S. SZEWRAŃSKI MATERIAŁY I METODY

Transkrypt

1 Acta Agrophysica, 2005, 5(1), WSTĘPNA OCENA NATĘśENIA EROZJI ROZBRYZGOWEJ NA GLEBIE LESSOWEJ Szymon Szewrański Instytut Kształtowania i Ochrony Środowiska, Akademia Rolnicza Pl. Grunwaldzki 24, Wrocław sionek@miks.ar.wroc.pl S t r e s z c z e n i e. Artykuł stanowi podsumowanie wstępnych wyników badań natęŝenia rozbryzgu na polu uprawnym, zlokalizowanym w obrębie silnie erodowanej zlewni rolniczej. Pomiary metodą splash cups wykonywane były w okresie od kwietnia do lipca 2004 roku. W trakcie badań wykonywano fotometryczne analizy pokrycia terenu roślinnością oraz zbierano dane pluwiometryczne. Wstępne wyniki pozwoliły na sformułowanie ogólnych relacji pomiędzy tymi czynnikami a wielkością erozji rozbryzgowej. S ł o wa k l u c z o we: erozja wodna, rozbryzg, kubki rozbryzgowe, intensywność opadu, pokrywa roślinna, pszenica WSTĘP Erozja rozbryzgowa ma miejsce podczas opadów atmosferycznych, kiedy spadające krople deszczu powodują odrywanie i odrzucanie cząstek ziemnych, równocześnie ubijając i zamulając powierzchnię gruntu. Efektem rozbryzgu jest niszczenie struktury i pogorszenie przepuszczalności gleby, co z kolei jest przyczyną pojawiania się procesów spłukiwania [8,9,10,12,25]. Wyniki pomiarów rozbryzgu często są niejednoznaczne i zaleŝą od zastosowanych technik. Do metod podstawowych badawczych naleŝy zaliczyć technikę splash cups kubków rozbryzgowych [1,2,4,8,17,18]. Stosuje się dwa warianty kubków: puste oraz wypełnione glebą. Za splash cups mogą słuŝyć pojemniki cylindryczne, lejki, rurki etc. Radialny pomiar rozbryzgu pozwala na określenie ilości materii uruchamianej w wyniku działalności kropel deszczu [16,24]. Druga metoda splash boards po raz pierwszy została zaproponowana przez Ellisona [3]. Łapaczki rozbryzgu mają formę ekranów i pozwalają na określenie transportu rozbryzgu w kierunku w dół i w górę nachylonego stoku [6,11,14,20]. Do

