Instrukcja dla wykonawców monitoringu ornitologicznego

Transkrypt

1 Instrukcja dla wykonawców monitoringu ornitologicznego Falenty 2017

2 Materiał przygotowany na podstawie opracowania metodycznego: Żmihorski M Metodyka monitoringu ornitologicznego przyrodniczych efektów programu rolnośrodowiskowego kontrole punktowe. Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, [maszyn.] Raszyn. wykonanego w ramach Priorytetu 2 Monitoring efektów przyrodniczych programu rolnośrodowiskowego w Programie Wieloletnim Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Modyfikację opracowania metodycznego na potrzeby realizacji Zadania 3 pt. Monitoring efektów przyrodniczych wybranych narzędzi Wspólnej Polityki Rolnej wdrażanych w latach , ze szczególnym uwzględnieniem Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego w ramach Programu Wieloletniego Przedsięwzięcia technologiczno-przyrodnicze na rzecz innowacyjnej, efektywnej i niskoemisyjnej gospodarki na obszarach wiejskich realizowanego przez Instytut Technologiczno-Przyrodniczy wykonali: Michał Budka, Marek Jobda, Hubert Piórkowski Paweł Szałański

3 Spis treści 1. Cel monitoringu i założenia ogólne Cel...5 Dane środowiskowe w miejscach liczeń Udział typów użytkowania gruntów w promieniu 100 m od punktu kontrolnego Użytkowanie i wilgotność Widoczność w punkcie kontrolnym Inne obecność ssaków (zwierząt gospodarskich i dzikich) Dokumentacja fotograficzna...7 Liczenie ptaków w punkcie Warunki do liczenia Przygotowanie do kontroli Wyposażenie obserwatora Konieczne umiejętności obserwatora Liczenie ptaków w punktach kontrolnych Terminy kontroli Godziny prowadzenia kontroli Liczenie Czas trwania kontroli i wykorzystanie obserwacji dokonanych poza oknem czasowym Kategorie odległości od obserwatora i ptaki w locie Określanie liczebności Obserwacje dodatkowe Potencjalne trudności Sposób przechowywania danych Gromadzenie kart liczeń punktowych, zdjęć, map i śladów GPS

4 Terminy używane w opracowaniu Punkt kontrolny miejsce, w którym przebywa obserwator podczas liczenia ptaków (wykonywania kontroli). Jest to punkt określony współrzędnymi geograficznymi, które są przekazywane obserwatorom przed rozpoczęciem prac terenowych, zadaniem obserwatorów jest dotarcie do punktu kontrolnego i przeprowadzenie w nim kontroli. Obserwator osoba wykonująca kontrolę w punkcie kontrolnym. Obserwator nie tylko obserwuje ptaki, ale również nasłuchuje ich głosów. Kontrola dziesięciominutowy przedział czasowy, w trakcie którego obserwator przebywający w punkcie kontrolnym rejestruje obecność ptaków. W czasie jednego sezonu obserwator wykonuje dwie kontrole w każdym punkcie kontrolnym. Koordynator Instytut Technologiczno-Przyrodniczy. Wykonawca grupa ornitologów pracujących w terenie. Liczenia ptaków na danej działce rolnośrodowiskowej ornitologicznej (RSO), wykonują tylko obserwatorzy, którzy nie przygotowywali ekspertyzy ornitologicznej na potrzeby Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego dla tej działki. 4

5 1. Cel monitoringu i założenia ogólne 1.1. Cel Celem monitoringu jest określenie, jakie zmiany w jakościowo-ilościowej strukturze zgrupowań ptaków są związane z wdrażaniem Działania (programu) rolno-środowiskowo-klimatycznego w Polsce. Monitoring ma umożliwić porównanie płatów środowiska (trwałych użytków zielonych najczęściej łąk i pastwisk) użytkowanych zgodnie z wymogami programu, z płatami podobnego środowiska, które są użytkowane w inny sposób (np. użytkowane intensywnie lub w ogóle nieużytkowane rolniczo), pod względem składu gatunkowego i liczebności ptaków. Monitoring ma odpowiedzieć na następujące pytania: Jak zmienia się frekwencja i liczebność poszczególnych gatunków lub grup gatunków, na działkach użytkowanych zgodnie z wymogami poszczególnych wariantów ptasich programu rolno-środowiskowo-klimatycznego, w porównaniu z innymi działkami? Które gatunki preferują, a które unikają użytkowania zgodnego z wymogami poszczególnych wariantów ptasich programu rolno-środowiskowo-klimatycznego? Jakie sposoby użytkowania gruntów są preferowane przez poszczególne gatunki? Odpowiedź na powyższe pytania umożliwi określenie przyrodniczych efektów wdrażania programu rolno-środowiskowo-klimatycznego i podjęcie próby parametryzacji tych zależności, na przykład poprzez wyliczenie przyrostu populacji danego gatunku, w wyniku wdrażania tego programu. Oprócz wymienionych, monitoring ma na celu odpowiadać na bardziej szczegółowe pytania, które pozwolą lepiej diagnozować oddziaływanie konkretnych sposobów użytkowania gruntów na zespół ptaków i uchwycić regionalną zmienność tych zależności. Istotnym założeniem monitoringu jest jego reprezentatywność dla terenu całej Polski metodyka wyboru lokalizacji badać jest tak dobrana, by monitoring generował dane wiarygodne dla wariantów ptasich programu rolno-środowiskowo-klimatycznego w całym kraju. 2. Dane środowiskowe w miejscach liczeń Po dotarciu do punktu kontrolnego obserwator zobowiązany jest do opisu środowiska w bezpośrednim jego sąsiedztwie. Opis ten powinien być maksymalnie uproszczony i opierać się na szacunkowej ocenie powierzchni pięciu typów użytkowania gruntów w promieniu 100 metrów od punktu (patrz niżej). Istotne jest, żeby szacunkowa ocena powierzchni pięciu typów użytkowania gruntów w buforze była wykonywana z punktu kontrolnego, nie wymagała więc od obserwatorów dodatkowych nakładów czasowych na kontrolowanie terenu. Obserwator określa również widoczność oraz obecność ssaków (zwierząt gospodarskich), które mogą wpływać pozytywnie lub negatywnie, na występowanie i liczebność poszczególnych gatunków ptaków Udział typów użytkowania gruntów w promieniu 100 m od punktu kontrolnego Użytkowanie i wilgotność Podczas obecności w punkcie kontrolnym obserwator notuje sposób użytkowania gruntów w promieniu 100 m od punktu kontrolnego. Uwzględnianych jest tu pięć głównych typów użytkowania gruntów: Użytki zielone powierzchnia łąk i pastwisk (zarówno użytkowanych jak i aktualnie nieużytkowanych, ale użytkowanych w niedalekiej przeszłości (w tym trzcinowisk na dawnych TUZ-ach). Grunty orne powierzchnia pól uprawnych oraz ugorów (pól aktualnie nieuprawianych, ale użytkowanych ornie w niedalekiej przeszłości). Lasy powierzchnia lasów i zadrzewień (w tym większych kęp drzew i krzewów). 5

