekarza prowadzącego, identyfikacji ewentualnych celów pomocy takiej rodzinie oraz postrzegania jej problemów. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych. Oprócz tematyki przedstawionej w cyklu prac stanowiących podstawę rozprawy habilitacyjnej moje dotychczasowe badania i aktywność naukowa dotyczyła kilku dziedzin: 1. Epidemiologii chorób układu oddechowego dzieci i dorosłych 2. Neonatologii i intensywnej terapii dziecięcej. 3. Medycyny pracy 4. Historii medycyny Ad 1. Epidemiologia chorób układu oddechowego dzieci i dorosłych. Z wyłączeniem prac przedstawionych w wyżej omówionym cyklu, tematyki tej dotyczy łącznie 26 publikacji pełno tekstowych o łącznym IF=27.53 (punktacja MNiSW: 299)

12 Badania dotyczące astmy wieku dziecięcego, a nie włączone do cyklu publikacji, skupione były na definicji astmy w badaniach epidemiologicznych i zróżnicowaniu częstości występowania choroby, znaczeniu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego dla sprawności wentylacyjnej płuc, ewolucji objawów ze strony układu oddechowego w czasie, wpływie karmienia piersią na ryzyko występowania astmy, aspektów jej profilaktyki, a także na znaczeniu czynników środowiskowych takich jak obecność zwierząt domowych, pleśni i wilgoci. Istotną część mojej pracy badawczej w tematyce chorób układu oddechowego stanowi pokłosie współpracy w ramach międzynarodowej sieci doskonałości GA2LEN. Czynnie uczestniczyłem we wszystkich etapach (od dyskusji nad końcową wersja protokołu, przez realizację badań terenowych, tworzenia bazy danych, do wnoszenia uwag nad końcowymi wersjami publikacji) w przypadku dwóch uzupełniających się projektów: GA2LEN Screening Survey oraz GA2LEN Follow Up Study. W obu przypadkach europejskim ośrodkiem koordynującym był Imperial College National Heart Lung Institute w Londynie, głównym badaczem projektu profesor Peter Burney. W ramach polskiej części badania wraz z ośrodkiem w Łodzi (prof. dr n. med. Marek Kowalski i dr hab. n. med. Joanna Makowska) przygotowywałem polską wersję językową narzędzi badawczych. Byłem organizatorem i wykonawcą badania przekrojowego uzyskując informację od 2672 dorosłych zamieszkujących miasto Chorzów. W części klinicznej projektu uczestniczył dodatkowo zespół Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych, Alergologii i Immunologii Klinicznej SUM pod kierownictwem Pani prof. dr hab. n. med. Barbary Rogali. Finalnie w badaniach uczestniczyło 19 ośrodków z 12 państw europejskich co pozwoliło na uzyskanie danych od dorosłych. W ten sposób powstał unikalny i w miarę pełny obraz epidemiologii astmy, zapalenia zatok i chorób alergicznych w europejskiej populacji dorosłych. Dotychczasowe analizy ujawniły, że: W Polsce przewlekłe zapalenie zatok przynosowych jest chorobą częstą (średnia europejska 10,9%, Kraków 19,7%; Katowice 17,3%; Łódź 14,4%). Istnieje związek astmy z przewlekłym zapalenia zatok u dorosłych (IS: 3,47; 95%PU: 3,20-3,76), a przy współwystępowaniu alergicznego nieżytu nosa (IS: 11.85; 95% PU: ). Przewlekle zapalenie zatok bez obecności alergicznego nieżytu nosa jest związane z późnym początkiem astmy. Na tle innych krajów europejskich w Polsce obserwuje się stosunkowo niską częstość astmy u dorosłych (średnia europejska 8,6%, Kraków 7,1%; Katowice 5,2%; Łódź 6,0%)

