ZDOLNOŚĆ PATENTOWA WYNALAZKÓW ANGAŻUJĄCYCH ROŚLINY NA PRZYKŁADZIE RODZINY MOTYLKOWYCH, W POLSCE, NIEMCZECH I EUROPEJSKIM URZĘDZIE PATENTOWYM

Transkrypt

1 ZDOLNOŚĆ PATENTOWA WYNALAZKÓW ANGAŻUJĄCYCH ROŚLINY NA PRZYKŁADZIE RODZINY MOTYLKOWYCH, W POLSCE, NIEMCZECH I EUROPEJSKIM URZĘDZIE PATENTOWYM dr Ewa Waszkowska Ekspert Urzędu Patentowego RP Ekspert w dziedzinie biotechnologii; pracuje w Departamencie Badań Patentowych Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej. Zajmuje się klasyfikacją międzynarodową; bada aktualny stan wiedzy, sprawdza wnioski patentowe z dziedziny biotechnologii pod kątem merytorycznym. Posiada doświadczenie w szkoleniu ekspertów Urzędu Patentowego na wczesnym etapie ich kariery oraz kandydatów na rzeczników patentowych, w szczególności w odniesieniu do biologii. Magister biologii (Uniwersytet Warszawski, 99 r.); doktor biochemii (Polska Akademia Nauk, 999 r.); doświadczony badacz w dziedzinach biochemii i biotechnologii (Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk; Wydział Nauk Farmaceutycznych na Uniwersytecie w Padwie).

2 PLAN. Własność przemysłowa wprowadzenie. Podstawy prawne patentowania wynalazków biotechnologicznych w Polsce, Niemczech i Europejskim Urzędzie Patentowym (EPO).... Kategorie wynalazków angażujących i wykorzystujących rośliny Klasy Międzynarodowej Klasyfikacji Patentowej (IPC) angażujące rośliny motylkowe. Wynalazki angażujące niemodyfikowane genetycznie rośliny rodziny motylkowe w Polsce, Niemczech i Europejskim Urzędzie Patentowym..... Liczba wynalazków wykorzystujących niemodyfikowane rośliny motylkowe.. Dziedziny i gałęzie przemysłu wykorzystujące niemodyfikowane genetycznie rośliny motylkowe.... Rośliny rodziny motylkowe modyfikowane genetycznie (gm-motylkowe) w Polsce, Niemczech i Europejskim Urzędzie Patentowym.... Liczba patentów gm-motylkowych.... Wykorzystanie gm-motylkowych w patentach Istotne orzeczenia sądów dotyczące roślin motylowych 8. Opinie związane z patentowaniem roślin 9. Podsumowanie 8. Literatura.

3 . Własność przemysłowa wprowadzenie Patenty bywają postrzegane polemicznie. Słyszy się o negatywnym kontekście monopolu, zgodnie z którym krytycy patentowania podnoszą złe praktyki ich wykorzystywania w postaci na przykład wygórowanych kosztów licencji. Trolle patentowe to termin używany od 99 roku i posiada swoje wytłumaczenie także w Wikipedii. Ponadto, nagminne są nieprzychylne opinie na temat samej procedury przyznawania patentów; trwa długo, jest kosztowna, a jej zawiłości są trudne dla wynalazców, którzy z prawem, a zwłaszcza prawem patentowym, nie mają często nic wspólnego. Patenty także, co nie zawsze jest w wystarczający sposób akcentowane, są nierozerwalnie związane z kompletnym ujawnieniem wynalazków, a to nie w każdej dziedzinie jest pożądane. Jednak z powodu tego, że patenty bywają wykorzystywane niezgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem, nie można podważać i przekreślać tego co dają pozytywnego, jak wiele korzyści przynoszą tym, którzy poświęcają lata pracy, swój talent i osiągnięcia pokazując je światu. Umożliwiając tym samym korzystanie z wynalazków, które często nawet krytycy systemu patentowego uznają za epokowe w rozwoju danej dziedziny. Patenty, dzięki temu, że kryteriami branymi pod uwagę przy ich przyznawaniu są m.in. nowość i poziom wynalazczy, są głównymi źródłami nowych informacji w każdej dziedzinie techniki. Rzadko mówi się o tym, że właśnie w zgłoszeniach patentowych znajduje się ok. 8 % nowej wiedzy, która jest dostępna publicznie, a nie w publikacjach czasopism naukowych. Co również ważne, nowość wynalazków badana jest przez urzędy patentowe w skali światowej, co znaczy, że uzyskując patent można mieć pewność, że opatentowane rozwiązanie ma swoją jakość w tym kontekście. Ponadto, patenty mają ogromne znaczenie marketingowe, służą jako narzędzie promocji. Są ważnym składnikiem majątku firm, dają przewagę konkurencyjną. Patenty to w końcu prestiż i satysfakcja z bycia wynalazcą, właścicielem nowatorskiego rozwiązania. Oprócz wszystkich wymienionych aspektów związanych z patentami, należy przypomnieć, że przyznają one jego właścicielowi wyłączne prawo do zakazania innym wytwarzania, używania, oferowania do sprzedaży, a także importu produktu lub procesu opartego na wynalazku bez jego uprzedniej zgody na terytorium danego państwa lub regionu (np. patent europejski przyznawany przez Europejski Urząd Patentowy, European Patent Office, EPO), przez określony okres czasu (maksymalnie lat). To jest podstawowa funkcja ochrony wynikającej z patentów.

