Filozoficzne rozważania na temat miłości

Transkrypt

1 Filozoficzne rozważania na temat miłości

2

3 Filozoficzne rozważania na temat miłości Redakcja: Sandra Czarniecka Kamil Maciąg Lublin 2017

4 Recenzenci: dr hab. Lech Zdybel, prof. nadzw. dr hab. Artur Timofiejew, prof. nadzw. dr hab. Dariusz Kulesza, prof. UwB dr hab. Marek Nalepa, prof. UR dr hab. Anna Kawalec ks. dr Andrzej Sołtys dr Dominika Boroń dr Anna Granat dr Agnieszka Lenart dr Magdalena Marzec-Jóźwicka dr Anna Maziarczyk dr Karolina Szcześniak Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje. Skład i łamanie: Monika Maciąg Projekt okładki: Marcin Szklarczyk Copyright by Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ISBN Wydawca: Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o.o. ul. Głowackiego 35/341, Lublin

5 Spis treści Natalia Kiedyk Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka... 7 Anna Klimek Erotyzm pogrąża człowieka w samotności. Miłość według Houellebecqa Filip Polakowski Jakob Boehme prekursor filozofii erotycznej Magdalena Michalik-Jeżowska Trwanie miłości w czasie jako kwestia filozoficzna Natalia Szabołtas Błękitne inicjały Olgi Daukszty jako poetycka forma zmierzenia się ze sferą ducha i ciała Paweł Pałasiński Fryderyka Nietzschego rozważania o miłości i małżeństwie Bartłomiej Borek O transgresyjnym charakterze miłości. Czytając Małą syrenę Hansa Christiana Andersena Katarzyna Bartosiak Egzystencjalistyczne niebezpieczne związki : Beauvoir i Sartre a pojęcie miłości Adrian Madej Miłość w Bresłau. Erotyka i miłość we wrocławskich powieściach kryminalnych Urszula Trojanowska Miłość poza czasem i przestrzenią. Dom, w którym Mariam Petrosjan Gabriela Rymarczyk Miłość i jej oblicza na łamach Małego Gościa Niedzielnego Justyna Góra Ojciec Arseniusz i Starzec Sylwan XX-wieczni apologeci Chrystusowego przykazania miłości bliźniego Indeks Autorów:

6

7 Natalia Kiedyk 1 Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka 1. Wstęp Profanacja to znieważenie przedmiotu lub miejsca kultu religijnego, potraktowanie bez należytego szacunku rzeczy czy wartości otoczonych powszechną czcią 2. Poezja może odnosić się do sacrum w sposób niejednoznaczny dla interpretatora, utrudniający a nawet uniemożliwiający odczytanie intencji autora. Podjęte przeze mnie zagadnienie zwraca uwagę na zasadność stosowania terminów profanacja, bluźnierstwo związanych ze sferą religii i religijności, w odniesieniu do sztuki, literatury i poezji. Zamierzam w swych rozważaniach pokazać, że utwór poetycki, który w społecznym odbiorze i według teologicznych definicji może uchodzić za świętokradczy, traci bluźnierczy wydźwięk w toku interpretacji. Nie chodzi jednak o to, że poezja zmienia znaczenia słów czy szyfruje sensy, skutecznie broniąc do nich dostępu 3. Mimo możliwości potraktowania dzieła literackiego jako locus theologicus 4 nie czyni ono Boga obecnym na wzór Objawienia czy ikony. Bluźnierstwo w sztuce zdaje się spełniać inną funkcję niż zamach na świętość per se. Sama specyfika poetyckiego świętokradztwa i postawa profanatora często w sposób niejednoznaczny odnosi się do sfery sacrum. Jest tak również w przypadku Krzyża Wojaczka, którego analiza pozwoli mi przedstawić jedno z możliwych odczytań i funkcji blasfemii w utworze poetyckim. Dla odpowiedniego ujęcia problemu profanacji ważne jest uświadomienie sobie swoistego zerwania, które dokonało się na płaszczyźnie religii. Zwraca na nie uwagę Hans Urlich Gumbrecht 5, stanfordzki filozof i teoretyk literatury, który nazywa współczesną kulturę hermeneutyczną, gdzie do głębi przejawiających się rzeczy należy dojść wysiłkiem interpretacji. Przeciwstawia ją kulturze obecności, w której to co się przejawia nie było różne od znaczenia, zmysłowa powierzchnia zjednoczona była 1 natalia.kiedyk@gmail.com, Wydział Filozoficzny UPJPII 2 Encyklopedia Katolicka, t. II, red. Feliks Gryglewicz, Romuald Łukaszyk, Zygmunt Sułowski, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1985, t. II, s O podobieństwach między religią a poezją pisze m. in. B. Urbankowski w artykule Między sacrum i profanum, Poezja 1975 r., nr 7-8, s Próbę teoretyczno-metodologicznego opracowania tego zagadnienia podejmuje ks. Jerzy Szymik w Szymik J., W poszukiwaniu teologicznej głębi literatury : literatura piękna jako locus theologicus, Wydawnictwo Księgarnia Św. Jacka, Katowice Gumbrecht H., Produkcja obecności. Czego znaczenie nie może przekazać, tłum. Hoffman K., Szwebs W., Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań

8 Natalia Kiedyk z sensem. Współczesna religia jest dyskursywna, wymaga odczytywania. Skupiając się na wymiarze poznawczym zapominamy łatwo o tym, że religia przez wieki doświadczana była w wymiarze zmysłowym, czy to w rytuale czy w kosmogonii, stanowiła przestrzeń manifestowania się boskości Poezja podejrzana, poezja oskarżona Czym jest bluźnierstwo według kategorii teologicznych? Teologia moralna uzależnia bluźnierstwo od nastawienia woli, które wyraża się w formie znieważającej albo złorzeczącej 7. Wprowadza podział bluźnierstwa ze względu na jego charakter: zabarwione niewiarą, gdy odmawia się Bogu czegoś, co jest mu właściwe, lub przypisuje się coś, co jest mu obce i zabarwione nienawiścią, które jest złorzeczeniem, pogardliwym lub ironicznym wypowiadaniem o Bogu, lub przypisywaniem stworzeniu czegoś, co jest właściwe tylko Bogu 8. I wreszcie, ze względu na przedmiot bluźnierstwa teologia moralna podaje rozróżnienie na bluźnierstwo bezpośrednie i pośrednie. Świętokradztwo (bluźnierstwo) bezpośrednie skierowane jest przeciwko Bogu, jego osobie lub przymiotom. Natomiast bluźnierstwo pośrednie jest ubliżeniem aniołom, świętym lub innym ludziom ze względu na Boga 9. Profanacja, jako rodzaj bluźnierstwa, bezwzględnie przesuwa święte w stronę świeckiego, a nawet dalej - spycha święte w Bachtinowski dół materialno-cielesny, w to co związane z wydzielinami i odgłosami 10. Jak bluźnierstwo i profanacja są możliwe na gruncie poezji? Stefan Sawicki mówi o utworach religijnie podejrzanych, które według badacza znajdują się w stanie oskarżenia ze względu na społeczną gotowość ich oceny. Nieporozumienia w odbiorze tych utworów wypływają, jak pisze Sawicki 11, z nieuwzględnienia możliwości ich wielorakiej interpretacji. Sawicki wiąże antyreligijne odczytanie z motywacją społeczną, często pozostającą w słabym związku z motywacją artystyczną. Tym samym bluźnierstwo powiązane zostaje z sytuacją pozaliteracką. Nie jest, zdaniem badacza, zakotwiczone i osadzone w samej rzeczy, w samym utworze 12. To, co religijnie podejrzane u Sawickiego, przez Zofię Zarębiankę nazwane zostaje stawianiem sacrum w stanie oskarżenia 13. Badaczka również zauważa dowolność 6 Wils J., Religia jako kwestia nerwów. Wstępne rozważania nad archeologią bluźnierstwa, Studia Kulturoznawcze, nr 2, s Wicher W., Bluźnierstwo w teologii moralnej, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. II, red. Gryglewicz F., Łukaszyk R., Sułowski Z., Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1985, s Tamże. 9 Tamże. 10 Bachtin M., Twórczość Franciszka Rabelais go a kultura ludowa Średniowiecza i Renesansu, tłum.a. A. Goreniowie, oprac. i wstęp S. Balbus, Wydawnictwo Literackie, Kraków Sawicki S., Z pogranicza literatury i religii. Szkice, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1978, s Tamże. 13 Zarębianka Z., De(kon)strukcja sacrum? Strategie wobec sacrum w twórczości poetyckiej po 1989 roku. Rekonesans, [w:] Taż, Czytanie sacrum, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Kraków - Rzym: Instytut Wydawniczy "Maximum", Kraków 2008, s