13 W badaniach epidemiologicznych definicja przewlekłego zapalenia zatok oparta jedynie na objawach jest narzędziem wiarygodnym i przydatnym. Istnieje stabilny związek pomiędzy obecnością IgE specyficznego dla endotoksyny Stahpylococcus aureus a astmą (IS: 2.10, 95% PU: ). W populacji europejskiej jest duże zróżnicowanie częstości odpowiedzi na alergeny wziewne mierzonej punktowymi testami skórnymi. Polska należy do krajów o niskiej częstości odpowiedzi. Częstość dodatniej odpowiedzi na którykolwiek z badanych alergenów wziewnych wahała się od 31,4% do 52,9%, podczas gdy w Polsce odsetek ten wynosił 34,6%. W astmie dorosłych spadek sprawności wentylacyjnej płuc z wiekiem jest znaczny, podobny do obecności narażenia 1-2 paczek papierosów dziennie. Na zjawisko to nie ma wpływu współwystępowanie przewlekłego zapalenia zatok, ani atopia. Uczestniczyłem także w dużym, ogólnopolskim badaniu PulmoScreen, realizowanym pod patronatem Polskiego Towarzystwa Chorób Płuc. Badanie miało dwie płaszczyzny: jedną poświęconą astmie u dorosłych ( pacjentów) oraz drugą poświęconą POCHP (2756 pacjentów). Wyniki przyniosły szereg istotnych informacji na temat profilu chorych na astmę w Polsce. Okazało się, że stopień kontroli astmy miał niewielkie znaczenie dla częstości wizyt pacjentów u alergologa lub pneumonologa, oraz na częstość wykonywanej spirometrii. Badania zalecane przez międzynarodowe i krajowe wytyczne w zakresie diagnostyki i monitorowania astmy były wykonywane rzadko u polskich pacjentów. Hospitalizacje i interwencje pogotowia z powodu zaostrzeń astmy dotyczą znaczącej części populacji chorych i zależą od stopnia kontroli choroby oraz płci. U ponad połowy chorych astma wpływa negatywnie na ich aktywność życiową. Prawidłowa ocena stopnia kontroli astmy zgodnie z zaleceniami GINA sprawia lekarzom POZ praktyczne trudności. W przypadku pacjentów z POCHP najbardziej interesują obserwacją było to, że ponad połowa z nich kontynuuje palenie papierosów, a około 30% jest leczona niezgodnie z obowiązującymi zaleceniami. Pozostałe prace badawcze z zakresu chorób układu oddechowego dotyczyły, oceny progresji POChP na podstawie badania spirometrycznego i zdolności wysiłkowej, znaczenia palenia na ryzyko przedwczesnego zgonu z powodu zaostrzenia POCHP oraz epidemiologii gruźlicy w województwie śląskim

14 Ad 2. Neonatologia i intensywna terapia dziecięca Tematyki tej dotyczy 19 publikacji pełno tekstowych o łącznym IF=3,44 (punktacja MNiSW: 146). W latach byłem członkiem grupy inicjatywnej Ogólnopolskiego Programu Definiującego i Standaryzującego Praktyki Kliniczne w Neonatologii oraz Intensywnej Terapii Dziecięcej. Z założenia badanie było skierowane do wszystkich istniejących w Polsce oddziałów neonatologicznych jak i oddziałów intensywnej terapii dziecięcej. Moja rola wynikała głównie z posiadanych umiejętności w zakresie projektowania i realizacji badań epidemiologicznych. W każdej z czterech edycji programu uczestniczyłem w projektowaniu i walidacji kwestionariusza, zbieraniu danych z poszczególnych ośrodków, konstrukcji bazy danych, wykonałem pełną analizę statystyczną. W odniesieniu do najmłodszych pacjentów, w wyniku programu uzyskano precyzyjny obraz w zakresie: kaniulacji obwodowych i centralnych naczyń żylnych i tętniczych, oraz powikłań; żywienia drogą przewodu pokarmowego; postępowania z dziećmi urodzonymi z małą i bardzo małą masą urodzeniową ciała; zakażeń występujących w oddziałach noworodkowych w Polsce; przygotowania pod względem merytorycznym i organizacyjnym oddziałów neonatologicznych o różnym stopniu referencyjności do prowadzenia resuscytacji noworodka po urodzeniu; żywienia pozajelitowego w oddziałach neonatologii; postaw lekarzy wobec bólu noworodków; praktyki powstrzymania się od resuscytacji u dzieci; realizacji procedur sprzyjających karmieniu piersią w szpitalach; praktycznej przydatności skali Apgar. Ad 3. Medycyna pracy Tematyki tej dotyczą 2 publikacje pełno tekstowych o łącznym IF 0,303 (punktacja MNiSW: 21p). Jest to wynik mojego czynnego udziału w grancie skupionym na stanie zdrowia pracowników biurowych zatrudnionych na komputerowych stanowiskach pracy. Badanie ujawniło, że praca z użyciem komputera wiąże się z częstym występowaniem dolegliwości ze strony narządu wzroku w postaci bólu oczu, a także zaburzeń ostrości

