242 Aneta Mikuła Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu

Transkrypt

1 242 Aneta Mikuła Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 3 Aneta Mikuła Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Ubóstwo obszarów wiejskich w krajach Unii Europejskiej oddalenie i edukacja Poverty of rural areas in the European Union countries remotness and education Słowa kluczowe: ubóstwo, obszary wiejskie, ubóstwo obszarów wiejskich, oddalenie, edukacja, kształcenie ustawiczne Key words: poverty, rural areas, poverty of rural areas, remotness, education, lifelong learning Abstrakt. Przedstawiono poziom ubóstwa obszarów wiejskich w krajach UE. Termin ten oznacza istnienie pewnych charakterystyk tych obszarów, które są gorsze niż w miastach: oddalenie od centrum rozwoju, ograniczony dostęp do łączy szerokopasmowych i internetu, niższy poziom wykształcenia ludności oraz ograniczone uczestniczenie w kształceniu ustawicznym. W większości krajów istnieje przepaść cyfrowa między obszarami wiejskimi i miejskimi. Korzystanie z technologii informacyjnych i komunikacyjnych jest wyższe w krajach Północnej Europy niż w krajach Południowej i Wschodniej Europy. Poziom wykształcenia ludności na obszarach wiejskich był ogólnie wyższy w krajach z grupy UE-12 niż w UE-15. Kształcenie ustawiczne jednak było bardziej popularne w krajach UE-15. Wstęp Jednym z najważniejszych celów strategii Europa 2020 jest rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu, co oznacza wysoki poziom zatrudnienia oraz spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną. Zrealizowanie tego celu ma być osiągnięte m.in. przez zmniejszenie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Duże zróżnicowanie terytorialne między państwami członkowskimi, ale również wewnątrz tych krajów wymaga, aby wzmacnianie spójności gospodarczej i społecznej rozpatrywać nie tylko na poziomie międzynarodowym, ale również w podziale na tereny wiejskie i zurbanizowane. Tereny wiejskie zajmują ponad 90% obszaru Unii Europejskiej (UE), a zamieszkuje je około 33% ludności [Eurostat regional 2012], w związku z tym ich rozwój stanowi ważną dziedzinę polityki UE. Badania pokazują, że ubóstwo na obszarach wiejskich w krajach Wspólnoty w porównaniu z obszarami miejskimi jest wyższe, co najczęściej jest wynikiem takich problemów gospodarczych, jak: niski poziom dochodów, mniejsze możliwości zatrudnienia, niski poziom wykształcenia i niska jakość infrastruktury. Ogół tych problemów został określony jako ubóstwo obszarów wiejskich [Poverty and social 2008]. Pojęcie to oznacza istnienie pewnych cech obszarów wiejskich, które mogą stanowić przeszkodę w budowaniu spójnego społeczeństwa, m.in. przez większe zagrożenie ubóstwem osób zamieszkałych w tych regionach w porównaniu z obszarami miejskimi (ubóstwo na obszarach wiejskich). Materiał i metodyka badań Celem badań było przedstawienie poziomu ubóstwa obszarów wiejskich w krajach UE. Pojęcie to obejmuje trudności związane z demografią, oddaleniem, edukacją oraz rynkiem pracy. Skupiono się na charakterystyce oddalenia od centrów rozwoju oraz edukacji na obszarach wiejskich UE. Ze względu na ograniczone dane statystyczne w zakresie infrastruktury, przedstawiono dostęp do łączy szerokopasmowych w podziale na obszary wiejskie i pozostałe oraz rzeczywiste wykorzystanie internetu przez mieszkańców tych obszarów. W zakresie edukacji omówiono poziom wykształcenia mieszkańców oraz odsetek osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym.