9 Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka odczytywania utworów oskarżanych, uwarunkowaną dyspozycjami interpretatora. W tym także jak pisze stopniem jego tolerancji na inność i nowatorstwo w podejściu do problematyki obwarowanej sankcją kulturowego oraz religijnego tabu, a także posiadaną przezeń świadomością dynamiki i kierunku procesów zachodzących w szeroko pojmowanej kulturze. Czy zatem pyta Zarębianka 14 skazani jesteśmy na sytuację, w której wielość wykluczających się wzajemnie i traktowanych jako równorzędne i równoprawne interpretacji skutkuje niemożliwością wskazania odczytania prymarnego, zgodnego z intencją twórczą? A może należy uznać, że ów zamysł autora w ogóle się nie liczy, ważne zaś są jedynie odczucia czytelnika moderowane jakoś przez utwór, ale niezależne od sensu wpisanego weń przez poetę? Na niektóre z tych wątpliwości daje odpowiedź Umberto Eco przedstawiając osobę Czytelnika Modelowego, który będzie w stanie odcyfrować strategię zawartą przez autora w tekście 15. Strategia tekstowa jest z kolei budowana rozmaitymi środkami, takimi jak wybór języka, czy tradycji leksykalnej i stylistycznej 16. Możliwość odczytania utworu jako aktu profanacji musiałaby zakładać istnienie w tekście wskazówek, pozwalających na takie właśnie odczytanie. Bez założenia dialektycznego związku między strategią autora a odpowiedzią ze strony Czytelnika Modelowego podejrzewanie utworu o bycie świętokradztwem byłoby nadużyciem. Stefan Sawicki przestrzega przed nadinterpretacją, proponuje wejście w dialog z dziełem ze świadomością trudności jakie stwarza kontekst. Kontekst jest dla utworu otoczem naturalnym, bezpośrednim, ale bywa też mniej widoczny lub wręcz przez interpretatora zaproponowany. Wówczas nazywa się go zwykle układem odniesienia. Może ułatwiać czy wręcz umożliwiać zrozumienie tekstu, może służyć do jego oceny, ale może też czasem dostarczać impulsów do uzupełnienia lub zmiany świata przedstawionego utworu, rządzących w jego obrębie praw 17. Rafał Wojaczek uchodził za gorszyciela. Istnieje jednak napięcie między tym, co mówi ta skandalizująca poezja, a sposobem, w jaki mówi. Zdaniem Bohdana Zadury Wojaczek próbuje znaleźć w rzeczywistości zagrożenia i lęku wartości elementarne 18. Krzysztof Karasek pisze o wierszach Wojaczka: na wpół obrazoburcze, na wpół wyznaniowe" 19, Michał Fostowicz bluźnierstwo tej poezji uważa za bunt przeciw życiu w imię życia 20, Tymoteusz Karpowicz za ćwiczony ateizm 21. Sam Wojaczek również nie deklaruje się jako ani antyteista,ani wierzący. Nie szukają Boga, szukają sposobów mówił Wojaczek o zwyczaju pisania przez młodych 14 Tamże. 15 Eco U., Czytelnik Modelowy, Pamiętnik Literacki 1987, s Tamże, s Sawicki S. Wartość - sacrum - Norwid. Studia i szkice aksjologicznoliterackie, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1994, s Zadura B., Zwichnięta symetria, [w:] Który jest. Rafał Wojaczek w oczach przyjaciół, krytyków i badaczy, red. R. Cudak, M. Mielecki, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2001, s Karasek K., Czy dał się nabrać na język, którego nie było, [w:] Tamże, s Mostowicz M., Mięso nieśmiertelności. O poezji Rafała Wojaczka, [w:] Tamże, s Karpowicz T., Sezon na ziemi, [w:] Tamże, s

10 Natalia Kiedyk poetów słowa Bóg od małej litery Bluźnierstwo ma sens wobec Kogoś, Kto istnieje i czuwa, wobec kogoś, kogo w ogóle nie ma nie jest bluźnierstwem, jest zbyt łatwym dowcipem 22. Zapytany o stosunek do Stwórcy, twórca odpowiada: Nie jestem wierzący, bo jestem poetą, nie jestem niewierzący, bo jestem poetą 23. Przyjrzyjmy się poezjowaniu Wojaczka. Proponuję poddać analizie utwór, nasuwający skojarzenie profanacji. Zjawisko to rozumiem jako przeniesienie tego, co święte (sacrum), przynależne do sfery boskiej 24 ku temu, co Michał Bachtin określa jako dół materialno-cielesny 25 (fizjologiczna przestrzeń wydzielin i odgłosów). 3. Symbol krzyża Proponowany utwór jest pełen elementów znaczących, które niezależnie od kontekstu kulturowego, w którym byłyby odczytane, odnoszą do porządku natury. W tytule pojawia się krzyż, posiadający w naszej rzeczywistości społeczno-kulturowej ważne znaczenie, a w kulturach przedchrześcijańskich odnosi do porządku kosmicznego. Krzyż Ja jestem pozioma Ty jesteś pionowy Ty jesteś góra Ja jestem dolina Ja jestem Ziemia Ty jesteś Słońce Ja jestem tarcza Ty jesteś miecz Ja jestem rana Ty jesteś ból Ja jestem noc Ty jesteś Bóg Ty jesteś ogień Ja jestem woda Ja jestem naga Ty jesteś we mnie Ja jestem pozioma 22 Styczeń J., Chaotycznie o Wojaczku, [w:] Tamże, s Tamże. 24 hasło: świętość, [w:] Zuberbier A. (red.), Słownik teologiczny, t. II, Wydawnictwo Księgarnia Św. Jacka, Katowice 1989, s Bachtin M., Twórczość Franciszka Rabelais go a kultura ludowa Średniowiecza i Renesansu, tłum Goreniowie A. i A., oprac. i wstęp Balbus S., Wydawnictwo Literackie, Kraków