2 168 S. SZEWRAŃSKI szacowania wysokości rozbryzgu stosuje się łapaczki pionowe z zainstalowanymi na róŝnych wysokościach półeczkami lub techniki splash paper [4,5,13,23]. Na podstawie uzyskanych wyników opracowano modele prognostyczne rozbryzgu rozwijane po dziś dzień [7,13,15,21,24]. W warunkach polskich, ze względu na stosunkowo małe rozpoznanie zjawiska, modele te dotychczas nie znalazły szerszego zastosowania [17,22]. MATERIAŁY I METODY Badania natęŝenia erozji rozbryzgowej przeprowadzono w zlewni Mielnicy, zlokalizowanej w rejonie Wzgórz Trzebnickich. Pomiary rozbryzgu zostały wykonane metodą splash cups. Kubki wykonane z polietylenu, zostały umieszczone w 12 punktach w obrębie stoku, na którym uprawiano pszenicę ozimą odmiany Turnia. Trzy z nich zostały umieszczone na płaskiej powierzchni wierzchowiny pozbawionej pokrywy roślinnej. W konstrukcji kubków wykorzystano lejkowate wloty o średnicy d = 6 cm, uniemoŝliwiające rozbryzg wtórny. Materiał glebowy gromadził się na krąŝkach z papieru filtracyjnego. Próbki były pobierane kaŝdorazowo po wystąpieniu opadów atmosferycznych i poddawane analizie suszarkowowagowej. Przeprowadzono analizy składu granulometrycznego wierzchniej warstwy gleby. Do pomiarów stopnia pokrycia roślinnością (pszenica ozima) zastosowano technikę edycji fotografii cyfrowej. Zdjęcia powierzchni gleby (około 2 m 2 ) wykonywano z uŝyciem statywu i stałej wysokości fotografowania (1,5 m). Zastosowano aparat CAMEDIA C-220ZOOM wyposaŝony w 3-krotny zoom optyczny i matrycę o rozdzielczości efektywnej 1.95 megapikseli. Ogniskowa obiektywu wg filmu 35 mm 5-15 mm, jasność obiektywu 2,8-4,9 F, szybkość migawki od 1/2 s do 1/1000 s. Zdjęcia wykonywano w rozdzielczości 1600x1200 piksele (fot. 1a). Tak uzyskane obrazy były przetwarzane komputerowo z zastosowaniem narzędzi inteligentnej selekcji kolorów i nadzorowanego maskowania obiektów. Otrzymane maski obiektów roślinnych były zapisywane w formacie czarno-białym jako nowe pliki (fot. 1b). Następnie obliczano dla nich histogramy wypełnienia pikselami o odcieniach szarości w wartościach od 0 do 256. Uzyskiwane wyniki odpowiadały procentowemu pokryciu terenu przez roślinność. W trakcie badań prowadzono pomiary wysokości i natęŝenia opadów atmosferycznych. Zapisy pluwiometryczne uzyskano za pomocą elektronicznego deszczomierza TPG-023 rejestrującego natęŝenia chwilowe i rozkład opadów w czasie. Urządzenie korytkowo-przelewowe pozwala na pomiary wysokości opadów z rozdzielczością 0,1 mm. Największe chwilowe natęŝenie opadu moŝliwe do zarejestrowania wynosi 1 mm s -1. Dokładność rejestracji danych wynosi 1 s.

3 WSTĘPNA OCENA NATĘśENIA EROZJI ROZBRYZGOWEJ 169 Fot. 1. Fotograficzna ocena pokrycia roślinnością, a obraz pierwotny, b- obraz przetworzony Phot. 1. Photographic canopy cover measurement, a original image, b- processed image WYNIKI I DYSKUSJA Analizy składu granulometrycznego wierzchniej warstwy gleby (tab. 1) wykazały, Ŝe dominującą frakcją są utwory pyłowe stanowiące około 70% objętości próbek. DuŜy udział mają części spławialne. Gleby praktycznie pozbawione są części szkieletowych i zawierają niewielkie ilości piasku. Tabela 1. Skład granulometryczny gleb w 25 cm warstwie powierzchniowej Table 1. Grain size distribution in soil surface layer of 25 cm Lokalizacja Frakcje Fraction (mm, %) Location 1 0,1 0,1 0,05 0,05-0,02 0,02-0,006 0,006-0,002 <0,002 Wierzchowina Hilltop Zbocze Mid-slope PodnóŜe Footslope 7,0 9,1 46,3 20,5 8,6 8,5 5,4 7,8 45,6 22,2 11,4 7,6 6,1 13,0 45,4 22,3 9,5 3,7 Średnicę drobin d 50 określono na poziomie d 50 = 0,025 mm. Jest to wielkość stosowana w modelu Poesena do prognozowania natęŝenia erozji rozbryzgowej. Na podstawie opracowanych przez niego nomogramów [14,18] szacowana średnia odporność gleby na rozbryzg wynosi około R = 1500 J kg -1. W przyszłości planuje się bardziej dokładne określenie tego parametru. Bardzo istotna jest równieŝ znajomość zawartości iłów, w przypadku badanych gleb jest to wielkość około 20%. Parametr ten równieŝ jest uwzględniany w niektórych modelach erozji rozbryzgowej [21]. Prezentowane parametry wskazują, iŝ gleby lessowe zalegające na obiekcie badawczym są mało odporne na erozyjne działanie wód opadowych [9,19].