15 widzenia oraz uczucia suchości lub pieczenia pod powiekami. Występowanie analizowanych dolegliwości było w sposób statystycznie znamienny zależne od nieprawidłowej intensywności oświetlenia i zjawiska nadmiernego migotania ekranu. Dodatkowo stwierdzono istotnie częstsze występowanie dolegliwości ze strony kończyn górnych oraz szyi u osób systematycznie używających komputerów w pracy. W tej grupie zawodowej siedzący tryb pracy można łączyć z obecnością dolegliwości w okolicy pleców. W odniesieniu do tych dolegliwości, poza wpływem płci, wieku i stażu pracy stwierdzono granicznie statystycznie znamienne znaczenie lokalizacji klawiatury i regulacji siedziska dla bólów dolnej części pleców. Sposób podparcia nadgarstków miał znaczenie dla bólów łokci, regulacja siedziska dla bólów ramion, a sposób oparcia przedramion dla bólów rąk/nadgarstków. Ad 4. Historia medycyny Tematyki tej dotyczą 3 publikacje (punktacja MNiSW: 26), z czego jedna stanowi rozdział w książce. Od czasów studiów historia medycyny stanowi przedmiot moich zainteresowań i z tego okresu pochodzą cytowane publikacje. W dwóch pracach starałem się w miarę pełny sposób opisać stowarzyszenia i organizacje studenckie działające w latach w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie oraz Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Główną trudnością w powstaniu tych opracowań była dość nikła zawartość archiwów oraz ich rozproszenie. Poza merytoryczną satysfakcją było to, że zarówno wśród opiekunów różnych kół i organizacji studenckich, jak i ich aktywnych członków byli profesorowie i studenci, którzy później czynnie uczestniczyli w powstaniu mojej Alma Mater - Śląskiej Akademii Medycznej. Ponad to jestem współautorem kilku prac z zakresu ginekologicznej diagnostyki obrazowej i leczenia niepłodności oraz jednej pracy dotyczącej częstości występowania u młodzieży szkolnej zaburzenia psychicznego, jakim jest ortorexia. W ocenie bibliometrycznej współczynnik oddziaływania tych prac to IF=1,480 (punktacja MNiSW 30)

16 6. Główne osiągnięcia organizacyjne W trakcie studiów lekarskich byłem jednym z inicjatorów i założycieli sekcji wysokogórskiej AZS przy ŚLAM. W latach byłem członkiem komitetu organizacyjnego cyklu konferencji Epistatkat organizowanych w Katowicach. W ramach mojej aktywności w Polskim Towarzystwie Chorób Płuc byłem członkiem komitetu organizacyjnego kolejnych zjazdów Towarzystwa w latach 2008, 2010 i 2012 oraz założycielem i pierwszym przewodniczącym sekcji epidemiologii PTCHP. Od 2009 pełnię funkcję koordynatora organizacyjnego projektu BUPAS. W ramach tej działalności pełniłem funkcje przewodniczącego komitetu organizacyjnego dwóch konferencji naukowo-szkoleniowych: Childhood Asthma: Epidemiology and Prevention (Kraków 2011) oraz Chronic Respiratory Diseases Epidemiology, Prevention and Clinical Management (Katowice 2011). Łącznie jestem autorem lub współautorem 70 krajowych i międzynarodowych doniesień konferencyjnych. Jestem recenzentem w Central European Journal of Public Health. Obecnie jestem czynnym członkiem Polskiego Towarzystwa Chorób Płuc, European Respiratory Society oraz European Academy of Allergy and Clinical Immunology. W kadencji zostałem wybrany na przedstawiciela niesamodzielnych pracowników nauki Wydziału Lekarskiego w Katowicach do Rady Wydziału i Senatu SUM. 7. Działalność dydaktyczna Od 2001 roku w ramach pracy w Katedrze Epidemiologii realizuję prace badawcze oraz czynnie uczestniczę w procesie dydaktycznym z zakresu epidemiologii, zdrowia środowiskowego, zdrowia publicznego i biostatystyki. Jestem współautorem programów nauczania w/w przedmiotów. Zajęcia są skierowane głównie, do studentów medycyny II, IV i VI roku studiów (program polsko, jak i angielskojęzyczny) oraz studentów zdrowia publicznego. Od 2005 roku pełnię funkcję kierownika ćwiczeń dla programu angielskojęzycznego. W latach pełniłem funkcję kierownika ćwiczeń programu polskojęzycznego. Od 2008 roku jestem opiekunem koła Studenckiego Towarzystwa Naukowego przy Katedrze