2 Ubóstwo obszarów wiejskich w krajach Unii Europejskiej oddalenie i edukacja 243 Definicja obszarów wiejskich jest bardzo zróżnicowana w krajach członkowskich UE. Dane statystyczne zaczerpnięto z raportów Komisji Europejskiej, w których stosuje się podział na obszary wiejskie, miejskie i pośrednie na podstawie stopnia urbanizacji 1. Badania obejmowały 2010 i 2011 r., analiza dotyczyła krajów członkowskich UE, które zostały podzielone według przynależności do UE na następujące grupy: UE-27 (27 państw członkowskich UE), UE-15 (15 państw członkowskich UE przed rozszerzeniem w 2004 r. Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Włochy i Wielka Brytania), UE-12 (12 nowych państw członkowskich, które przystąpiły do UE w 2004 r. i 2007 r. Bułgaria, Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry). Ubóstwo obszarów wiejskich oddalenie Czynniki lokalizacyjne, w tym szczególnie dostępność centrów rozwoju są jednym z ważnych elementów, wpływających na ubóstwo obszarów wiejskich. Dostęp do podstawowych usług oraz poziom infrastruktury technicznej może w znaczący sposób wpłynąć na jakość życia na obszarach wiejskich oraz na tempo rozwoju gospodarczego tych regionów. Dostęp do łączy szerokopasmowych pobudza wzrost gospodarczy przez tworzenie nowych usług, możliwości inwestycyjnych i miejsc pracy. Może również zwiększyć produktywność już istniejących procesów, co prowadzi do większej rentowności inwestycji. Lokalne społeczności mogą przyciągać nowe przedsiębiorstwa, oferować pracę na odległość, świadczyć usługi opieki zdrowotnej, polepszać ofertę edukacyjną i usługi administracyjne. Na obszarach wiejskich łącza szerokopasmowe pozwalają łączyć gospodarstwa rolne i przedsiębiorstwa z rynkami krajowymi i międzynarodowymi. Możliwość prowadzenia elektronicznego biznesu w sektorze produktów rolnych i żywnościowych wpiera rozwój gospodarczy. Dostęp do łączy szerokopasmowych jest zróżnicowany między krajami członkowskimi UE, ale także i między obszarami miejskimi i wiejskimi. Dla całej UE dostęp do łączy szerokopasmowych był niższy na obszarach wiejskich (78%) niż na pozostałych obszarach (100%) (tab. 1). Różnica między obszarami jest mniejsza w krajach UE-15 niż w krajach, które przystąpiły do Wspólnoty w 2004 r. i później. Największa różnica ponad trzykrotna między obszarami wiejskimi i pozostałymi była najbardziej widoczna w Polsce i Bułgarii. Z drugiej strony w pięciu krajach Belgii, Luksemburgu, Holandii, Wiekiej Brytanii i na Cyprze dostęp do szerokopasmowych łączy miały w 2010 r. wszystkie gospodarstwa domowe, zarówno na obszarach wiejskich, jak i na pozostałych terenach. Istnienie dostępu do łączy szerokopasmowych nie oznacza korzystania z nich. W 2010 r. w UE-27 tylko 1 na 5 osób korzystała z internetu, mimo że dostęp do niego był możliwy dla 96% populacji. Na obszarach wiejskich użytkownicy sieci reprezentowali niecałe 15% populacji, z dużymi różnicami między krajami członkowskimi. Relatywnie najmniej użytkowników internetu na obszarach wiejskich wystąpiło w Bułgarii i na Litwie poniżej 3%, najwięcej natomiast co czwarta osoba w Luksemburgu i Francji. Różnica w korzystaniu z internetu na obszarach wiejskich i miejskich nie była jednak tak znacząca, jak w dostępie do internetu i tylko na Cyprze, w Danii i Grecji wyniosła więcej niż 10 p.p. Natomiast w krajach takich, jak: Belgia, Czechy, Estonia, Irlandia, Łotwa, Słowenia i Wielka Brytania odsetek osób korzystających z internetu był wyższy na obszarach wiejskich niż miejskich. 1 Według metodologii Eurostatu wyróżnia się trzy poziomy urbanizacji: wysoki (obszar miejski, miasta), średni (małe miasta i przedmieścia) oraz niski (obszar wiejski). Obszar charakteryzuje się wysokim stopniem urbanizacji, jeżeli tworząca go grupa lokalnych obszarów cechuje się gęstością zaludnienia wynoszącą ponad 500 mieszkańców na 1 km 2, a ogólna liczba mieszkańców na tym terenie wynosi co najmniej Obszar o średnim stopniu urbanizacji, to grupa sąsiadujących lokalnych terenów nienależących do obszarów gęsto zaludnionych, dla których gęstość zaludnienia wynosi ponad 100 mieszkańców na 1 km 2, gdzie ogólna liczba ludności wynosi co najmniej lub teren ten przylega do obszaru gęsto zaludnionego. Obszar o niskim stopniu urbanizacji to grupa sąsiadujących ze sobą lokalnych terenów nienależących do żadnej z dwóch poprzednio wymienionych kategorii [Dochody i warunki 2012].