4 170 S. SZEWRAŃSKI W okresie od kwietnia do lipca 2004 zanotowano łącznie 21 przypadków wystąpienia opadów atmosferycznych, bezpośrednio po 9 udało się zebrać próbki sedymentu. Łącznie, w tym czasie, na obiekt spadło 82,6 mm deszczu. Maksymalna wysokość opadu wyniosła 16 mm (9 lipca 2004). Średnie godzinowe natęŝenia opadów wahały się 0,2 od 7,5 mm h -1. Wskazania deszczomierza umoŝliwiają odczyt maksymalnych natęŝeń chwilowych w zmiennych przedziałach czasowych. Maksymalne chwilowe natęŝenia opadów w przeliczeniu na godzinę, wynosiły od 0,5 do 75,0 mm h -1. Pomimo tak duŝej zmienności parametrów charakteryzujących potencjalną erozyjność deszczu, we wszystkich tych przypadkach zaobserwowano zjawisko erozji rozbryzgowej. Wielkość rozbryzgu oceniana na podstawie masy sedymentu gromadzonego w splash cups była zmienna w czasie i zaleŝała od stopnia pokrywy roślinnej oraz warunków meteorologicznych. W początkowych pomiarach w łapaczkach gromadziło się średnio około 0,7 g materiału glebowego. Wraz z rozwojem roślinności ilość ta zmalała i wyniosła około 0,2-0,3 g na kubek. W końcowej fazie rozwoju, ze względu na liczne zanieczyszczenia organiczne i zupełny brak sedymentu, pozyskiwanie próbek praktycznie nie było moŝliwe. W oparciu o wcześniej pozyskane dane fotometryczne udało się przedstawić zaleŝność pomiędzy ochronną rolą roślinności, a wielkością procesu erozji rozbryzgowej (rys. 1). Masa rozbryzgu - Splash weight (g) 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 y = 0,2642e -0,0552x R 2 = 0, Pokrycie roślinnością - Canopy cover (%) Rys. 1. ZaleŜność pomiędzy wielkością pokrywy roślinnej a masą rozbryzgu Fig. 1. Relation between plant canopy cover and splash weight

5 WSTĘPNA OCENA NATĘśENIA EROZJI ROZBRYZGOWEJ 171 Przedstawione wyniki stanowią wartości bezwzględne (pomierzone). W literaturze moŝna spotykać wartości względne (przeliczone na powierzchnię wlotową kubka), co docelowo ma wyraŝać natęŝenie rozbryzgu na powierzchni pola. Badania Poesena i Torriego [16,24] udowodniły, iŝ sama wielkość kubka wpływa na ilość wychwytywanego sedymentu. W praktyce wyraŝanie rozbryzgu w wielkościach bezwzględnych wymaga wykorzystania odpowiedniego nomogramu przeliczeniowego [17,22,24]. Wykorzystując powyŝszy nomogram ustalono, Ŝe w przypadku opisywanych badań, sedyment gromadzony w kubkach stanowi około 70% materiału potencjalnie uruchamianego na jednostce powierzchni pola. Niemniej ze względu na złoŝony charakter zjawiska i niejednoznaczności interpretacyjne [4,16,20], na tym etapie badań, zdecydowano się na prezentację wyników wyra- Ŝonych w wartościach pomierzonych bezpośrednio. W przypadku uprawy pszenicy prowadzonej na zboczu, zaobserwowano wyraźnie ujemną korelację pomiędzy pokryciem roślinnością i ilością sedymentu gromadzonego w kubkach. Najlepiej dopasowaną funkcją ilustrującą ten trend okazała się być zaleŝność wykładnicza, współczynnik korelacji r = 79% (rys. 1). Podobną zaleŝność uzyskali Bochet i in. [2]. Rejman i in. [18] uzyskali równieŝ trend ujemny, ale opisany zaleŝnością liniową. Potwierdza to ochronną rolę pokrywy roślinnej, przy czym stopień tej ochrony jest ściśle powiązany z fazami rozwoju roślin. W przypadku 3 kubków umieszczonych na odkrytej powierzchni, ilość materiału glebowego uzaleŝniona była jedynie od opadu atmosferycznego. Masa materiału glebowego zebranego wahała się w przedziale od 0,09 do 1,13 g w róŝnych kubkach. Otrzymane wartości uśredniono dla kaŝdego pojedynczego wydarzenia z opadem atmosferycznym. Średnie wartości rozbryzgu wahały się pomiędzy 0,09 a 0,82 g. Tak opracowane dane wyjściowe przedstawiono na tle średniego natęŝenia opadu (rys. 2) oraz maksymalnego natęŝenia opadu (rys. 3). Dla uzyskanych w okresie badawczym wyników udało się ustalić dodatni trend pomiędzy intensywnością opadu atmosferycznego a wielkością rozbryzgu. Intensywność opadu jest jedną z kluczowych charakterystyk energetycznych opadu, wpływających na natęŝenie zjawiska rozbryzgu. Podobne zaleŝności opisujące natęŝenie erozji rozbryzgowej zostały opracowane w pracach Sharmy i in. [21] lub Bocheta i in. [2]. Inni autorzy, jak Rejman i in. [18] czy Salles i in. [19] prezentują natęŝenie opadu jako argument funkcji energii deszczu i równieŝ uzyskują dodatnie regresje. W trakcie badań zaobserwowano znacznie mocniejsze związki pomiędzy wartościami chwilowymi niŝ średnimi dla całego opadu. Świadczy to o tym, iŝ w przypadku badanych gleb, naleŝy dąŝyć do pozyskiwania danych w jak najkrótszych krokach czasowych. Ponadto wykonano analizy zaleŝności miedzy rozbryzgiem a całkowitą wysokością opadów. Otrzymane współczynniki korelacji kształtowały się na poziomie od 10 do 26%. Świadczy to, iŝ do opisu rozbryzgu, intensywność znacznie lepiej odzwierciedla erozyjność opadu niŝ jego wysokość.