11 Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka Ale nie zawsze Ty jesteś pionowy Ale do czasu Ja jestem pionowa Góra orgazmu Ty jesteś pionowy Przy mnie Utwór jest zapisem aktu seksualnego kochanków, którzy choć złączeni wciąż przedstawiani są jako przeciwności. Już pierwsze wersy, nawiązujące do fizjologii seksualności, ustanawiają między nimi granicę Ja jestem pozioma / Ty jesteś pionowy. Słowa te nabierają specyficznego znaczenia w kontekście tytułu utworu. Wywołują skojarzenie ze złączonymi belkami krucyfiksu. Krzyż w słownikach języka polskiego posiada znaczenie fizyczne: przedmiot w kształcie dwóch lini przecinających się pod kątem prostym i religijne: symbol męki Chrystusa, godło chrześcijaństwa ; też: każdy przedmiot przypominający to godło. W ujęciu teologicznym multiplikuje się znaczenie krzyża: Krzyż, który był narzędziem odkupienia, stał się razem ze śmiercią, cierpieniem i krwią jednym z głównych terminów, które kojarzą się z naszym zbawieniem. Od tego momentu nie jest on już oznaką hańby, ale wymogiem i tytułem do chwały najpierw dla Chrystusa, a potem dla chrześcijan 26. Ten podstawowy znak religii chrześcijańskiej jest przedmiotem nacechowanym sakralnością, jednak jego epifaniczność nie wynika tylko z chrześcijańskiej symboliki. Jak zauważa Anna Jasik 27 w kulturach przedchrześcijańskich krzyż np. zajmował miejsce świętych drzew, gdy stawiano go w wyciętych gajach, a w Indiach, Syrii, Persji czy Egipcie wiązał się z formą kultu sił przyrody. Krzyż w języku sacrum ustanawia łączność między dwoma światami, ziemskim i niebieskim. Jest zjednoczeniem przeciwieństw, w którym łączą się intymnie zasada duchowa pionowa i porządek ziemski poziomy, a przy tym: zasada pozytywna z negatywną, górne z dolnym, życie ze śmiercią. 28 Krzyż symbolizuje cztery strony świata, ale także miłość seksualną i fallusa. 29 Symbolika krzyża ANKH związana z połączeniem przeciwieństw akcentuje silnie właśnie złączenie kobiety i mężczyzny. 30 We współczesnym języku społeczno-religijnym krzyż tworzy semantyczną całość, łącząc wymiar ludzkiej egzystencji z transcendencją. W płaszczyźnie fizykalnej 26 Słownik teologii biblijnej, pod red. X. Leona Dufoura, Pallottinum, Poznań Warszawa 1982, s Jasik A., Krzyż i krzyż w języku religijnym (teologiczne peryfrazy krzyża), [w:] Język religijny dawniej i dziś: materiały z konferencji Gniezno kwietnia 2002, red. Mikołajczak S., Węcławski T., Poznań 2004, s Cirlot J. E., Słownik symboli, przeł. Kania I., Znak, Kraków 2000, s Kopaliński W., Słownik symboli, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2001, s Tamże. 11

12 Natalia Kiedyk z kolei, łączy to, co widzialne, z tym, co niewidzialne, to, co bliskie z tym, co dalekie, wysokie z niskim, sacrum z profanum 31. W ten sposób krzyż łączy przeciwstawne na płaszczyźnie języka religijnego. Jednak w wierszu Wojaczka religijna interpretacja symbolu krzyża w zestawieniu z utworem, którego treść narusza pewną obyczajowa normę wywołuje wrażenie profanacji. Dla chrześcijan krzyż ma bowiem znaczenie szczególne. W literaturze rabinicznej krzyż staje się symbolem hańby ( Grzeszników należy powiesić na krzyżu twarzą do słońca 32 ) co z kolei jest argumentem negowania osoby Chrystusa jako Mesjasza (wedle prawa mojżeszowego Jezus jako powieszony na krzyżu jest przeklęty przez Boga 33 ). Chrześcijaństwo uczyniło krzyż, używając określenia Orygenesa narzędzie najszpetniejszej śmierci, najważniejszym z symboli. Wierzymy, że istnieje miejsce będące środkiem całej ziemi, Żydzi w języku swych ojców nazywają je Golgotą pisał Tertulian łącząc przedchrześcijańską symbolikę krzyża z męką Chrystusa i wskazując jednocześnie jego kosmologiczny i eschatologiczny wymiar dla wierzących 34. Zapowiadane w starotestamentalnych figurach arki, laski Mojżesza, miedzianego węża, drabiny Jakuba czy drewna wdowy z Sarepty drzewo krzyża jest w teologii chrześcijańskiej drzewem śmierci i drzewem życia, bramą do nieba, ołtarzem, a to niektóre tylko z ewokowanych znaczeń (zarówno symbolicznych jak i metaforycznych) 35. Symbole tym różnią się od innych znaków, że zastępują i czynią obecnym przedmiot, który oznaczają. To pośrednictwo, jak pisze Dupré, nie odnosi się do materiału, który poprzedza proces symbolizowania, ale jest związane z odkryciem nowej rzeczywistości, wskazuje raczej wprzód niż wstecz. To zachwianie prostego ciągu przyczynowo skutkowego pozwala umysłowi doznawać większej wolności. Dupré pisze o transcendentalnej intencjonalności symbolu, która polega na odsyłaniu umysłu poza to, co czysto empiryczne. Natura transcendencji zmienia się wraz ze zmianą charakteru symbolu, ale dla każdego transcendencja jest niepowtarzalna, autentyczna interpretacja partycypuje tylko w symbolu i sama musi przyjąć postać symboliczną. Wszystkie symbole pozwalają dostrzec transcendentalny noemat, ale nie wszystkie w ten sam sposób. Symbol estetyczny przedstawia swój noemat, akcentuje jedność tego, co ukazuje, i tego, co oznacza. Z kolei, jak zauważa Dupré, dla symbolu religijnego noemat pozostaje poza zasięgiem, akt symbolizowania oznacza rozbieżność między formą a treścią, pokazuje raczej czym ona nie jest. Element negatywny obecny we wszystkich symbolach, w symbolach religijnych staje się dominujący 36. Symbole religijne służą współczesnemu człowiekowi do odróżnienia w sferze pro- 31 Tamże, s Wilhelm Ziehr, Krzyż. Symbol i rzeczywistość, tłum. Elżbieta Jeleń, Wydawnictwo WAM, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1998, s Tamże. 34 Tertulian, Carmen adversus Marcionem, cyt. za: Ibidem, s. 38, cyt. za: tamże, s Stanisław Kobielus, Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, PAX, Warszawa Dupré L., Inny wymiar. Filozofia religii, przeł. Lewandowska Głuszyńska S., Znak, Kraków 2003, s