3 244 Aneta Mikuła Tabela 1. Dostęp do łączy szerokopasmowych oraz rzeczywiste korzystanie z internetu w krajach UE w 2010 r. Table 1. Access to Digital Subscriber Line (DSL) and DSL Internet subscribers in EU memberstates in the year 2010 Kraje/Countries Odsetek gospodarstw domowych mających dostęp do łączy szerokopasmowych/share of households with DSL coverage [%] obszary wiejskie/ rural pozostałe obszary/ non-rural Odsetek osób korzystających z internetu/share of population with DSL Internet subscription [%] stopień urbanizacji/ level of urbanization niski/ low średni/ medium wysoki/ high Belgia/BE ,8 23,1 13,5 19,4 Bułgaria/BG ,5 1,8 3,8 5,5 Republika Czeska/CZ ,3 8,7 8,4 7,4 Dania/DK ,3 10,7 25,7 29,6 Niemcy/DE ,8 20,2 29,7 26,8 Estonia/EE ,5-10,7 Irlandia/IE ,4 18,5 17,2 14,3 Grecja/EL ,8 13,2 14,7 23,6 Hiszpania/ES ,9 15,6 17,2 19 Francja/FR ,5 28,2 29,7 32 Włochy/IT ,4 19,4 19,5 23,2 Cypr/CY ,6 5,9 17,6 25,5 Łotwa/LV ,8 10,3 5,5 6,7 Litwa/LT ,6 2,7 9,4 8,5 Luksemburg/LU ,8 25,7 27,8 28,5 Węgry/HU ,9 6,7 7,8 9,2 Malta/MT , ,3 Holandia/NL ,7 19,3 19,4 19,8 Austria/AT ,9 11,7 13,2 13,6 Polska/PL ,4 3,8 21 9,1 Portugalia/PT ,1 9,6 10,5 10 Rumunia/RO ,1 3,4-4,7 Słowenia/SI ,9 16,5 13,9 9,6 Słowacja/SK , ,7 Finlandia/FI ,7 19,5 21,2 21,4 Szwecja/SE ,3 15,2 11,5 23,4 Wielka Brytania/UK ,2 24, ,4 UE-27/EU ,6 21,8 21,2 UE-15/EU ,3 20,3 23,4 24,2 EU-12/EU ,3 4,8 11,4 7,7 Żródło/Source: Rural development 2012 Oddalenie obszarów wiejskich od centrów rozwoju w dużej mierze zależy od infrastruktury drogowej i transportowej. Obszary peryferyjne ponoszą konsekwencje oddalenia wpływające na wolniejszy rozwój gospodarczy i mniejszą konkurencyjność. Dostępność transportowa ma wpływ na jakość życia mieszkańców. Wzrost mobilności mieszkańców, a w szczególności osób poszukujących pracy, znacznie zwiększa ich szanse na zatrudnienie. Rozwinięta infrastruktura transportowa obniża koszty przejazdu oraz przewozu towarów, co wpływa na decyzje lokalizacyjne

4 Ubóstwo obszarów wiejskich w krajach Unii Europejskiej oddalenie i edukacja 245 inwestorów oraz na rozwój ruchu turystycznego. Transport odgrywa ważną rolę w pobudzaniu popytu na budownictwo na obszarach wiejskich. Możliwość posiadania domu letniskowego lub wypoczynkowego, do którego w krótkim czasie można dojechać odegrała dużą rolę w ekonomicznych i społecznych zmianach obszarów wiejskich w wielu krajach Zachodniej Europy. Mimo tak dużego znaczenia infrastruktury transportowej w pobudzaniu rozwoju regionu, jej niski poziom jest wciąż problemem na wielu obszarach wiejskich, co zwiększa ich dystans od rynków zbytu i centrów rozwoju, czyli zwiększa izolację społeczną pewnych grup. Można to zaobserwować szczególnie w regionach o dużym rozproszeniu mieszkańców i w regionach charakteryzujących się dużą liczbą małych wsi, gdzie wprowadzenie oferty publicznych usług transportowych jest