6 172 S. SZEWRAŃSKI Masa rozbryzgu - Splash weight (g) 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 y = 0,062x + 0,241 R 2 = 0, Średnie natęŝenie opadu Mean precipitation intensity (mm h -1 ) Rys. 2. ZaleŜność pomiędzy średnim natęŝeniem opadu a masą rozbryzgu Fig. 2. Relation between the mean precipitation intensity and the splash weight Masa rozbryzgu - Splash weight (g) 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 y = 0,007x + 0,179 R 2 = 0, Maksymalne natęŝenie opadu Maximum precipitation intensity (mm h -1 ) Rys. 3. ZaleŜność pomiędzy maksymalnym natęŝeniem opadu a masą rozbryzgu Fig. 3. Relation between the maximum precipitation intensity and the splash weight

7 WSTĘPNA OCENA NATĘśENIA EROZJI ROZBRYZGOWEJ 173 WNIOSKI Wstępnie przeprowadzone pomiary natęŝenia erozji rozbryzgowej pozwoliły zweryfikować przyjęte metody pomiarowe i zaplanować kolejne eksperymenty. 1. Wykorzystanie do badań techniki fotografii cyfrowej i jej obróbki, wydają się być poprawne i dają zadowalające rezultaty. 2. Na podstawie uzyskanych wyników moŝna wnioskować, iŝ zjawisko erozji rozbryzgowej ma miejsce równieŝ podczas opadów o małym natęŝeniu. Konieczne będzie ustalenie warunków progowych tego zjawiska. 3. Intensywność lepiej niŝ wysokość opadu, opisuje erozyjność deszczu. W przyszłości konieczne jest zweryfikowanie istniejących formuł na obliczanie energii kinetycznej deszczu i ich zastosowanie w opisie zjawisk rozbryzgu na obiekcie badawczym. PIŚMIENNICTWO 1. Agassi M., Bradford J.M.: Methodologies for interrill erosion studies. Soil & Tillage Research 49, , Bochet E., Poesen J., Rubio J.L.: Influence of plant morphology on splash erosion in a Mediterranean matorral. Z. Geomorph. N.F. 46, 2, , Ellison W.D.: Studies of Raindrop Erosion. Agricultural Engineering, 25(4), , Froehlich W., Słupik J.: Importance of splash in erosion process within a small flysch catchment basin. Studia Geomorph. Carpatho-Balcanica, 14, , Gerlach T.: Bombardująca działalność kropel deszczu i jej znaczenie w przemieszczaniu gleby na stokach. Studia Geomorph. Carpatho-Balcanica, 10, , Grześ M.: Wstępne wyniki badań nad rolą kropel deszczu w procesie erozji. Zesz. Nauk. Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, Nauk. Mat. Przyrodnicze, 26, Geografia, VIII, 73-80, Kinnell P.I.A.: A discourse on rainfall erosion processes and modelling on hillslopes. Centre for Australian Regolith Studies. Occasional Papers, 6, pp. 44, Lal R.: Soil degradation by erosion. Land Degrad. Develop. 12, , Mermut A.R., Luk S.H., Römkens M.J.M., Poesen J.: Soil loss by splash and wash during rainfall from two loess soils. Geoderma 75, , Mouzai L., Bouhadef M.: Water drop erosivity: effects on soil splash. Journal of Hydraulic Research, 41 (1), 61-68, Parsons A.J., Abrahams A.D., Simanton J.R.: Microtopography and soil surface materials on semi-arid piedmont hillslopes, Southern Arizona. Journal of Arid Environments, 22, , Parsons A.J., Abrahams A.D., Wainwright J.: Rainsplash and erosion rates in interrill area on semi-arid grassland, Southern Arizona. Catena, 22, , Pietravalle S., van den Bosch F., Welham S.J., Parker S.R., Lovell D.J.: Modelling of rain splash trajectories and prediction of rain splash height. Agricultural and Forest Meteorology, 109, , Poesen J.: Field measurements of splash erosion to validate a splash transport model. Z. Geomorph. N.F., Suppl.Bd., 58, 81-91, Poesen J., Savat J.: Detachment and transportation of loose sediments by raindrop splash. Part 2: Detachability and transportability measurements. Catena, 8, 19-41, 1981.