13 Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka fanum, bardziej od niej rzeczywistego (dla homo religiosus) sacrum. Tym samym, po wcześniejszym rozdzieleniu świata na poziomy, teraz scalają go na płaszczyźnie tego, co rzeczywiste. Czy profanacja symbolu krzyża, którą może się wydawać utwór Wojaczka jest zatem bluźnierstwem przeciw Bożej rzeczywistości, której krzyż jest hierofanią? 4. Pierwsze czytanie Osobą mówiąca w wierszu jest kobieta. To ona nazywa role swoje i mężczyzny, role które wciąż się krzyżują. Określa siebie na płaszczyźnie horyzontalnej jako dolina, Ziemia, tarcza, rana,, podczas gdy mężczyzna jest tym, dla którego zarezerwowana jest przestrzeń wertykalna (pionowy, góra, miecz, ). Liryka maski, w której ekspresja podmiotu przybiera formę żeńską, jest zjawiskiem częstym w praktyce poetyckiej Wojaczka. Monika Bogdanowska widzi w zastosowanej w utworze alegorii krzyża postać mitopoetycznego przedstawienia komplementarności 37. Gra różnic i podobieństw między kobietą i mężczyzną określa ich podmiotowe współwystępowanie; stwierdza badaczka to również zachowanie stałego charakteru relacji mimo zmian ich występowania. Odpowiedniość obu elementów restytuuje model decorum wewnętrznego 38. Dynamika zmian obecności i jednoczesne ciągłe dopasowywanie się wywołują wrażenie harmonii. Każdej męskiej formie obecności odpowiada kobieca, która się doń dopasowuje. Ważną rolę odgrywa tutaj nazwanie, które jak biblijne nadanie imienia, jest dla Wojaczka ustanowieniem egzystencji. Monika Bogdanowska pisze 39 o dążeniu Wojaczka do uszeregowania tego, co sprawia wrażenie chaotycznego, co poeta osiąga właśnie przez nadawanie swemu poezjowaniu charakteru nominalnego. Na liście najliczniejszych użyć rzeczowników w liryce Rafała Wojaczka pojawiają się trzy spośród użytych w wierszu noc (34), ziemia (27) i słońce (21) 40. Noc na liście rzeczowników najczęściej powtarzających się w twórczości Wojaczka figuruje z wynikiem 28, ziemia 24, słońce 19, Bóg 14, woda 11. Do listy obse-syjnie powracających w tej twórczości rzeczowników Cudak zalicza również ból. Prócz ostatniego słowa wszystkie odnoszą się do rzeczywistości kosmicznej. Ja liryczne nazywa Ty górą, siebie zaś doliną, podkreślając ustanowiony już w pierwszych wersach podział przestrzeni horyzontalna dla niej, wertykalna dla niego. Przestrzeń wertykalna w prostej linii pochodzi od Tego, który jest w niebie, a więc w górze. Zgodnie z naturalną aksjologizacją przestrzeni zdecydowanie bliżej Boga są góry, które we wszystkich kulturach są przestrzennym symbolem transcendencji 41. Sakralny charakter góry związany jest nie tylko z pojęciem pionowości, ale i pojęcie masy (jako wyrazu bytu). Wierzchołek jest najwyższym punktem ziemi, punktem początkującym stworzenie, ale także miejscem złączenia nieba i ziemi, przez 37 Bogdanowska M., Porządkowanie Wojaczka, [w:] Ruch Literacki 1999, z. 2, s Tamże, s Tamże. 40 Cudak R., Inne bajki, W kręgu liryki Rafała Wojaczka, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2004, s Kopaliński W., op. cit., s

14 Natalia Kiedyk które przechodzi oś świata 42. Jak podaje Lurker 43, Aramejczycy mówili o Bogu Izraelitów, że jest Bogiem gór. Abraham składał ofiarę z Izaaka na górze, Dekalog został Mojżeszowi dany na górze. Nowy Testament pokazuje Jezusa na górze, kiedy wygłasza pierwsze kazanie, po pierwszym rozmnożeniu chleba, a także w czasie modlitwy na Górze Oliwnej. Prócz symboliki sakralnej góra znaczy także stałość, niewzruszoność, mądrość, niezłomność i samotność 44. W przeciwieństwie do niej dolina to sytuacja utraty wzniosłości, wywyższenia wielkości duchowej, a także zstąpienia, pogłębienia, ciemności, upokorzenia, niskiego stanu i utraty. Dolina jest również odpowiednikiem łona kobiety jako przeciwieństwa ityfallicznej stromizny gór 45. Ziemia, jako jeden z czterech obok ognia, powietrza i wody elementów natury, jest podstawą wielu hierofanicznych manifestacji, które tworzą żyjącą, kosmiczną jedność. Ludy i narody wszystkich czasów uznawały ziemię za fundament życia i źródło egzystencji. Ziemia będąc karmicielką i tą, która skrywa tajemnicę życia była przez wieki sakralizowana i mitologizowana 46. Jak zauważa M. Eliade 47 już sama gleba miała charakter religijny, przez wzgląd na swoje macierzyństwo i niewyczerpalną zdolność owocowania. Wielka macierz symbolizowała także genitalia żeńskie, a jej uprawa była swoistym aktem seksualnym ku powstaniu nowego życia 48. Ziemia to również symbol wieczności, cykliczności, schronienia ale i grobu 49. Przeciwstawione zostaje jej Słońce mężczyzna. Symbol nieskończoności, nieba, nowego początku, Stwórcy, Raju, odnowiciela, męskości ojca i popędu płciowego 50. Stary Testament mówi o kosmicznym Słońcu jako o obrazie słońca boskiego (Iz 60, 20) w Nowym Testamencie Chrystus jest z wysoka wschodzącym słońcem (Łk 1, 78) 51. Następujące po Słońcu i Ziemi określenia związane są ze sferą militarną, chociaż miecz odnosi się także do sfery kosmicznej jako symbol osi kosmicznej, promienia Słońca, błyskawicy, ognia 52. Oznacza broń Boga, królewskość, siłę, śmierć, fallusa, męskość 53. Składając się z klingi i rękojeści, jest symbolem złączenia, zwłaszcza gdy przyjmuje kształt krzyża. Cirlot wskazuje na oczyszczającą funkcję miecza, który działa pod tym względem podobnie jak ogień 54. Płonący miecz, który łączy w sobie żar płomienia i chłód metalu, dokonuje rozdziału między rajem, światem ognia miłości, a ziemią, światem kary Cirlot J.E., dz. cyt., s Lurker M., dz. cyt., s Kopaliński W., dz. cyt., s Tamże, s Zimoń H., hasło: Ziemia [w:] Religia. Encyklopedia, dz. cyt., t. 9, s Eliade M., Sacrum, mit, historia, PIW, Warszawa 1993, s Tamże, s Kopaliński W., dz. cyt., s Tamże, s Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, Pallotinum, Poznań 1989, s Tamże, s Tamże. 54 J. E. Cirlot, dz. cyt., s Tamże, s