4 Patenty znane są od dawna. Polski Urząd Patentowy został powołany w grudniu 98 roku, niemiecki Urząd Patentowy (Deutsches Patent- und Markenamt) szczyci się -to letnią tradycją, a Europejski Urząd Patentowy istnieje od 977 roku. Jednak pierwszą, jak się często uznaje, wzmianką o czymś na kształt patentu, jest informacja pochodząca z XV wieku z Włoch: Stwierdzając, że Filippo Brunelleschi, człowiek o najbardziej bystrym umyśle [ ], wynalazł maszynę będącą rodzajem statku, za pomocą którego on sądzi, że może łatwo, w każdym czasie, zastosować i przewieść przez rzekę Aro albo każdą inną rzekę lub wodę, ponosząc mniej kosztów niż zwykle, i uzyskując w ten sposób wiele różnych korzyści handlowych i innych, oraz, że odmówił udostępnienia tej maszyny osobom zainteresowanym [ ] i mając na względzie, że jeżeli uzyskałby jakieś przywileje [ ], to ujawniłby wszystkim to, co utrzymuje w tajemnicy [ ]. I pragnąc, żeby to, co jest ukryte i nie przynosi owoców wydostało się na światło dzienne, aby przynieść korzyści zarówno Filippo, jak i naszemu całemu krajowi, a także innym. Ustanowi się przywilej dla wskazanego Filippo, tak że może go to pobudzić do żarliwości i jeszcze większych zabiegów, i stymulować do bardziej misternych poszukiwań (Michał du Vall, Prawo patentowe).. Podstawy prawne patentowania wynalazków biotechnologicznych Początki patentowania biowynalazków to lata osiemdziesiąte XX go wieku. W 98 roku Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych zdecydował w sprawie Diamond przeciwko Chakrabarty o tym, że żywy mikroorganizm (bakteria modyfikowana metodami inżynierii genetycznej) może być przedmiotem patentu. Orzeczenie to otworzyło drzwi pod nazwą patentowanie organizmów żywych najpierw w Stanach Zjednoczonych, a później w Europie i całym świecie. Wynalazki oparte o znane od wieków procesy fermentacyjne były jednak patentowane od dawna. W 8 roku udzielono patent na wynalazek dotyczący metody otrzymywania drożdży. Po historycznym wyroku z USA, wynalazki biotechnologiczne są patentowane w różnych dziedzinach, ale z powodu ich specyfiki są traktowane szczególnie, również w aktach prawnych, na podstawie których udzielana jest ochrona patentowa. Z powodu różnic prawa patentowego na całym świecie, w 99 roku podpisano porozumienie znane jako TRIPS (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights), zgodnie z którym państwa (aktualnie ) uznają podstawowe wymogi i standardy