6 Wody powierzchnia stałych cieków i zbiorników wodnych wraz z szuwarem (np. trzcinowiska strefy brzegowej jeziora). Wliczano tu zarówno wody płynące (rzeki, potoki, rowy melioracyjne) jak i stojące (jeziora, stawy, torfianki). Zabudowa i drogi powierzchnia terenów zabudowanych, w tym budynki mieszkalne, gospodarskie, przemysłowe, ulice, chodniki, place parkingowe i inne obszary, na których nie ma naturalnej roślinności lub jest sporadyczna. Wszystkie, wymienione powyżej, sposoby użytkowania sumują się do 100% w odniesieniu do całkowitej powierzchni znajdującej się w odległości 100 m od punktu obserwacyjnego. Dodatkowo, w odniesieniu do całkowitej powierzchni użytków zielonych w promieniu 100 m od punktu kontrolnego obserwator ocenia (stojąc w punkcie kontrolnym, ewentualnie posiłkując się tym co zaobserwował dochodząc do punktu, tzn. nie wymagane jest obchodzenie całej powierzchni bufora): Wysokość runi użytków zielonych jako % użytków zielonych o runi niskiej (poniżej 15 cm), % użytków zielonych o runi średniej wysokości (15-30 cm), % użytków zielonych o runi wysokiej (powyżej 30 cm). Wszystkie kategorie wysokości runi sumują się do 100%. Przy ocenie wysokości runi wykorzystywane są również obserwacje poczynione w trakcie dojścia do punktu. Użytkowanie jako % użytków zielonych nie użytkowanych w roku badania, % użytków zielonych - biomasa zebrana lub świeżo skoszona która może być zebrana, % użytków zielonych roślinność skoszona, ale nie zebrana, % użytków zielonych, na których prowadzony był w danym roku wypas. Wszystkie kategorie użytkowania powinny sumować się do 100%. Przy ocenie użytkowania wykorzystywane są również obserwacje poczynione w trakcie dojścia do punktu. Wilgotność jako % użytków zielonych podtopionych, na których woda utrzymuje się nad gruntem w momencie kontroli, % użytków zielonych wilgotnych, na których woda pojawia się po nadepnięciu butem gruntu w momencie kontroli, % użytków zielonych suchych na gruncie suchym w momencie kontroli. Wszystkie kategorie wilgotności powinny sumować się do 100%. Przy ocenie wilgotności wykorzystywane są również obserwacje poczynione w trakcie dojścia do punktu. 2.2.Widoczność w punkcie kontrolnym Idealna lokalizacja punktu kontrolnego zapewnia obserwatorowi pełną widoczność całej kontrolowanej powierzchni w promieniu 100 m od punktu kontrolnego. Niestety w rzeczywistości ukształtowanie terenu i roślinność często ograniczają widoczność. Należy zatem oczekiwać, że ostateczna liczba zarejestrowanych przez obserwatora ptaków jest funkcją nie tylko rzeczywistej liczby ptaków w danym miejscu, ale także możliwości ich detekcji przez obserwatora. W miejscach, gdzie w bezpośrednim sąsiedztwie punktu kontrolnego występują zwarte zakrzaczenia lub wysoka trzcina, obserwator wykryje mniej osobników. Dlatego istotne jest określenie części 100-metrowego bufora, który jest efektywnie kontrolowany wzrokowo (jest dobrze widoczny) z danego punktu kontrolnego. Wartość ta jest potem wykorzystywana w analizie statystycznej wyników. Wszystkie informacje o sposobie użytkowania gruntów, części użytków zielonych użytkowanych w roku liczeń oraz widoczności w punkcie są notowane w tabeli nr 2 na karcie liczeń punktowych (Ryc.1). 6