17 Epidemiologii. Prace, jakie powstały pod moją opieką regularnie osiągają wyróżnienia i zajmują wysokie miejsca na studenckich konferencji naukowych o zasięgu uczelnianym i krajowym (razem 14 uhonorowanych prac). Jestem współorganizatorem i wykładowcą kursów podyplomowych z zakresu epidemiologii klinicznej i pulmonologii, a także międzynarodowego szkolenia w ramach Chronic Respiratory Diseases Epidemiology, Prevention and Clinical Management. W latach na Wydziale Nauk Społeczno-Pedagogicznych w Katowicach Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie prowadziłem zajęcia z przedmiotu biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Jestem także współautorem podręcznika z zakresu biostatystyki i praktycznych metod analizy danych w obserwacyjnych badaniach epidemiologicznych. 8. Staże i Pobyty Naukowe w Ośrodkach Zagranicznych W czasie mojej dotychczasowej aktywności uczestniczyłem w międzynarodowych stażach naukowych i szkoleniowych. Jeszcze w czasie studiów medycznych odbyłem dwa miesięczne staże w brytyjskich szpitalach uniwersyteckich w Cambridge ( chirurgia transplantacyjna, opiekun prof. Peter Friend) oraz w Leicester ( ginekologia i położnictwo). Po rozpoczęciu pracy w Katedrze i Zakładzie Epidemiologii SUM w 2001 roku, dzięki stypendium banku światowego uczestniczyłem w kilkutygodniowym kursie organizowanym we Florencji pod auspicjami WHO i EEPE w ramach European Educational Programme in Epidemiology. Następnie w 2002 roku odbyłem trzytygodniowy staż naukowy w zakresie zdrowia publicznego i epidemiologii w Erasmus Medical Center w Roterdamie (opiekun prof. Albert Hoffman). Pobyt ten, finansowany przez grant Netherlands Institute for Health Science wykorzystałem głównie na czynne uczastnictwo w zajeciach Erazmus Summer School. Współpraca z siecią doskonałości GA2LEN zaowocowała w 2008 roku serią kilkudiowych staży szkoleniowych w zakresie epidemiologii i prowadzenia badań naukowych pod opieką prof. Petera Burney a w londyńskim National Heart and Lung Institute, Chair in

18 Respiratory Epidemiology Public Health. Dodatkowo w 2011 i 2014 roku na zaproszenie Canadian Centre for Health and Safety in Agriculture (CCHSA) University of Saskatchewan przebywałem na kilkutygodniowych stażach w zakresie epidemiologii, opiekunami naukowymi byli prof. Donna Renie oraz dr Josua Lawson). W ramach projektu BUPAS w 2007 roku odbyłem staż naukowy połączony z serią wykładów własnych w Państwowym Uniwersytecie Medycznym w Tarnopolu na Ukrainie (opiekun: prof. Olga Fedortsif oraz prof. Leonid Hrystshuk), a w 2011 w ramach identycznego mechanizmu w Państwowym Uniwersytecie Medycznym w Grodnie. Szczegółowy opis staży zagranicznych zawarto w załączniku nr Nagrody i wyróżnienia Jako student byłem dwukrotnie wyróżniany na konferencjach Studenckiego Towarzystwa Naukowego. Dwukrotnie moje prace oryginalne zostały nagrodzone przez PTCHP, w tym w 2014 roku była to srebrna nagroda w konkursie na najlepsze prace oryginalne zgłoszone na XXXIII Zjazd PTChP. W 2008 uzyskałem nagrodę EAACI w postaci grantu pokrywającego koszty uczestnictwa w kongresie w Barcelonie za prace z zakresu epidemiologii astmy i chorób alergicznych. Jestem pięciokrotnym laureatem nagród Rektora Śląskiego Uniwersytetu za działalność naukową i dydaktyczną, w tym nagrody l-go stopnia za osiągnięcia naukowe mające istotny wpływ na stan wiedzy i kierunki dalszych badań z zakresu epidemiologii astmy i chorób alergicznych w Europie. Dokładny wykaz nagród i wyróżnień zawarłem w załączniku nr

19 Wykaz skrótów: BUPAS EAACI GA2LEN GINA IS ISAAC KBN MNiSW PM 10 POCHP POZ PTChP PU STN SUM ŚLAM Belarus Ukraine Poland Asthma Study European Academy of Allergy and Clinical Immunology sieć doskonałości Global Allergy and Asthma European Network Global Initiative for Asthma iloraz szans International Study of Asthma and Allergies in Childhood Komitet Badań Naukowych Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego particulate matter Przewlekła Obturacyjna Choroba Płuc podstawowa opieka zdrowotna Polskie Towarzystwo Chorób Płuc przedział ufności Studenckie Towarzystwo Naukowe Śląski Uniwersytet Medyczny Śląska Akademia Medyczna, od 2007 roku Śląski Uniwersytet Medyczny