5 przyznawania ochrony patentowej określone w tym porozumieniu. Stosownie do wymogów art. 7 TRIPS patenty mogą być przyznawane na wynalazki bez względu na dziedzinę techniki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania. Porozumienie wskazuje także zagadnienia, które kraje będące jego członkami mogą wyłączyć spod patentowania. Są to: metody leczenia ludzi i zwierząt, a także diagnozowania chorób oraz metody chirurgiczne, ponadto zwierzęta i rośliny oraz czysto biologiczne metody hodowli roślin i zwierząt. Ale TRIPS wskazuje też na możliwość, że kraje mogą objąć ochroną patentową także rośliny: członkowie zapewnią ochronę dla odmian roślin albo patentami albo skutecznym systemem ochrony sui generis lub też kombinacją obu (art. 7.(b)). Niektóre państwa z takiej dopuszczalności skorzystały. Aktualnie, zgodnie z art. Konwencji o patencie europejskim (European Patent Convention, EPC), jak również z art. ustawy Prawo własności przemysłowej oraz z () niemieckiego prawa patentowego (Patent Gesetz) patenty są udzielane bez względu na dziedzinę techniki na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania. Wszystkie te podstawowe kryteria zdolności patentowej muszą być spełnione razem (Schemat ). Schemat NOWOŚĆ UJAWNIENIE POZIOM WYNALAZCZY STOSOWALNOŚĆ PRZEMYSŁOWA Za wynalazek nowy uznaje się taki, który nie jest częścią stanu techniki, z kolei stan techniki obejmuje wszystko to co przed datą pierwszeństwa zgłoszenia zostało udostępnione do wiadomości powszechnej w jakiejkolwiek formie. Wynalazek uważa się za wykazujący poziom wynalazczy, jeśli dla specjalisty z danej dziedziny nie wynika on w sposób oczywisty STOSOWALNOŚĆ

6 ze stanu techniki. Natomiast, wynalazek nadaje się do przemysłowego stosowania, jeżeli może być wytwarzany lub wykorzystywany w jakiejkolwiek gałęzi przemysłu, włącznie z rolnictwem. W przeszłości w Europie, głównie z powodu odmiennej praktyki krajowych urzędów patentowych oceniających zdolność patentową wynalazków biotechnologicznych obejmujących na przykład organizmy żywe, jak również w związku z coraz większą liczbą wynalazków opartych na inżynierii genetycznej, patenty udzielanie w różny sposób przez krajowe urzędy patentowe powodowały z jednej strony społeczne lęki i obawy, z drugiej wpływały na rosnący zamęt i niejasności w samym systemie patentowym. Dlatego po wielu latach rozmów i dyskusji prawników, biologów, specjalistów związanych w własnością intelektualną, w 998 roku Parlament Unii Europejskiej uchwalił dyrektywę 98//WE w sprawie prawnej ochrony wynalazków biotechnologicznych. Preambuła dyrektywy podkreśla m.in. rangę biotechnologii i potrzebę zapewnienia właściwej ochrony prawnej wynalazkom z tej dziedziny. Reguluje ona jednak tylko te elementy ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych, które wymagają sprecyzowania z uwagi na ich szczególne cechy. Dyrektywa została włączona do Konwencji o patencie europejskim w postaci rozdziału VI zatytułowanego Wynalazki biotechnologiczne (w mocy od r.). W polskim systemie prawnym nowelizacją ustawy Prawo własności przemysłowej (Pwp) z czerwca r. odpowiednio dostosowując prawo polskie poprzez wprowadzenie również odrębnego rozdziału odnoszącego się wyłącznie do wynalazków biotechnologicznych. Natomiast do niemieckiego systemu patentowego (Patent Gesetz) została wprowadzona w roku. Ponadto, Polska w roku przystąpiła do Konwencji o patencie europejskim, co dodatkowo skutkowało harmonizacją prawa polskiego z jej przepisami. Taka sytuacja prawna spowodowała, że w systemach patentowych polskim, niemieckim jak również w Konwencji o patencie europejskim, przepisy dotyczące patentowania wynalazków biotechnologicznych są niemal identyczne. Zgodnie z przepisami prawa polskiego (Pwp) przez wynalazek biotechnologiczny rozumie się taki wynalazek, który dotyczy wytworu składającego się z materiału biologicznego lub zawierający taki materiał albo sposobu, za pomocą którego materiał biologiczny jest wytwarzany, przetwarzany lub wykorzystywany. Natomiast poprzez określenie materiał biologiczny rozumie się materiał zawierający informację genetyczną, który jest zdolny do samoreprodukcji albo nadaje się do reprodukcji w systemie biologicznym (art. 9 Pwp).