15 Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka Defensywna tarcza oznacza obronę, a także wierność, prawdę i czystość 56. Jako element ekwipunku żołnierza Chrystusowego tarcza symbolizuje wiarę (Ef 6, 16). Ja jestem rana, Ty jesteś ból nazywa dalej podmiot liryczny, co w kontekście wcześniejszego rozróżnienia na miecz i tarczę pozwala przypuszczać, że ta, która jest raną, przenosi odczucie bólu na sprawcę swej krzywdy. Kolejna para określeń to noc i Bóg, a zatem czas niewiedzy, grzechu, nieobecności Chrystusa i Boża obecność 57. ONA nazywa siebie wodą. Żywioł ten, jak podaje Encyklopedia religii 58, w różnych kulturach wiązany był z kobiecością. Jako pramateria, która stała się początkiem wszelkiego istnienia, uznawana była często za odpowiednik macierzyńskiego łona i utożsamiana w tej roli z ziemią. Z uwagi na tkwiące w niej zarodki życia łączono ją niekiedy z trójczłonowym wyznacznikiem (woda księżyc kobieta) bogiń antropokosmicznego cyklu płodności. Filozofia chińska przyporządkowuje wodę kosmologicznej zasadzie żeńskiej yin. Jako symbol pierwiastka żeńskiego, a przy tym tajemnych mocy podświadomości, pojmowana jest woda w niektórych teoriach psychoanalitycznych. Ma ona również silne znaczenie sakralne. Spokojna woda jest symbolem czystości moralnej. Stanowi ona też granicę między sferami. Jest medium ułatwiającym przejście z jednego świata w drugi (jak Styks), zanurzenie symbolizowało śmierć, z kolei wynurzenie odrodzenie. W chrześcijaństwie woda jest wyrazem łaski Bożej i symbolem Ducha Świętego 59. Opozycją narzucającą się wobec wody w sposób najbardziej naturalny jest ogień podstawa bytu pierwotnego człowieka. Żywioł wokół którego koncentrowało się życie, wzbudzający strach atrybut potęgi. Ty jesteś ogień mówi ona do Ty lirycznego. Według Bachelarda ogień i woda są dwoma z czterech kategorii wyobraźni materialnej 60. Ze wszystkich zjawisk ogień jest jedynym, które może całkowicie łączyć obie wartości przeciwne: dobro i zło. Rozświetla raj. Pali w piekle. Jest rozkoszą i torturą 61. Płomień ogniska, jak pisze Bachelard 62, mógł być pierwszym przedmiotem marzenia. Ewokuje wulkan i stos a zatem los ludzki 63. Woda z kolei jest krwią i życiem ziemi, a jednocześnie może być materialnym podłożem śmierci 64. Jest to głęboki, organiczny symbol kobiety, która potrafi tylko płakać nad swoją niedolą i której oczy tak łatwo»toną we łzach«65. Jest żywiołem melancholizującym, który rozpuszcza się bez reszty, pozwalając nam umrzeć w sposób absolutny 66. O ile ogień związany jest z doświadczeniem erotycznym, woda, ujmowana z punktu psychoanalizy jako mleko, jest mocą macierzyństwa Kopaliński W., dz. cyt., s Lurker M., dz. cyt., s Pełka L.J., hasło: Woda, [w:] Religia. Encyklopedia, dz. cyt., s Tamże. 60 Bachelard G., Woda i marzenia [w:] Tenże, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, wyb. dokonał Cudak H., przeł. Cudak H., Tatarkiewicz A., przedm. Błoński J., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s Bachelard G., Psychoanaliza ognia, [w:] dz. cyt., s Pełka L. J., dz. cyt., s Tamże. 64 Bachelard G., Woda i marzenia [w:] dz. cyt., s Tamże, s Tamże, s Tamże, s

16 Natalia Kiedyk W płonącym krzewie przemówił Jahwe, Jezus jest ogniem światłem, a nienawróconych grzeszników czekają piekielna męki 68. Według Klemensa Aleksandryjskiego słupy ogniste i krzak płonący były obrazami prawdziwego ognia Bożego, który bucha z drzewa krzyża, by oczyścić świat z grzechów 69. Jak podaje Władysław Kopaliński 70 ogień symbolizuje m. in. Boga Stwórcę, gniew i jednocześnie miłość bóstwa, a także zasadę męską, chuć, płciowość, płodność 71. Może być płomieniem ogniska domowego i ogrzewającym duszę zmarłego zniczem. Jakkolwiek ogień i woda znoszą się wzajemnie, należą do podstawowych potrzeb życia, a odmówić komuś ognia i wody, to wykluczyć go ze społeczności 72. Ostatnie wersy utworu pokazują, że gwarantem ustanawianego porządku relacji jego i jej jest akt seksualny, w którym każde z dwojga dopasowuje się do drugiego. Anaforyczne zaimki ja, ty nie pojawiają się naprzemiennie w toku całego utworu. Rytm następujących po sobie określeń dla ja i ty jest złamany w kilku miejscach, co wprowadza w tok wiersza dynamikę. Mężczyzna w wierszu utożsamiany jest z hierofanią góry, Słońca i ognia, a w końcu nazwany Bogiem. Symbolika z nim związana odsyła do sfery niebiańskiej. Z kobietą wiąże się to, co bliższe naturze, macierzy, symbolika również odsyłająca do sacrum, jednak tego immanentnego. Prócz odniesień do sfery świętej użyte w wierszu imiona odnoszą się do mitycznej prokreacji (falliczna góra i miecz, waginiczna dolina, rana). Akt, choć otwiera perspektywę kosmiczną, jest czysto cielesny. Erotyki Wojaczka mówią o miłości związanej wyłącznie z materią ciałem. W utworze Scherzo z tego samego zbioru fallus staje się Bogiem, do którego zbiorowy podmiot zwraca się w prośbie: Nasz ostry Boże, smyczku, wygraj nam harmonię, / na skrzypcach zielonego ciała kobiety, / co tam, gdzie trawa była, uśmiechnięta leży. Wiele utworów Wojaczka, atakując uczuciową stronę miłości, posuwa się do drastyczności i bluźnierstwa 73. Jednak Krzyż choć osnuty wokół relacji fizycznej, nie jest utworem niszczącym ethos do końca. Daleko mu do erotycznej ohydy Ballady bezbożnej (IB), 68 hasło: Ogień, [w]: Religia, t. 7, s Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, dz. cyt., s Kopaliński W., Słownik symboli, dz. cyt., s Znaczenie seksualne nadawała ogniowi pierwotna technika jego otrzymywania przez tarcie dwóch kawałków drewna, zyskiwał on przez to znaczenie wyniku działalności płciowej. Umiejętność wzniecania ognia poprzez obracanie drewnianego męskiego wiertaka w otworze żeńskiej drewnianej podkładki prawdopodobnie uważano za sposób wyciągania mocy życiowej z drzewa. Jako pochodnia z płomieniem skierowanym w dół ogień był w wielu kulturach emblematem życia erotycznego. (Tamże) 72 Tamże, s Pisze o tym m. in. T. Karpowicz, cytując utwór W powiecie (UZ): Najpierw mi pies obwąchał odrośla ale go kopnęła pani Ludka i sama obwąchując na czworakach potem bierze w usta Kiedy wstaje i mówi zwyciężyłeś Galilejczykunic nie rozumiem za: Karpowicz T., Sezon na ziemi, [w:] Który jest, s. 144.Tytuły zbiorów oznaczone są skrótami: UZ - Utwory zebrane, IB Inna Bajka, NSK Nieskończona krucjata, S Sezon. 16