trudne i bardzo kosztowne. Ten aspekt oddalenia transportowego dotyczy głównie krajów Wschodniej Europy, a szczególnie Bułgarii, Polski i Rumunii, w których ogólna jakość infrastruktury transportowej jest niska [Poverty and social 2008]. Ubóstwo obszarów wiejskich edukacja Edukacja i kształcenie są jednym z podstawowych elementów kapitału ludzkiego, które wpływają na jego poziom, a ten z kolei ma wpływ na poziom rozwoju gospodarczego danego obszaru. Osoby o niższym poziomie wykształcenia przedstawiają mniejszą mobilność zawodową oraz niższą aktywność w uzyskiwaniu kwalifikacji poszukiwanych na rynku pracy. Dzieje się tak najczęściej z powodu braku motywacji do dalszego kształcenia się, a także środków na dalsze kształcenie. Na gorszy start i mniejsze szanse edukacyjne dzieci z obszarów wiejskich wpływa wiele barier związanych z funkcjonowaniem systemu oświatowego na wsi ograniczony dostęp do poradnictwa wspomagającego rozwój zdrowotny i edukacyjny najmłodszych dzieci, ograniczony dostęp do przedszkoli, ograniczony dostęp do internetu, większe niż w miastach zróżnicowanie poziomu kwalifikacji nauczycieli, gorsza oferta edukacyjna szkolnictwa ponadgimnazjalnego, mniejsze możliwości kształcenia ustawicznego dorosłych, konieczność zaspokajania specyficznych potrzeb występujących w tym środowisku (np. w okresie intensywnych prac polowych, pokonywania barier związanych z sytuacją materialną rodzin wiejskich oraz ich aspiracjami edukacyjnymi [Program rozwoju ]. Poziom wykształcenia mieszkańców obszarów wiejskich i pozostałych wyraźnie się różni w krajach UE. Udział osób w wieku lata, którzy mają wykształcenie średnie lub wyższe w 2011 r. wyniósł w UE 72%, przy czym na obszarach wiejskich i pośrednich był niższy niż na obszarach miejskich (tab. 2). W krajach UE-12 ludność charakteryzuje się wyższym poziomem wykształcenia niż w UE-15. W 2011 r. na obszarach wiejskich UE-12 omawiany wskaźnik osiągnął poziom prawie 78%, a więc był niższy niż na innych typach obszarów, ale wyższy niż w grupe UE-15 oraz UE-27. W krajach Południowej Europy poziom wykształcenia miekszańców był najniższy spośród całej UE. Na obszarach wiejskich w Portugalii i na Malcie rzadziej niż co trzecia osoba osiągnęła wykształcenie na poziomie co najmniej średnim, zaś Estonia, Słowacja, Litwa, Niemcy i Czechy przedstawiały wartość wskaźnika powyżej 85%. Kształcenie ustawiczne oznacza uczestniczenie dorosłych w kursach i szkoleniach podnoszących konkurencyjność oraz poziom zatrudnienia zasobów siły roboczej. W 2011 r. w krajach UE co jedenasty obywatel w wieku lata uczestniczył w kształceniu ustawicznym (tab. 2). Na terenach nisko zurbanizowanych odsetek ten osiągnął poziom 6,8%, a więc poniżej wartości dla terenów pośrednich (8,3%) oraz terenów miejskich (10,3%). Ogólnie kształcenie ustawiczne jest bardziej popularne w krajach UE-15 niż w UE-12. W grupie krajów