7 Za wynalazki biotechnologiczne, na które mogą być udzielane patenty, uważa się w szczególności wynalazki stanowiące materiał biologiczny, który jest wyizolowany ze swojego naturalnego środowiska lub wytworzony jest sposobem technicznym, nawet jeżeli poprzednio występował w naturze (art. 9. Pwp). Prawo również mówi, że można patentować wynalazki, które dotyczą roślin i zwierząt, jeżeli możliwości techniczne stosowania wynalazku nie ograniczają się do szczególnej odmiany roślin lub razy zwierząt (art. 9. Pwp). Przepis ten ma swoje uzasadnienie w innym, który mówi, że patentów nie udziela się na odmiany roślin lub rasy zwierząt oraz czysto biologiczne sposoby hodowli roślin lub zwierząt; przepis ten nie ma zastosowania do mikrobiologicznych sposobów hodowli ani do wytworów uzyskiwanych takimi sposobami i dodatkowo: sposób hodowli roślin lub zwierząt, o którym mowa, jest czysto biologiczny, jeżeli w całości składa się ze zjawisk naturalnych, takich jak krzyżowanie lub selekcjonowanie (art. 9 ust. pkt Pwp). Odpowiednie przepisy prawa polskiego, niemieckiego i EPC dotyczące powyższych wyłączeń są wskazane poniżej. Wyłączenie spod patentowania Pwp Patent EPC Gesetz Odmiany roślin i czysto biologiczne metody hodowli roślin Art. 9 ust. pkt ) a () Art. b) Powyższe ograniczenie dotyczące odmian roślin wynika z obecności w systemie prawnym innego systemu, mającego swoje umocowanie w Konwencji UPOV (The International Union for the Protection of New Varieties of Plants), zgodnie z którym nowe odmiany roślin są rejestrowane i chronione. Aby uniknąć podwójnej ochrony, z jednej strony wynikającej z sytemu patentowego, a z drugiej z Konwencji UPOV, nowe odmiany roślin są wyłączone spod patentowania. Należy jednak podkreślić, że na wynalazki dotyczące roślin, jednak nie ograniczone do ich konkretnych odmian, można uzyskać ochronę patentową. Polska jest członkiem Konwencji UPOV od listopada 989 r., Niemcy od sierpnia 98 r. Aktualnie do Konwencji należą 7 państwa. Różnice wynikające z posiadania patentu i ochrony odmian roślin są zasadnicze. Zgodnie z prawem patentowym, ochronie podlegają poza samymi roślinami, również metody ich otrzymywania, czego nie chroni system UPOV. Ponadto system patentowy umożliwia uzyskanie ochrony nie tylko na rośliny i metody ich otrzymywania, ale też na roślinny materiał genetyczny, czego Konwencja nie zapewnia. 7

8 Dla lepszego odbioru zawiłości związanych ze zgłaszaniem wynalazków, na poniższym schemacie przedstawione są sposoby uzyskania ochrony patentowej. Schemat Procedura Krajowa Europejska (regionalna) Międzynarodowa Postępowanie przed krajowym urzędem patentowym Postępowanie przed europejskim (regionalnym) urzędem patentowym Postępowanie zgodnie z Układem o współpracy międzynarodowej (PCT) Patent krajowy obowiązuje na terytorium kraju danego kraju Patent europejski (regionalny) po walidacji obowiązuje na terytoriach wyznaczonych państw Patenty krajowe i/lub regionalne. Kategorie wynalazków angażujących i wykorzystujących rośliny Podział wynalazków na kategorie ma ogromne znaczenie, ich wybór pociąga za sobą skutki związane z zakresem ochrony patentowej. Rozróżnia się trzy podstawowe kategorie wynalazków: wytwór, sposób, w tym zastosowanie oraz urządzenie (kategoria ta dla potrzeb niniejszego opracowania nie jest brana pod uwagę). Wynalazki określone w jednej z powyższych kategorii to rozwiązania różniące się zarówno cechami definiującymi wynalazek jak również zakresem ochrony wynikającej z patentu. 8