17 Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka czy wiersza Zdrój (NSK). Tutaj podmiotem lirycznym jest kobieta, nie poeta alfons 74. Inaczej niż miało to miejsce w Raju, to ONA, nie ON, nazywa. Ona jest również warunkiem uczestnictwa mężczyzny w wertykalnym porządku: Ty jesteś pionowy przy mnie. Dzięki kobiecie nie tylko może zaistnieć mężczyzna, ale także symetria świata. Kobieta, istniejąca według zasad symetrii, motywująca i motywowana, zależna i uzależniająca, jest epifanią. stwierdza Tadeusz Komendant 75. Męska forma gramatyczna determinowała miejsce podmiotu w biegunowo zorientowanym modelu: męskość żeńskość, będącym charakterystycznym układem schematu komunikacyjnego tej liryki 76. Jednak w tomie Nieskończona krucjata podmiot jest żeński. Tomasz Kunz widzi epifanię nie tyle kobiety, jako ja mówiącego, ale samego wiersza, w którym znikają wszelkie ślady obecności akcydentalnego (a więc także zdeterminowanego przez płeć) ja autorskiego 77. Bogusław Kierc, interpretując zmianę płci podmiotu mówiącego, pisze: wiersz jest kobietą, podmiot, utożsamiający się z własnym przedmiotem jest kobiecy. To ta kobiecość powołuje Którego Nie Było. To właśnie jest Jego głos. ( ) żywiąc się ciałem i krwią poety, wiersz, który jest eucharystycznie jego ciałem i krwią, przemienia go w ekskrement tej osobliwej eucharystii Interpretacja Religijna interpretacja krzyża w horyzoncie tradycji kultury judeo-chrześcijańskiej każe myśleć o nim przede wszystkim jako o znaku męki i śmierci Jezusa Chrystusa. Krzyż Wojaczka ewokuje zgoła inną śmierć: Wszelki erotyzm ma na celu dosięgnięcie istoty w najczulszym punkcie, tak, by zamarło w niej serce. Przejście od stanu normalnego do stanu erotycznego pożądania zakłada względne roztopienie, roztopienie bytu ustanowionego w porządku nieciągłym. ( ) Zasadą wszelkiego aktu erotycznego jest zniszczenie struktury zamkniętej, jaką jest partner gry w stanie normalnym 79. Erotyzm bowiem żąda całkowitego złączenia, które natrafia na przeszkodę granicy ciał. Jej zniszczenie równe jest autodestrukcji, która urzeczywistnia się częściowo w małej śmierci. Jedynie góra orgaz- 74 Określenie T. Karpowicza, zob.: Tamże, s Komendant T,, Przywracanie symetrii. O poezji Rafała Wojaczka, [w:] Który jest, s W utworze *** znów widzę Cię żywą, (S) padają słowa: Ty jesteśkiedy ja Tylko jak Ty się zgodzisz O współzależności jego i jej podkreślającej, że bez stworzenia nie byłoby i Stworzyciela mówi m. in. utwór *** twoje ciało moje dzieło z gliny i głodu (NSK): Twoje ciało moje dzieło z gliny głodu Wyrzeźbione fantastycznie czułym dłutem Precyzyjnej dłoni tętna świetną lampą Serca w pełni znakomicie oświetlone 76 Kunz T., Liryka Rafała Wojaczka. Przemiany podmiotu poetyckiego, [w:] Którego nie było, s Tamże, s Kierc B., Kim jest, [w:] Który jest, s Bataille G., Wprowadzenie do antropologii erotyzmu, przeł. Ochab M., [w:] Odmieńcy, wyb. oprac. i red. M. Janion i Ż. Majchrowski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1982, s

18 Natalia Kiedyk mu łączy Ja i Ty w wierszu. Wcześniejsza gra JEGO i JEJ jest nieskończonym wzajemnym ustanawianiem się, poszukiwaniem nieuchwytnej stałości w przenoszeniu męskości i kobiecości na góry, doliny, Słońce, Ziemię Lech Kowalewski, pisząc o transgresjach erotycznych u Mickiewicza, Leśmiana i Wojaczka podkreśla 80, że akt seksualny realizuje utopię powrotu do natury, rozumianego jako pojednanie ze sobą i światem poprzez odnalezienie tego, co pierwotne i wspólne dla wszystkich bytów. Płciowość dostarcza dowodów na uzupełnianie się przeciwieństw i możliwą jedność w różnorodności. Jednak poszukując harmonii w naturze, seks chce ją równocześnie zniweczyć w rozpasaniu i destrukcji. Będąc czystą anarchią bluźni religii i kulturze, ponieważ stawia jednostkę ponad społeczeństwem i jego moralnością 81. Orgazm jest górą najwyższą jak grób pisze Wojaczek w wierszu Celnik. Bogusław Kierc uważa, że nawet Jasna Góra, miejsce przechowywania Czarnej Madonny, chce być w liryce Wojaczka widziana w kontekście erotycznym, jako pseudonim orgazmu, szczytowania, małej śmierci 82. Krzyż i Jasna Góra w liryce Wojaczka, odczytywane w kontekście erotycznym są symbolami umożliwiającymi transcendencję, jednak nie tę religijną. Oznaczają wyjście poza normy społeczne, nakazy i zakazy religijne. Oznaczają śmierć, która jednak nie jest końcem, lecz czymś namacalnym w tu i teraz. Jednocześnie liryka ta przeczy możliwości przebicia się przez warstwę kulturowych symboli ku czystej, niezapośredniczonej boskości, a raczej oddziela te symbole od boskości kulturowo im przyporządkowanej i łączy ponownie z boskością inną, prawdziwszą, doświadczalną. W przypadku omawianego utworu można mówić o zerwaniu z obowiązującą tradycją religijną, w którym proponowany przez kulturę i obyczaj religijny projekt egzystencji nie jest brany pod uwagę. Symbolom związanym ze sferą religijną przypisuje się znaczenie pierwotne (ze znaczeniem krzyża jest bowiem związane połączenie mężczyzny i kobiety), jednak we współczesnej autorowi rzeczywistości społecznokulturowej, mogące uchodzić za obrazoburcze. Można również odczytywać utwór jako próbę Wojaczka, podobnie jak to przedstawia w swej filozofii Bataille, przeniesienia sacrum z ontologii ducha i procesów oczyszczania w ontologię materii i procesy skalania, próbę oderwania wieczności i epifanii od trwania i błogostanu a związanie z chwilą transgresji wobec zakazu i śmierci. 80 Kowalewski L., Miłość, która obudzi śpiącą w Tobie śmierć. Trzy transgresje erotyczne: Mickiewicz Leśmian Wojaczek, Akcent 1990, nr 4, s Tamże. 82 Akt miłosny, dając możliwość przeżycia tak zwanej»małej śmierci«, pozwala również w sensie mitologicznym wnurzyć się powtórnie w łono Matki. Matka jest w tej poezji hasłem wywoławczym dla sfery sakralnej i seksualnej( ) Jasność Góry ewokuje biel, domenę śmierci (orgazm»mała śmierć«) i poezji, a więc języka, mowy, w której poeta się rodzi; i ta mowa rodzicielka, konkretniej: polszczyzna rodzicielka na powrót utożsamia się z Matką, Królową Polski, Madonną Jasnogórską. (Kierc B., Który jest, s ) 18