UE-15 najrzadziej w kształceniu ustawicznym uczestniczyli mieszkańcy terenów pośrednich, natomiast w UE-12 mieszkańcy obszarów wiejskich. Na tych terenach różnica między nową a starą UE była najbardziej widoczna. Udział osób w szkoleniu ustawicznym różnił się znacznie między poszczególnymi krajami Wspólnoty. Takie podnoszenia poziomu kapitału ludzkiego w najmniejszym stopniu stosowane było na obszarach wiejskich w Bułgarii i Rumunii (poniżej 1%) oraz w Grecji, Polsce i na Sło-

5 246 Aneta Mikuła Tabela 2. Poziom wykształcenia oraz uczestniczenie w kształceniu ustawicznym w krajach UE w 2011 r. Table 2. Eeducational attainment and Lifelong learning in the European Union countries in the year 2011 Kraje/Countries Odsetek osób z wykształceniem średnim i wyższym/share of adults with medium or high educational attainment [%] stopień urbanizacji/level of urbanization niski/ low średni/ medium wysoki/ high niski/ low średni/ medium wysoki/ high Belgia/BE 71, ,5 69,7 7,1 5,6 6,2 7,8 Bułgaria/BG 80,2 70,1 79,6 90,8 1,2 0,6 0,4 1,9 Republika Czeska/CZ 92,3 91,3 91,9 93,9 11,4 9 10,4 15 Dania/DK 74,3 69,1 74, ,3 27,9 31,5 37 Niemcy/DE 86,2 89,7 87,5 84,2 7,8 5,7 6,4 9,3 Estonia/EE 88,9 86,2 95,1 91, ,2 Irlandia/IE 71,5 70,2-74,2 6,7 5,7-8,8 Grecja/EL 64,5 51,7 73,5 74,6 2,4 1,4 2,8 3,4 Hiszpania/ES 53,8 41,9 50,3 61,2 10,8 9 9,9 12 Francja/FR 71,6 69,3 71,7 72,4 5,5 4,2 5,2 6,3 Włochy/IT 56 49,5 53,4 60 5,6 5,1 5,1 6,2 Cypr/CY 75 62,4 72,8 81,4 7,5 5,1 7,1 8,7 Łotwa/LV 87,6 83,1 95,7 92,3 5 3,9 4,4 6,3 Litwa/LT 92,9 89,6-97 5,9 3,1-9,4 Luksemburg/LU 76,1 73,5 77,3 76,1 13,5 13,7 13,6 13,4 Węgry/HU 81,8 74,4 82,9 90,6 2,7 1,9 2,3 4,2 Malta/MT 31,5 29,5 34,8 31,4 6,6 5,3 6,6 6,7 Holandia/NL 71,7 69, ,2 16,7 14,6 14,3 18 Austria/AT 82,5 81,9 83,4 82,5 13,4 10,4 12,4 17,2 Polska/PL 89,1 83,9 90,3 94 4,5 3 3,9 6,4 Portugalia/PT 35 29,1 30,1 41,6 10,9 9,4 10,5 12 Rumunia/RO 74,9 63,5 83,3 91 1,5 0,9 0,9 2,5 Słowenia/SI 84,5 81,5 85,1 90,4 15, ,3 19,6 Słowacja/SK 91,3 88,5 92,1 96,3 3,9 3 3,8 5,8 Finlandia/FI 83, ,8 86,5 23,7 20,8 24,8 29,5 Szwecja/SE 81,8 84,5 81,7 78, ,6 24,3 21 Wielka Brytania/UK 75, ,1 74,7 15,7 14,3 15,5 16,1 UE-27/EU-27 73, ,4 75,4 8,9 6,8 8,3 10,3 UE-15/EU ,4 69,3 71,8 10 9,3 8,6 11,2 EU-12/EU-12 84,9 77,8 88,5 92,2 4,6 3 5,5 6,2 Żródło/Source: Rural development 2012 wacji (co najwyżej 3%). Największy odsetek dorosłych osób korzystających ze szkoleń i kursów na obszarach wiejskich wystąpił w krajach skandynawskich od 20% w Finlandii, przez prawie 28% w Danii do prawie 30% w Szwecji. Ogólnie kształcenie ustawiczne jest bardziej popularne na obszarach wysoko zurbanizowanych, a największa różnica między obszarami miejskimi i wiejkimi prawie 10 p.p. na korzyść tych pierwszych wystąpiła w Danii i Finlandii. Natomiast w Szwecji i Luksemburgu kształcenie ustawiczne było najbardziej popularne na obszarach wiejskich.