7 2. Procentowy udział w promieniu 100 m od punktu (ocena szacunkowa wykonywana z punktu kontrolnego) Użytki zielone % użytków zielonych o runi niskiej (poniżej % użytków zielonych podtopionych, na pastwiska, łąki 15 cm) których woda utrzymuje się nad gruntem w momencie kontroli Grunty orne % użytków zielonych o runi średniej % użytków zielonych wilgotnych, na pola, ugory wysokości (15-30 cm) których woda pojawia się po naciśnięciu gruntu Lasy % użytków zielonych o runi wysokiej % użytków zielonych suchych na gruncie i zadrzewienia (powyżej 30 cm) suchym Wody rzeki, zalewiska, szuwar % użytków zielonych nie użytkowanych w roku badania % użytków zielonych roślinność skoszona, ale nie zebrana Zabudowa i drogi utwardz. % użytków zielonych - biomasa zebrana lub świeżo skoszona która może być zebrana % użytków zielonych, na których prowadzony był w danym roku wypas Widoczność z pkt. ile % bufora 100 m widać Uwaga: 1. wszystkie szare pola powinny być wypełnione! 2. liczenia tylko rano start przed godz. 10:00 w kwietniu i przed godz. 9:00 w maju i czerwcu. Rycina 1. Fragment karty liczeń punktowych, w którym uzupełniane są dane dotyczące sposobu użytkowania gruntów. Obserwator wypełnia szare pola. 2.3.Inne obecność ssaków (zwierząt gospodarskich i dzikich) Niektóre badania wykazują, że część gatunków ptaków preferuje sąsiedztwo zwierząt gospodarskich (koni, krów, owiec), gdyż w ich obecności występuje więcej bezkręgowców (przywabianych przez same zwierzęta lub ich odchody), którymi ptaki się żywią, zwierzęta ponadto skutecznie wypłaszają część bezkręgowców z ukrycia, przez co ułatwiają ptakom polowanie. Z tego względu obserwator notuje obecność zwierząt gospodarskich w promieniu 100 m od punktu kontrolnego zarówno w trakcie liczenia jak i poza liczeniem a także świeże ślady obecności (np. ślady, odchody). W przypadku stwierdzenia obecności gatunku ssaka na podstawie śladów, jako liczbę zwierząt należy wpisać 1. Obserwator notuje także obecność gatunków dziko żyjących ssaków, w szczególności drapieżników: lisa, norki amerykańskiej i jenota, jako skutecznych drapieżników lęgów. Są to gatunki potencjalnie wpływające na rozmieszczenie, liczebność i sukces lęgowy gatunków gniazdujących na ziemi. Obserwator notuje liczbę tych zwierząt w promieniu 100 m od punktu kontrolnego, zaleca się jednak liberalne traktowanie tej odległości, by wliczać osobniki stwierdzone na granicy. Zaleca się także uwzględnienie ssaków widzianych bezpośrednio przed lub zaraz po kontroli (10-minutowy przedział czasowy nie obowiązuje przy liczeniu ssaków). Informacje dotyczące obecności ssaków, notowane są w tabeli nr 5 na karcie liczeń punktowych (Ryc.2). 5. Ssaki (dzikie i udomowione: krowa, pies, lis, zając itd.) do 100 m od punktu, niezależnie od liczenia punkt. (jak w 4.), także świeże ślady: gatunek ilość Rycina 2. Fragment karty liczeń punktowych, w którym uzupełniane są dane dotyczące obecności ssaków. Obserwator wpisuje gatunek i ilość osobników. 2.4.Dokumentacja fotograficzna W każdym punkcie kontrolnym obserwator wykonuje jedno zdjęcie z widoczną linią horyzontu, skierowane w kierunku północnym. Celem wykonania zdjęcia nie jest dokumentowanie typowych dla danej lokalizacji krajobrazów lub typów roślinności, lecz potwierdzenie obecności obserwatora w danym punkcie kontrolnym lub umożliwienie odnalezienie danego punktu w terenie obserwatorom 7

8 w kolejnych sezonach. Z tego względu powinno być wykonywane ściśle z przyjętymi tu założeniami metodycznymi (tj. kierunek północy, widoczna linia horyzontu). Rycina 3. Przykładowe zdjęcie wykonane w punkcie kontrolnym położonym w Dolinie Noteci (fot. Tomasz Oder). 3. Liczenie ptaków w punkcie 3.1. Warunki do liczenia Prace terenowe nie mogą być prowadzone w czasie warunków pogodowych powodujących obniżenie wykrywalności ptaków. Za takie należy uznać przede wszystkim silny wiatr, który powoduje, że słyszalność ptasich głosów znacznie się zmniejsza (a wiele osobników jest wykrywanych za pomocą słuchu). Ponadto, wykrywalność jest zdecydowanie niższa w czasie gęstej mgły i silnego deszczu, natomiast słaby opad nie powoduje zmniejszenia aktywności wokalnej ptaków i nie powinien być powodem zaniechania liczeń. Do potencjalnych czynników zaburzających liczenia i ograniczających wykrywalność można również zaliczyć prace maszyn polowych, które mogą w pewnym stopniu ograniczać słyszalność, ale przede wszystkim płoszyć ptaki, w efekcie prowadząc do zaniżania wyników liczeń w danym miejscu. W czasie pracy maszyn polowych w sąsiedztwie punktu kontrolnego należy wykonać liczenia w innym terminie Przygotowanie do kontroli Kluczowe dla prawidłowego wykonania kontroli jest odpowiednie wyposażenie obserwatora oraz jego doświadczenie i umiejętności w rozpoznawaniu krajowych gatunków ptaków Wyposażenie obserwatora Niezależnie od umiejętności i doświadczenia obserwatora, w celu prawidłowego przeprowadzenia kontroli niezbędne jest odpowiednie wyposażenie: 8