19 Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka 6. Wnioski Bunt wobec sacrum to bunt szczególny: akt buntu świadomie nawiązuje do sfery sacrum i zakłada, że odbiorca nie tylko dysponuje określoną wiedzą i potrafi odczytać odniesienia religijne, ale przejawia wobec nich stosunek emocjonalny pisze Seweryna Wysłouch 83. Czy jednak każdy akt buntu może być nazwany bluźnierstwem, świętokradztwem, profanacją? Wojaczek podważa wagę symbolu krzyża. Jednak czy godzi tym aktem w samego Boga? Symbol, do którego autor sprowadza krzyż jest odłączony od zbawczego aktu, który się na nim dokonuje. Dla chrześcijan krzyż ma siłę ikoniczną, uobecniającą Zbawienie, reprezentującą Boga, nie wymaga odczytywania, odwoływania się do znaczeń. Symbol pojawia się tam, gdzie Bóg jest w rzeczy nieobecny, jest oznaką laicyzacji kultury. Z pojęciem symbol jest podobnie jak z pojęciem sacrum. Zjawia się ono tam i wtedy, gdy myślenie o rzeczywistości traci swoje korzenie religijne zauważa Wiesław Juszczak 84. Utwór może być zatem traktowany jako profanacja nie na płaszczyźnie ontologicznej, ale w społecznej ocenie. Krzyż Wojaczka owszem, łączy kojarzony religijnie symbol ze sferą wydzielin, co dla Batailla byłoby transgresją wobec przyjętych norm, a dla wierzącego, który krzyż traktuje jako bezpośrednio powiązany z boskością, jest profanacją. Utwór nakierowuje na sacrum alternatywne, pokazuje seks jako możliwość dojścia do niezapośredniczonej boskości, zatem nie tyle profanuje, co wiąże symbol religijny ze zgoła innym niż przyjęty sposobem transcendowania. Pozostaje jednak na płaszczyźnie transcendencji poziomej, w której sens istnieje pomiędzy ludźmi (kapłanami dla siebie nawzajem), a nie jest przekazywany przez tradycję czy usytuowany w niebie 85. Powstaje jednak pytanie czy Wojaczek wskazuje alternatywną dla chrześcijańskiej duchowość czy ukazuje jedynie inny sposób przekraczania, który jednak nie zaspokaja wewnętrznego głodu 86. Literatura: Bachelard G., Psychoanaliza ognia [w:] Tenże, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, wyb. dokonał Cudak H., przeł. Cudak H., Tatarkiewicz A., przedm. Błoński J., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s Wysłouch S., Bunt wobec sacrum. Z problemów literatury antyreligijnej XX wieku, [w:] Religijne aspekty literatury polskiej XX wieku, red. Jasińska Wojtkowska M., Święch J., Wydaw. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1997, s Juszczak W., O antropologii i symbolu, Polska sztuka ludowa Konteksty 1995, t. 49, z. 2, s Masłowski M., Etyka i metafizyka. Perspektywa transcendencji poziomej we współczesnej kulturze polskiej, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2011, s Karol Wojtyła w dziele Osoba i czyn wyróżnił trzy sposoby transcendowania: metafizyczną ku dobru, pięknu..., poziomą o charakterze poznawczym, zwróconą ku przedmiotom i pionową, która polega na samostanowieniu się człowieka, współpracującego z własnym sumieniem w wolności. Pełna transcendencja, którą filozof, późniejszy papież, uważa za drugie imię osoby angażuje całą osobę, nie jest zjawiskiem jednorazowym. (Wojtyła K., Osoba i czyn [w] tenże, Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1994), Wojtyła jest również autorem rozprawy Miłość i odpowiedzialność, gdzie przeciwstawia używanie (transcendowanie poznawcze ku człowiekowi jak ku rzeczy) miłości. 19

20 Natalia Kiedyk Bachelard G., Woda i marzenia [w:] Tenże, Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, wyb. dokonał Cudak H., przeł. Cudak H., Tatarkiewicz A., przedm. Błoński J., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s Bataille G., Wprowadzenie do antropologii erotyzmu, przeł. Ochab M., [w:] Odmieńcy, wyb. oprac. i red. M. Janion i Ż. Majchrowski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk Bogdanowska M., Porządkowanie Wojaczka, [w:] Ruch Literacki 1999, z. 2, s Cudak R., Inne bajki, W kręgu liryki Rafała Wojaczka, Katowice Dupré L., Inny wymiar. Filozofia religii, przeł. Lewandowska-Głuszyńska S., Znak, Kraków Eco U., Czytelnik Modelowy, Pamiętnik Literacki 1987, s Eliade M., Sacrum, mit, historia, PIW, Warszawa Encyklopedia Katolicka, t. II, red. Gryglewicz F., Łukaszyk R., Sułowski Z., Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1985, t. II. Jasik A., Krzyż i krzyż w języku religijnym (teologiczne peryfrazy krzyża), [w:] Język religijny dawniej i dziś: materiały z konferencji Gniezno kwietnia 2002, red. Mikołajczak S., Węcławski T., Poznań 2004, s Kowalewski L.,Miłość, która obudzi śpiącą w Tobie śmierć. Trzy transgresje erotyczne: Mickiewicz Leśmian Wojaczek, Akcent 1990, nr 4, s Który jest. Rafał Wojaczek w oczach przyjaciół, krytyków i badaczy, red. Cudak R., Mielecki M., Katowice Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, Pallotinum, Poznań Sawicki S., Z pogranicza literatury i religii. Szkice, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin Urbankowski B., Między sacrum i profanum, Poezja 1975r., nr 7-8, s Wils J., Religia jako kwestia nerwów. Wstępne rozważania nad archeologią bluźnierstwa, Studia Kulturoznawcze, nr 2, s Wysłouch S., Bunt wobec sacrum. Z problemów literatury antyreligijnej XX wieku, [w:] Religijne aspekty literatury polskiej XX wieku, red. M. Jasińska - Wojtkowska, J. Święch, Lublin 1997, s Zarębianka Z., De(kon)strukcja sacrum? Strategie wobec sacrum w twórczości poetyckiej po 1989 roku. Rekonesans, [w:] Taż, Czytanie sacrum, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Kraków - Rzym: Instytut Wydawniczy "Maximum", Kraków Rzym 2008, s Profanacja czy seksualność uwznioślona? Krzyż Rafała Wojaczka Streszczenie Opracowanie skupia się na analizie i interpretacji utworu poetyckiego, reprezentującego poezję odnoszącą się do sacrum w sposób niejednoznaczny dla interpretatora, utrudniający, a nawet uniemożliwiający odczytanie intencji autora. Podjęte przeze mnie zagadnienie otwiera również problem zastosowania terminów związanych ze sferą religii i religijności w odniesieniu do poezji, co stanowi, moim zdaniem, ciekawe pole dla badań komparatystycznych. Poddany analizie utwór Wojaczka wykorzystuje symbol krzyża. Zmieniając kontekst dla tego ważnego w naszej społeczno-kulturowej rzeczywistości symbolu, szokuje, wyprowadza ze sfery uporządkowanych znaczeń ku innemu porządkowi. Na płaszczyźnie interpretacji utwór Krzyż pozwala zastanowić się nad filozofią aktu seksualnego i relacji tegoż ze sferą uświęconą. Takie powiązanie prowadzi do kolejnych pytań o granicę między boskim a ludzkim, sacrum i profanum. Analiza religijnie podejrzanego utworu poetyckiego prowadzi do wniosku, że niemożliwym jest mówienie o profanacji w warstwie głębokiej utworu. Pozorna profanacja służy przekazaniu konkretnych znaczeń w tym wypadku może być wołaniem o doświadczenie autentycznej, niezapośredniczonej boskości. Czytanie Krzyża Wojaczka w kontekście filozofii seksu każe odwołać się do rozważań Bataille a ale także Foucaulta i Scrutona, co z kolei otwiera dyskusję nad możliwością jednoznacznego przyporządkowania seksualności do tego co zwierzęce, ludzkie lub boskie. Słowa kluczowe: profanacja, symbol, sacrum, krzyż, filozofia seksu 20