8 174 S. SZEWRAŃSKI 16. Poesen J., Torri D.: The effect of cup size on splash detachment and transport measurements. Part 1: Field measurements. Catena Supplement, 12, , Rejman J.: Zastosowanie wartości progowych opadów w prognozowaniu erozji wodnej na stoku lessowym Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 487, , Rejman J., Michiels P., Cadron W., Gabriels D., Dębicki R.: Splash detachment on a silt loam soil with and without a plant cover of triticale. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 388, , Salles C., Poesen J., Govers G.: Statistical and physical analysis of soil detachment by raindrop impact: Rain erosivity indices and threshold energy. Water Resour. Res., 36(9), , Savat J., Poesen J.: Detachment and transportation of loose sediments by raindrop splash. Part 1: The calculation of absolute data on detachability and transportability. Catena, 8, 1-17, Sharma P.P., Gupta S.C., Foster G.R.: Predicting soil detachment by raindrops Soil. Sci. Am. J., 57, , Szpikowski J.: Wzajemne relacje rozbryzgu i spłukiwania jako przejaw zmienności erozji wodnej gleb na stokach o zróŝnicowanym uŝytkowaniu rolniczym (Zlewnia Chwalimskiego Potoku, górna Parsęta). Folia Univ. Agric. Stetin., 217, Agricultura (87), , Śmietana M.: ZróŜnicowanie rozbryzgu gleby na uŝytkowanych rolniczo stokach fliszowych. Studia Geomorph. Carpatho-Balcanica, 21, , Torri D., Poesen J.: The effect of cup size on splash detachment and transport measurements. Part 2: theoretical approach. Catena Supplement, 12, , Van Dijk A.I.J.M., Bruijnzeel L.A., Eisma E.H.: A methodology to study rain splash and wash processes under natural rainfall. Hydrol. Process., 17, , PRELIMINARY ASSESSMENT OF SPLASH EROSION INTENSITY ON LOESS SOIL Szymon Szewrański Institute of Environmental Development and Environmental Protection, University of Agriculture Pl. Grunwaldzki 24, Wrocław sionek@miks.ar.wroc.pl Ab s t r a c t. The paper presents the preliminary results of splash erosion measurements carried out on a wheat plot located in a severely eroded loess catchment. The splash cup technique was applied during the investigation which lasted from April to July Photometric measurements of canopy cover as well as pluviometric records have been collected. Preliminary data analyses permitted the formulation of general relations between these factors and the splash erosion. K e y wo r d s : water erosion, splash, splash cups, rainfall intensity, canopy cover, wheat