9 Buty gumowe ponieważ punkty kontrolne wyznaczane są na łąkach i pastwiskach na części powierzchni należy spodziewać się wysokiego poziomu wód gruntowych, szczególnie w sezonie wiosennym. Ciepłe ubranie przeciwdeszczowe kontrole są wykonywane wcześnie rano, kiedy temperatura powietrza może spadać poniżej zera, szczególnie wczesną wiosną. Przelotne i umiarkowane opady nie powinny być powodem zaniechania kontroli należy zatem być przygotowanym na takie warunki pogodowe. Lornetka stanowi niezbędny element wyposażenia obserwatora, umożliwiający wiarygodne oznaczanie osobników przebywających w dalszej odległości od punktu kontrolnego. Nie zaleca się używania lornetek o powiększeniu przekraczającym 10 (15). Odbiornik GPS jest niezbędny do realizacji kontroli w ramach monitoringu. Przed wyjściem w teren, na odbiornik GPS, powinny być wgrane koordynaty punktów kontrolnych, do których obserwator planuje dotrzeć. Mapy topograficzne i ortofotomapy nie zastąpią odbiornika GPS z wgranymi punktami kontrolnymi. W trakcie kontroli należy mieć włączony zapis śladu GPS i zarchiwizować go w postaci pliku.gpx w celu potwierdzenia wykonania kontroli we właściwym miejscu i czasie. Mapy nie są niezbędne, ale bardzo wskazane, gdyż ułatwiają poruszanie się między poszczególnymi punktami kontrolnymi, przyspieszają znalezienie najkrótszej drogi, ułatwiają pokonywanie przeszkód (rowów, zalewisk itp.). Karty liczeń punktowych i podkładka do notowania wyniki kontroli zapisywane są już w terenie wyłącznie na specjalnych kartach liczeń punktowych, z oznaczonymi polami, które obserwator musi wypełnić w każdym punkcie kontrolnym. Nie jest możliwe wykonanie kontroli bez kart liczeń punktowych (późniejsze przepisywanie notatek na karty generuje błędy). Notowanie obserwacji na kartach liczeń punktowych może ułatwić podkładka, umożliwiająca czytelne prowadzenie notatek. Stoper liczenia prowadzone są w ciągu 10 minut, przy czym czas ten należy odmierzyć precyzyjnie, najwygodniej przy pomocy stopera. Aparat fotograficzny w każdym punkcie kontrolnym obserwator wykonuje jedną fotografię, cyfrowy aparat fotograficzny należy więc do niezbędnego wyposażenia. Jakość fotografii nie musi być wysoka, dlatego można użyć aparatu w telefonie lub w odbiorniku GPS. Inne zapasowe baterie do odbiornika GPS, ołówki (lepsze niż długopis, bo odporne na wilgoć, najlepiej kilka), środek przeciw komarom, zegarek lub telefon z zegarkiem (konieczne jest wpisanie czasu rozpoczęcia każdej kontroli), przenośne składane krzesełko lub (lepiej) dość wysoka rozkładana podpórka myśliwska do siedzenia, atlas ornitologiczny Konieczne umiejętności obserwatora Kontrole w ramach monitoringu powinny być prowadzone wyłącznie przez doświadczonych ornitologów, bezbłędnie rozpoznających ptaki w warunkach terenowych do poziomu gatunku zarówno na podstawie głosów, jak i obserwacji wizualnych. Obserwator musi znać wszystkie gatunki ptaków występujących w Polsce w stopniu umożliwiającym ich rozpoznanie i wskazanie cech odróżniających je od innych gatunków, zbliżonych pod względem wyglądu lub głosu. Szczególnie istotne, choć czasem niedoceniane, wydaje się rozpoznawanie gatunków na podstawie głosów śpiewu, ale także głosów kontaktowych (np. w przypadku pełzaczy) lub głosów zaniepokojenia (np. w przypadku jarzębatki). Nawet doświadczonym obserwatorom zaleca się przed rozpoczęciem każdego sezonu liczenia ptaków odsłuchanie głosów gatunków trudno rozpoznawalnych. Drugą istotną umiejętnością obserwatora jest możliwie precyzyjne określanie odległości do obserwowanego (lub słyszanego) osobnika, by w odpowiedni sposób prowadzić notatki na karcie liczeń punktowych. Przed rozpoczęciem liczeń warto przećwiczyć określanie odległości, np. przy pomocy odbiornika GPS Liczenie ptaków w punktach kontrolnych 9

10 Wszystkie dane zbierane w terenie zarówno te dotyczące lokalizacji punktu, godziny, daty i udziału siedlisk, jak i te dotyczące stwierdzonych gatunków ptaków wraz z ich liczebnością są notowane wyłącznie na specjalnej karcie liczeń punktowych. Odpowiednio wypełniona karta stanowi dokumentację kontroli i jej czytelny skan lub kopia są przekazywane koordynatorowi monitoringu i przez niego przechowywana. Oryginał należy zarchiwizować Terminy kontroli W każdym punkcie kontrolnym obserwator wykonuje dwie kontrole w ciągu jednego sezonu lęgowego. Pierwsza kontrola jest wykonywana w terminie od 10 kwietnia do 20 maja, druga w terminie od 20 maja do 30 czerwca Godziny prowadzenia kontroli Kontrole są prowadzone wyłącznie od 1 godziny przed wschodem słońca do godziny 10:00 rano w przypadku pierwszej kontroli (wczesnowiosennej) lub do godziny 9:00 w przypadku drugiej kontroli (późnowiosennej). Poza tymi ramami czasowymi aktywność głosowa większości gatunków ptaków jest wyraźnie niższa, w związku z czym liczenia wykonywane później są mało wiarygodne. Termin wykonania każdej kontroli i godziny obserwacji, podobnie jak inne podstawowe informacje o danej kontroli, są notowane na karcie liczeń punktowych w tabeli nr 1 "Dane podstawowe" (Ryc.4). 1. Dane podstawowe Imię i nazwisko obserwatora Czy dotarłeś do punktu? Wpisz 1" jeśli tak, O" jeśli nie Data kontroli dzień, mies., rok Numer punktu nasłuchowego Czy zrobiłeś zdjęcie? Godz. startu kontroli 1" jeśli tak, O" jeśli nie Rycina 4. Fragment karty liczeń punktowych, w którym uzupełniane są dane podstawowe. Obserwator wypełnia szare pola Liczenie Obserwator przebywający w punkcie kontrolnym rozpoczyna liczenie ptaków, notując obecność wszystkich osobników wszystkich gatunków ptaków z wyjątkiem: (1) osobników lecących na wysokości powyżej 50 m nad poziomem gruntu i (2) nielotnych piskląt w gnieździe. Wykluczenie ptaków przelatujących powyżej 50 m nad poziomem gruntu jest zasadne, gdyż są to osobniki przebywające w miejscu kontroli jedynie chwilowo, niezwiązane ze sposobem użytkowania gruntów w danym miejscu. Przykładem mogą być stada czajek lub gęsi, przelatujących nad punktem kontrolnym w drodze do innej lokalizacji. Wykluczenie piskląt jest uzasadnione, ponieważ ich rozmieszczenie w przestrzeni nie jest determinowane selekcją siedlisk, lecz zależy jedynie od decyzji rodziców i z tego względu nie mogą być one traktowane jako niezależne replikacje w stosunku do ptaków dorosłych. Wszystkie pozostałe kategorie obserwacji są uwzględniane i notowane przez obserwatora w tabeli nr 3 na karcie liczeń punktowych (Ryc. 5). Obserwator w czasie kontroli uważnie lustruje otoczenie punktu kontrolnego, we wszystkich kierunkach (w promieniu 360 ). W czasie kontroli obserwator pozostaje w jednym miejscu, dopuszczalne są jedynie niewielkie przemieszczenia (do kilku metrów) celem zwiększenia pola widzialności. W przypadku stwierdzenia osobników przebywających w większej odległości posługuje się lornetką, by właściwie oznaczyć obserwowane osobniki. Równolegle do obserwacji prowadzony jest uważny nasłuch, który umożliwia stwierdzenie osobników ukrytych w roślinności. Każda obserwacja jest notowana na karcie liczeń punktowych i przyporządkowywana do określonej kategorii odległości ( Ryc. 5). Przy określaniu liczby osobników każdego gatunku obowiązuje zasada ostrożności jeżeli na podstawie powtarzających się obserwacji tego samego gatunku obserwator nie ma pewności, że dotyczą one różnych osobników, zapisuje stwierdzenie jednego osobnika. 10