21 Anna Klimek 1 Erotyzm pogrąża człowieka w samotności 2. Miłość według Houellebecqa 1. Wstęp Michel Houellebecq 3 najsłynniejszy współczesny pisarz francuski wybitny, wszechstronny, powszechnie znany jest jako autor szokujących i bezkompromisowych powieści obnażających okrutną, pustą rzeczywistość współczesnego mu pokolenia. Zanim jednak napisał swą pierwszą powieść Poszerzenie pola walki ( Extension du domaine de la lutte, 1994), opublikował tomik wierszy zatytułowany La Poursuite du bonheur 4 (Pogoń za szczęściem) i nie był to bynajmniej odosobniony epizod w jego twórczości 5. Zdaniem Agathe Novak-Lechevalier 6 Houellebecq jest przede wszystkim poetą o czym często się zapomina i to właśnie z poezji wywodzi się jego charakterrystyczny styl łączący konkret z abstrakcją, metafizykę z codziennością. Twórczość literacka, podobnie jak sama osobowość pisarza, jest nadzwyczaj różnorodna i bogata. Autor nie stroni od kontrowersyjnych i trudnych tematów polityki, religii, seks-turystyki w kręgu jego zainteresowań znajdują się także media, sekty, pokolenie 68, które interesują go nie tylko jako fabuły literackie, ale także zjawiska socjologiczne czy filozoficzne. Pozwala to czytelnikowi na poszerzenie płaszczyzny interpretacyjnej dzieł i stwarza niezliczone perspektywy ich odczytania. W wielu tekstach odnaleźć można intertekstualne nawiązania do wybranych tekstów literatury światowej w formie cytatów ( ten smak żywego życia, jak powiedziałby Dostojewski 7 ) lub odniesień do znanych postaci (Charles Baudelaire, André Breton, Bill Gates, Le Corbusier, Brigitte Bardot itd.) W niniejszym referacie ograniczę się jednakże do analizy postaw bohaterów powieści Houellebecqa ich wyborów, pragnień, motywacji ujętej przez pryzmat miłości rozgrywającej się w zwyczajnej, szarej, monotonnej codzienności. Postaram się odpowiedzieć na pytanie, czy w rzeczywistości przedstawionej przez francuskiego 1 Katedra Filologii Romańskiej/Wydział Filologiczny/Uniwersytet Szczeciński/aniawos@wp.pl. 2 Bataille G., Erotyzm, przeł. Ochab M., słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007, s. 246, amu.edu.pl/bitstream/10593/6437/1/agata_rychlik.pdf. 3 Michel Houellebecq to autor esejów, wierszy i powieści, pasjonat kina. Jego druga powieść Cząstki elementarne (1998) została uznana we Francji za najlepszą książkę roku, otrzymała także prestiżową IMPAC Dublin Literary Award. Powieść Mapa i terytorium została uhonorowana Nagrodą Goncourtów, najważniejszym wyróżnieniem literackim we Francji. 4 Houellebecq M., La poursuite du bonheur, Éditions de la Différence, Littérature, Paris Książka nie ukazała się do tej pory w poskim przekładzie.tłumaczenie tytułu A.K. 5 Houellebecq jest również autorem innych zbiorów wierszy jak np. Le Sens du combat Flammarion, Paryż 1996 Sens walki, tłumaczenie tytułu A.K. ; Non réconcilié. Anthologie personnelle: , Poésie/ Gallimard, Paris 2014, Niepogodzony. Antologia osobista : , tłumaczenie tytułu A.K. 6 Agathe Novak-Lechevalier, badaczka literatury XIX wieku oraz znawczyni dzieł Houellebecqa. Zob. La Compagnie des auteurs audycje radiowe emitowane przez Radio France, France Culture poświęcone postaciom życia kulturalnego, pisarzom, filozofom, np. Virignii Woolf czy Balzakowi. 7 Houellebecq M., Możliwość wyspy, s

22 Anna Klimek pisarza jest wciąż miejsce na miłość, czy którykolwiek z jego bohaterów poszukuje miłości, czy uczucie to jest jeszcze w ogóle do czegoś potrzebne. A może liczy się jedynie seks, cielesne spełnienie, zaspokajanie chuci, osiąganie rozkoszy poprzez oddawanie się wynaturzonym, dziwnym praktykom erotycznym? Czy seks może zastąpić miłość? Miłość i seks, a w szczególności ten drugi aspekt, są stałymi elementami prozy Houellebecqa. Erotyczne, wręcz ocierające się o pornografię, sceny opisane często w najdrobniejszych szczegółach są według złośliwych jedynym powodem sukcesu jego prozy 8. Zdaniem Agaty Rychlik pisarz przekracza granice erotyzmu poprzez zestawienie krótkich, wulgarnych, jednoznacznych i oschłych zdań obrazujących sytuacje podniecenia seksualnego i aktów miłosnych z opisami fizjologicznych czynności bohaterów. Odsłania całkowicie sferę intymną, nie zostawiając miejsca na żadne domysły. Dosłowność, prawdziwość, cielesność, bezpośredni, niemal biologiczny opis zarezerwowany jest zazwyczaj dla języka tekstów pornograficznych. Houellebecq ogołaca piękno zbliżenia dwojga ludzi z wszelkiej romantyczności i tajemniczości. Według Rychlik houellebecqowska seksualność to czyste fizyczne zaspokojenie popędów, dalekie od duchowego uniesienia i połączenia dwóch dusz 9. Zastosowana technika dosłownego opisu scen intymnych jest z pewnością wynikiem ewolucji jaką przeszedł erotyzm w literaturze. Zdzisław Wróbel 10 zwraca uwagę, że obrazowanie erotyczne w literaturze przechodziło różne, naturalne zresztą fazy od romantycznej sublimacji uczuć na początku XIX wieku, przez społeczne i materialne uwarunkowania miłości prozy realistycznej, biologiczny seksualizm naturalistów dekadenckie wynaturzenia i perwersję aż po falę wyzwolenia seksualnego XX wieku 11. W końcowym rezultacie głównym polem dociekań twórczych stała się sfera cielesna, na plan dalszy odsuwając dominującą do tej pory sferę duchową 12. W centrum zainteresowań pisarskich lokuje się chętniej seks niż miłość trafnie konkluduje Agnieszka Nęcka 13. Niewątpliwie seks, niezmiennie modny w przestrzeni literackiej od dwóch stuleci, przyczynił się również do ogromnej popularności powieści francuskiego pisarza. Seks dobrze się sprzedaje i przykuwa zainteresowanie 8 Cyt. za: E.I. Nowak, html#ap-3, (dostęp ). 9 Rychlik A., Wstręt a erotyzm. Houellebecqa spojrzenie na miłość, Studia Kulturoznawcze, 1 (2012), (dostęp ). 10 Z. Wróbel to prozaik, autor wielu powieści poruszających konflikty ideowe i polityczne m.in. Eldorado (1962), Konspiracja (1981), opowiadań i nowel o tematyce współczesnej, np. Zielony ptak (1979), Śmierć frajerom (1983) a także sztuk teatralnych. 11 Wróbel Z., Erotyzm w literaturze nowożytnej, KAW, Łódź 1987, s Tamże. 13 Agnieszka Nęcka, polska literaturoznawczyni, krytyk literacki, autorka książek Granice przyzwoitości. Doświadczenie intymności w polskiej prozie najnowszej (2006), Cielesne o(d)słony. Dyskursy erotyczne w polskiej prozie po 1989 roku (2011). Zob. tejże Granice przyzwoitości, s