6 Ubóstwo obszarów wiejskich w krajach Unii Europejskiej oddalenie i edukacja 247 Podsumowanie Ubóstwo obszarów wiejskich w zakresie oddalenia i edukacji było widoczne w większości krajów UE. Dostęp do łączy szerokopasmowych w regionach bardziej oddalonych był często ograniczony ze względu na wysokie koszty spowodowane niską liczbą potencjalnych użytkowników oraz dużymi odległościami. Rentowność inwestycji nie jest najwyższa z uwagi na słaby popyt spowodowany niska gęstością zaludnienia, co nie przyciągało chętnych do rozbudowy sieci. W słabiej rozwiniętych regionach niskie wykorzystanie łączy szerokopasmowych wiąże się nie tylko z ich dostępnością, ale również z czynnikami strukturalnymi wpływającymi na popyt na te usługi. Bardzo często należy nie tylko inwestować w rozbudowę sieci, ale również trzeba zadbać o adaptację umiejętności potencjalnych użytkowników. Niższy poziom wykształcenia i mniejsze kwalifikacje zawodowe mieszkańców obszarów wiejskich, stanowiły ważniejsze bariery do przezwyciężania bezrobocia i ożywienia gospodarczego obszarów wiejskich. Ubóstwo obszarów wiejskich może być zlikwidowane przez stosowanie odpowiedniej polityki na poziomie Wspólnoty, kraju oraz regionu. Wspólna polityka rolna, a w szczególności polityka rozwoju obszarów wiejskich oraz polityka spójności, mimo że bezpośrednio nie mają na celu zwalczania ubóstwa ludności, dążą do pobudzania wzrostu gospodarczego obszarów wiejskich, a więc również wywierają wpływ na zjawisko ubóstwa obszarów wiejskich. Literatura Dochody i warunki życia ludności Polski. 2012: Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa. Eurostat regional yearbook : Publications Office of the European Union, Luxembourg. Obszary wiejskie w Polsce. 2011: GUS, Warszawa, Olsztyn. Poverty and social exclusion in rural areas. Final study report. 2008, European Commission, European Communities. Program rozwoju edukacji na obszarach wiejskich na lata : Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa. Rural Development in the EU. Statistical and economic information report : European Commission. Summary The article presents the level of poverty of rural areas in the European Union countries. This phenomenon means the existence of a possible disadvantage of the rural context in comparison with the urban one. The factors of poverty of rural areas, analysed in this article are: remotness and education, i.e. DSL coverage and Internet take-up, educational attainment and lifelong learning. In most countries an important digital gap in rural areas is observed. ICT usage is generally higher in northern Member States, than in most southern and eastern countries. The share of people who achieved at least upper-secondary education in rural areas was higher in the EU-12 than in the EU-15. Life-long learning is generally more common in the EU-15 than in the EU-12 countries. Adres do korespondencji dr Aneta Mikuła Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej ul. Nowoursynowska Warszawa tel. (22) aneta_mikula@sggw.pl