11 Przykładowo, gdy obserwator usłyszy piecuszka w jednym miejscu, a po kilku minutach usłyszy go ponownie 30 m dalej, to nie może mieć pewności, że słyszał dwa piecuszki, ponieważ jeden osobnik mógł się przemieścić i ponownie się odezwać. W takiej sytuacji określa liczebność gatunku jako jeden osobnik. Z tego względu szczególną uwagę należy przykładać do wszelkich cech obserwacji umożliwiających rozróżnienie osobników. Na przykład, równoległe stwierdzenia dwóch osobników, stwierdzenia osobników dwóch płci, szybko następujące po sobie stwierdzenia osobników z dwóch różnych miejsc itp., dają podstawy do rozróżniania osobników, a tym samym określenia liczebności danego gatunku na więcej niż jeden. 3. Wyniki liczenia w punkcie (kontrola 10-minutowa) Nr Gatunek Gatunek nazwa polska nazwa łacińska 0-50 m od punktu m od >100 m od punktu w locie na ziemipunktu w locie na ziemi w locie = L = = L = lub roślinności do wys. 50 m lub roślinności do wys. 50 m lub roślinności = do wys. 50 ml = na ziemi Rycina 5. Fragment karty liczeń punktowych, w którym uzupełniane są dane o liczebności poszczególnych gatunków w różnych strefach odległości od obserwatora. Szare pola służą do podsumowania liczby osobników dla danego gatunku i danej kategorii odległości Czas trwania kontroli i wykorzystanie obserwacji dokonanych poza oknem czasowym Każda kontrola trwa 10 minut, czas należy odmierzyć możliwie dokładnie. Wszystkie ptaki stwierdzone przed rozpoczęciem 10-minutowej kontroli, jak i te stwierdzone po jej zakończeniu, nie są uznawane za wyniki liczenia w punkcie (tym samym nie mogą być notowane w tabeli nr 3 na karcie liczeń punktowych). Natomiast możliwe jest oznaczenie osobnika, który był stwierdzony w czasie 10minutowego liczenia, na podstawie jego późniejszych obserwacji. Przykładowo, gdy stwierdzimy obecność nieoznaczonego ptaka w czasie 10-minutowej kontroli, lecz odezwie się lub pokaże już po zakończeniu kontroli, to możemy uznać, że ten nieoznaczony osobnik należał do konkretnego gatunku i wpisać ten gatunek do tabeli nr 3 w karcie liczeń punktowych. Dzięki przestrzeganiu wykonywania liczeń w czasie 10 minut, dane z różnych punktów kontrolnych i od różnych obserwatorów są ze sobą porównywalne, ponieważ wysiłek próbkowania we wszystkich przypadkach jest taki sam. Osobniki, które przebywają na kontrolowanej powierzchni, ale są płoszone w wyniku pojawienia się obserwatora, powinny być również notowane. Jeśli bezpośrednio przed dotarciem do 11

12 punktu obserwator spłoszy grzywacza, to ptak ten najprawdopodobniej już nie wróci w to miejsce przed upływem 10 minut, tak więc zasadne jest wpisanie jego obecności w formularzu (w kategorii odległości, w której przebywał przed spłoszeniem). Wszystkie stwierdzenia gatunków kluczowych przeprowadzone poza 10-minutowymi ramami czasowymi, powinny być wpisywane do tabeli 4. Również obserwacje ssaków w sąsiedztwie punktu, lecz przeprowadzone poza 10-minutowym oknem czasowym, powinny być uwzględniane (patrz ryc. 2) Kategorie odległości od obserwatora i ptaki w locie Każdy osobnik każdego gatunku ptaka stwierdzony w czasie 10-miutowej kontroli musi być przyporządkowany do odpowiedniego przedziału odległości od obserwatora od 0 m do 50 m, od 51 m do 100 m lub powyżej 100 m. Dotyczy to wszystkich stwierdzeń, ponieważ karta liczenia punktowego nie przewiduje obserwacji, dla których dystans od obserwatora nie będzie określony. W przypadku sytuacji gdy obserwator nie ma pewności co do kategorii odległości danej obserwacji (np. ptak przebywa w odległości około 50 m, nie wiadomo więc czy zaliczyć go do kategorii 0-50 m czy m) musi podjąć arbitralną decyzję i przyporządkować obserwację do tej kategorii, która wydaje się bardziej prawdopodobna. Zasada ta również dotyczy ptaków w locie ich lokalizacja jest zapisywana w trzech przedziałach odległości na podstawie oceny obserwatora, który szacuje dystans tak, jakby ptaki przebywały na ziemi w chwili obserwacji, w oparciu o rzut pionowy. W czasie 10-minutowego przedziału czasowego ptaki mogą się przemieszczać i ten sam osobnik może być stwierdzany w różnych kategoriach odległości. W takiej sytuacji należy zanotować jego obecność w kategorii najbliższej obserwatora, spośród tych, w których przebywał Określanie liczebności Liczbę osobników każdego gatunku obserwator określa z uwzględnieniem zasady ostrożności. Można uznać, że obserwacje dotyczą dwóch różnych osobników, jeśli ma się pewność, że to nie ten sam przemieszczający się osobnik, a więc w przypadku równoczesnych stwierdzeń, stwierdzeń szybko następujących po sobie z różnych kierunków, obserwacji osobników różnych płci itp. Nie są notowane osobniki nieoznaczone do gatunku jeżeli nie uda się jednoznacznie określić przynależności gatunkowej danego osobnika jego obecność w ogóle nie jest notowana Obserwacje dodatkowe Obserwacje dodatkowe obejmują wszystkie stwierdzenia 11 gatunków ptaków (w tym gatunków kwalifikujących do wariantów ptasich programu rolno-środowiskowo-klimatycznego), które mają miejsce w promieniu do 100 m od punktu kontrolnego, ale poza 10-minutowym oknem czasowym. Będą to stwierdzenia ptaków przed dojściem do punktu kontrolnego i rozpoczęciem kontroli, lub osobniki stwierdzone po zakończeniu 10-minutowej kontroli. Obserwacje dodatkowe obejmują jedynie osobniki znajdujące się nie wyżej niż 50 m nad poziomem gruntu (podobnie jak liczenia punktowe). W przypadku obserwacji dodatkowych w tabeli 4 na karcie liczeń punktowych (Ryc. 6) notowana jest wyłącznie obecność 11 gatunków ptaków w promieniu 100 m od punktu kontrolnego, bez podawania kategorii odległości i określania czy ptak był stwierdzony w locie. 4. Obserwacje dodatkowe (obecność gatunków do 100 m od punktu, niezależnie od liczenia punktowego (przed rozpoczęciem, po zakończeniu w czasie innych wizyt itp.) 1" obecny): derkacz błotniak łąkowy kulik wielki dubelt czajka kszyk rycyk batalion wodniczka biegus zmien. krwawodziób Rycina 6. Fragment karty liczeń punktowych, w którym uzupełniane są obserwacje dodatkowe. Obserwator wypełnia szare pola. 12

13 4. Potencjalne trudności Niniejsza metodyka liczeń monitoringowych określa w precyzyjny sposób wszystkie etapy realizacji monitoringu związane z pracami terenowymi, by eliminować subiektywizm obserwatorów, błędy w pracach terenowych i interpretacji zebranych danych. Należy jednak oczekiwać, że mimo starań, na niektórych etapach realizacji monitoringu jego wykonawcy mogą spotkać się z problemami i nieprzewidzianymi sytuacjami. Na poziomie ogólnym można sugerować, by obserwator dążył do minimalizowania wpływu nieprzewidzianych czynników i okoliczności na ostateczny wynik kontroli. Poniższa lista przedstawia część z potencjalnych problemów i propozycje ich rozwiązywania: Niemożność dotarcia do punktu część punktów jest wybierana losowo, dlatego może się zdarzyć, że obserwator nie będzie mógł dotrzeć do punktu. Sytuacja taka może mieć miejsce np. w przypadku zalania działki wodami powodziowymi. W takich sytuacjach istotne jest wpisanie w karcie liczeń punktowych w polu Czy dotarłeś do punktu wartości "0", a na odwrocie karty uzasadnienie, dlaczego dotarcie do punktu nie było możliwe. W dalszej kolejności obserwator powinien skontaktować się z zamawiającym w celu ustalenia możliwości wykonania liczenia w innym miejscu lub terminie. Jeżeli zamawiający dopuści możliwość wykonania obserwacji w innym miejscu, wtedy obserwator notuje współrzędne GPS (układ WGS84, system bez minut i sekund: stopnie i pięć miejsc po przecinku, np: 52,12345; 14,12345) przesuniętego punktu oraz zaznacza go na mapie i taką mapę zwraca zamawiającemu. Ptaki nieoznaczone mimo doświadczenia w rozpoznawaniu ptaków, każdy obserwator musi liczyć się z tym, że części obserwowanych lub słyszanych osobników może nie rozpoznać. Ptaki widziane lub słyszane krótko, w znacznej odległości od obserwatora lub odzywające się nietypowymi, rzadko używanymi głosami, mogą być problematyczne w oznaczeniu. Osobniki nieoznaczone powinny być ignorowane i nie są zapisywane na karcie liczeń punktowych. Niedopuszczalnym rozwiązaniem w takich przypadkach jest zgadywanie przynależności gatunkowej. Niewykonanie kontroli z powodów losowych może się zdarzyć, że obserwator, mimo wcześniejszych deklaracji, nie wykona kontroli w danym punkcie w określonym terminie. W takich przypadkach powinien zgłosić ten fakt zamawiającemu. Niedopuszczalne w takich przypadkach jest wykonywanie kontroli po terminie lub ekstrapolacja składu gatunkowego z innych punktów kontrolnych. Inne braki w danych i pomyłki wszelkie pomyłki związane ze zbieraniem danych w terenie i ich wprowadzaniem do bazy danych, jeśli nie mogą być poprawione (np. poprzez ponowne wykonanie kontroli w danym punkcie) muszą być zgłaszane. Metody ich wyjaśniania i ewentualne sposoby pomijania na etapie analiz statystycznych i interpretacji wyników będą dobierane indywidualnie, ale podstawą jest przekazanie koordynatorowi informacji o brakujących lub błędnych danych. 5. Sposób przechowywania danych Monitoring generuje dużą ilości danych o jakościowo-ilościowej strukturze zespołów ptaków krajobrazu rolniczego wraz ze szczegółowym opisem siedlisk. Zarządzanie tymi danymi wymaga zaplanowania i wdrażania określonej ścieżki postępowania na etapach gromadzenia i przetwarzania danych, by minimalizować możliwość pomyłki Gromadzenie kart liczeń punktowych, zdjęć, map i śladów GPS Obserwatorzy pracujący w terenie notują stwierdzenia na kartach liczeń punktowych. W przypadku niemożności dotarcia do punktu opisują również uzasadnienie wykonania kontroli w innym miejscu. Karty te, podpisane przez obserwatorów, są podstawową dokumentacją wykonania danej kontroli. Karty są archiwizowane w formie analogowej przez koordynatora monitoringu i mogą być pomocne przy wyjaśnianiu ewentualnych niejasności i sprzeczności w cyfrowych bazach danych, powstałych na etapie przepisywania danych do arkusza kalkulacyjnego Excel lub ich dalszej obróbki. 13

14 Przy notowaniu zaleca się wpisywanie przynajmniej jednej nazwy gatunkowej (polskiej lub łacińskiej) literami drukowanymi w celu zmniejszenia możliwości pomyłki przy późniejszym przepisywaniu do formularza elektronicznego. Uwaga: jeżeli karty obserwacji będą wypełnione w sposób nieczytelny, obserwator będzie zobowiązany do niezwłocznego przepisania danych i dostarczenia w edytowalnej formie elektronicznej. Oprócz kart liczeń punktowych obserwatorzy przekazują koordynatorowi mapy, lecz wyłącznie w sytuacjach, w których na mapie są zaznaczone miejsca wykonania kontroli (jeśli obserwator nie dotarł do wyznaczonego punktu kontrolnego). Do każdego punktu obserwator dołącza jedno zdjęcie wykonane z punktu kontrolnego w kierunku północnym. Zdjęcie jest przekazywane w wersji elektronicznej jako plik typu jpg, mający nazwę identyczną, jak numer punktu kontrolnego, w którym zostało ono wykonane. Zdjęcia są archiwizowane przez koordynatora monitoringu ornitologicznego. Przed wykonaniem kontroli należy także upewnić się, że w odbiorniku GPS włączony jest zapis śladu. Ślad należy zarchiwizować w postaci pliku.gpx w celu potwierdzenia wykonania kontroli we właściwym miejscu i czasie i przekazać na życzenie zamawiającego. 14

15 1. Dane podstawowe Imię i nazwisko obserwatora Numer punktu nasłuchowego Monitoring Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego Karta liczeń punktowych Procentowy udział w promieniu 100 m od punktu (ocena szacunkowa wykonywana z punktu kontrolnego) Użytki zielone pastwiska, łąki Grunty orne pola, ugory Lasy i zadrzewienia Wody rzeki, zalewiska, szuwar Zabudowa i drogi utwardz. Widoczność z pkt. ile % bufora 100 m widać 3. Wyniki liczenia w punkcie (kontrola 10-minutowa) Nr 1 Gatunek nazwa polska Gatunek nazwa łacińska Czy dotarłeś do punktu? Wpisz 1" jeśli tak, O" jeśli nie Czy zrobiłeś zdjęcie? 1" jeśli tak, O" jeśli nie Data kontroli dzień, mies., rok Godz. startu kontroli % użytków zielonych o runi niskiej (poniżej 15 cm) % użytków zielonych podtopionych, na których woda utrzymuje się nad gruntem w momencie kontroli % użytków zielonych o runi średniej wysokości (15-30 % użytków zielonych wilgotnych, na których woda cm) pojawia się po naciśnięciu gruntu % użytków zielonych o runi wysokiej (powyżej 30 cm) % użytków zielonych suchych na gruncie suchym % użytków zielonych nie użytkowanych w roku badania % użytków zielonych roślinność skoszona, ale nie zebrana % użytków zielonych - biomasa zebrana lub świeżo skoszona która może być zebrana Uwaga: % użytków zielonych, na których prowadzony był w danym roku wypas 1. wszystkie szare pola powinny być wypełnione! 2. liczenia tylko rano start przed godz. 10:00 w kwietniu i przed godz. 9:00 w maju i czerwcu m od punktu m od >100 m od punktu na ziemi lub roślinności = w locie do wys. 50 m = na ziemi lub roślinności = w locie do wys. 50 m = Załącznik 1 Formularz badań terenowych str.1 Nr formularza (tylko jeśli dane są na 2 formularzach) na ziemi lub roślinności = w locie do wys. 50 m = Suma osobników wszystkich gatunków 4. Obserwacje dodatkowe (obecność gatunków do 100 m od punktu, niezależnie od liczenia punktowego (przed rozpoczęciem, po zakończeniu w czasie innych wizyt itp.) 1" obecny): = = = = = = derkacz błotniak łąkowy czajka kszyk rycyk krwawodziób gatunek ilość kulik wielki dubelt batalion wodniczka biegus zmien. 5. Ssaki (dzikie i udomowione: krowa, pies, lis, zając itd.) do 100 m od punktu, niezależnie od liczenia punkt. (jak w 4.), także świeże ślady: podpis wykonawcy...

16 Monitoring ornitologiczny Działania rolno-środowiskowego-klimatycznego metodyka liczeń punktowych Dane podstawowe W każdym punkcie należy wykonać dwa liczenia w terminie: Załącznik 1 Formularz badań terenowych str. 2 Problem z dotarciem do punktu o Pierwsze: o Drugie: TECHNOLOGICZNO PRZYRODNICZY Liczenie w danym punkcie rozpoczyna się przed godz. 10:00 w kwietniu i 9:00 w maju i czerwcu. Liczenie jest realizowane w czasie dobrych warunków pogodowych (bez silnego deszczu, wiatru i mgły). Wszelkie zakłócenia (np. pracujące maszyny polowe, wycinki w lasach) płoszące ptaki powodują konieczność przełożenia liczenia w danym punkcie (np. na kolejny dzień). Obserwator samodzielnie notuje koordynaty GPS tylko ewentualnego punktu przesuniętego (patrz rozdział Problem z dotarciem do punktu ). Obserwator zobowiązany jest zapisywać ślad z GPS (format gpx.) dokumentujący wykonanie zadania we właściwym miejscu i czasie. Ślad ten należy zarchiwizować i na życzenie zamawiającego przesłać drogą elektroniczną. W każdym punkcie obserwator wykonuje jedno zdjęcie z linią horyzontu, skierowane w kierunku północnym. Obserwator przekazuje zamawiającemu zdjęcie w formacie: JPG, max 5MB, o nazwie identycznej z numerem punktu w którym zostało wykonane (Np.: 301R.jpg). 2. Procentowy udział cech siedliskowych Obserwator samodzielnie szacuje udział 5 typów siedlisk oraz innych cech siedliska w okręgu do 100m od punktu. Szacowanie jest przeprowadzane z punktu kontrolnego, "na oko". W każdym punkcie obserwator określa ile % z okręgu do 100m od punktu ma w zasięgu wzroku: o Przeszkody terenowe (krzewy, szpalery drzew, wzniesienia) mogą zasłaniać część okręgu. Np. krzewy mogą zasłaniać część bufora i obserwator kontroluje jedynie 80% całej powierzchni bufora. Obserwator określa w % Użytków Zielonych w okręgu 100m od punktu, rodzaj użytkowania, wilgotność i sposób wykorzystania biomasy. Należy dołożyć starań by liczenie przeprowadzić dokładnie z punktu wskazanego przez zamawiającego. Obserwator powinien dotrzeć do punktu na podstawie otrzymanej mapy i współrzędnych GPS. Jeżeli dotarcie do punktu nie jest możliwe (w ekstremalnych przypadkach: np. zalanie głęboką wodą) należy pilnie poinformować o tym zleceniodawcę który zdecyduje o możliwości wykonania liczenia w innym terminie lub miejscu. W takiej sytuacji obserwator zaznacza "0" w polu Czy dotarłeś do punktu a na odwrocie formularza opisuje dlaczego nie mógł dotrzeć do punktu. Jeżeli zamawiający dopuści możliwość wykonania obserwacji w innym miejscu wtedy obserwator notuje współrzędne GPS (układ WGS84, system bez minut i sekund: stopnie i pięć miejsc po przecinku, np: 52,12345; 14,12345) przesuniętego punktu oraz zaznacza go na mapie i taką mapę zwraca zamawiającemu. Wszystkie pozostałe kwestie metodyczne pozostają bez zmian i liczenie jest realizowane jak w punkcie. Koordynaty punktu przesuniętego N 52,25412 E14,12541 N E Miejsce na wyjaśnienie konieczności przesunięcia punktu 3. Wyniki liczenia w punkcie Liczenie rozpoczyna się po dotarciu do punktu kontrolnego i trwa równo 10 minut. Obserwator notuje wszystkie osobniki wszystkich gatunków ptaków z wyjątkiem: o lecących powyżej 50 metrów nad gruntem o nielotnych piskląt w gnieździe. Każdego osobnika kwalifikujemy do jednej z trzech kategorii odległości od punktu (czyli od obserwatora): 0-50m, m, >100m. Jeśli osobnik najpierw jest obserwowany w jednej, potem w drugiej kategorii odległości, to jego obecność notowana jest tylko raz, w bliższej (np. widziany 20m ale spłoszony, jest notowany w kategorii 0-50m). Tak samo ptaki w locie. Dla ptaków w locie określa się kategorię odległości tak jakby przebywały na ziemi (rzut pionowy na mapę). Liczbę osobników określa się z zachowaniem zasady ostrożności - jeśli nie ma pewności, że dwie obserwacje dotyczą różnych osobników, należy wpisać jednego. 4. Obserwacje dodatkowe Notujemy też obserwacje dodatkowe gatunków kluczowych: wszystkie mające miejsce do 100m od punktu, ale poza 10-minutowym liczeniem (czyli przed jego rozpoczęciem albo po zakończeniu). W ramach tych obserwacji notujemy tylko obecność (1 lub 0) dla 11 gatunków kluczowych. 5. Ssaki Notowana jest obecność udomowionych i dzikich ssaków w promieniu 100 m wszystkie mające miejsce do 100m od punktu, ale poza 10minutowym liczeniem (czyli przed jego rozpoczęciem albo po zakończeniu). Należy podać zarówno gatunek (krowa, koń, kot, sarna, lis itd.) jak i liczbę zwierząt. Checklista przed wyjściem w teren upewnij się, że masz: karty liczeń punktowych mapę z zaznaczonymi punktami odbiornik GPS z wgranymi punktami włączony zapis śladu z GPS! aparat fotograficzny (może być w telefonie) Kopię lub skan karty liczenia należy przekazać zamawiającemu, oryginał zarchiwizować