9 Wynalazki z kategorii wytwór powinny być zdefiniowane za pomocą swojej budowy, składu, z kategorii sposób etapów postępowania i warunków, w których te etapy zachodzą, natomiast zastosowanie to wykorzystanie wytworu (również znanego) w nowym celu. Wymienione kategorie różnią się też skutkiem jaki wywołują, a mianowicie zakresem patentu. Najszerszą ochronę daje wynalazek z kategorii wytwór, tak zwaną ochronę absolutną, patent chroni produkt i wszelkie jego wykorzystania. Patent udzielony na sposób ma zasięg węższy, ochrona obejmuje konkretny sposób oraz rozciąga się na produkt, ale wytworzony tym konkretnym sposobem. Najwęższą ochronę posiada wynalazek z kategorii zastosowanie, obejmuje ona jedynie wykorzystanie precyzyjnie określonego wytworu w konkretnym celu. Schemat KATEGORIE WYNALAZKÓW wytwór materialny nadający się do wykorzystania sposób technicznego oddziaływania na materię nowe zastosowanie substancji stanowiącej część stanu techniki określony za pomocą cech technicznych odnoszących się do jego budowy lub składu pierwsze i kolejne zastosowanie medyczne określony parametrami i środkami technicznymi, w wyniku realizacji których otrzymuje się założony rezultat. Klasy Międzynarodowej klasyfikacji patentowej (IPC) angażujące rośliny motylkowe Rośliny z rodziny motylkowych mają ogromne znaczenie użytkowe dla człowieka. Są wykorzystywane od lat w wielu dziedzinach. Koniczyna, lucerna to rośliny pastewne. Fasola, 9

10 groch, soczewica i soja (rośliny strączkowe) są źródłem cennego białka. Służą jako nawozy naturalne, wzbogacające glebę w azot. Wynalazki dotyczące tych roślin wpływają do urzędów patentowych od wielu lat. Zgłaszane są w celu uzyskania ochrony we wszystkich kategoriach, a ich wykorzystanie dotyczy wielu dziedzin gospodarki i nie jest ograniczone jedynie do artykułów spożywczych lub pasz, z czym kojarzone są najczęściej. Potwierdzają tym samym znaczenie wielu z nich, ale nie wszystkich. Gatunki będące przedmiotami rozwiązań wynalazczych pokrywają się z tymi powszechnie i najczęściej wykorzystywanymi. Są to przede wszystkim: ciecierzyca, cieciorka, fasola, groch, kozieradka, koniczyna, lucerna, łubin, soja, soczewica. Rozwiązania angażujące rośliny motylkowe zgłaszane są w różnych kategoriach. W zależności od przeznaczenia są to: metody, a także preparaty, produkty spożywcze, kompozycje lecznicze, mieszanki ziołowe i inne, czyli wytwory, jak również zastosowania. Fakt ten oznacza, że rośliny motylkowe są wykorzystywane w każdy możliwy sposób w zależności od potrzeby i możliwości. Zarówno są składnikami preparatów o przeznaczeniu np. spożywczym lub terapeutycznym, jak również są niezbędnym elementem metod, które je wykorzystują. Ich obecność w wynalazkach związana jest z wieloma aspektami, są wynalazkiem jako nowe rośliny, a także są używane w kontekście np. wykorzystywania związków chemicznych, które działają jako herbicydy. Mogą być też (substancje z nich pochodzące) składnikami produktów spożywczych, preparatów leczniczych, kosmetycznych lub innych. Dla uzyskania bardziej przejrzystego zestawienia przedstawiane są symbole klas zgodnie z Międzynarodową klasyfikacją patentową International Patent Classification, IPC), zgodnie z którą klasyfikowane są wynalazki zarówno w polskim jak i niemieckim Urzędzie Patentowym. Symbole klasyfikacji w postaci odpowiednich kombinacji liter i cyfr umożliwiają opisanie coraz węższych oraz bardziej konkretnych zakresów tematyki wynalazków. W następujących klasach wynalazki angażujące rośliny rodziny motylkowe są najczęściej zgłaszane. A - rolnictwo; leśnictwo; hodowla zwierząt; łowiectwo; zakładanie sideł; rybołówstwo AH - nowe odmiany roślin lub sposoby ich otrzymywania; rozmnażanie roślin z zastosowaniem technik hodowli tkankowej AN - konserwowanie ciał ludzkich lub zwierzęcych lub roślin lub ich części; biocydy, np. jako środki dezynfekcyjne, szkodnikobójcze, chwastobójcze; środki do odstraszania lub wabienia szkodników; regulatory wzrostu roślin

11 AP - działanie regulujące związków lub preparatów chemicznych z zakresu biocydów, środków do odstraszania i wabienia szkodników lub regulatorów wzrostu roślin A - piekarnictwo; urządzenia do produkcji lub przetwarzania ciasta; do wypieków AD - obróbka, np. konserwowanie mąki lub ciasta do wypieków, np. przez dodawanie różnych substancji; wypieki; pieczywo; konserwowanie pieczywa A - żywność lub środki spożywcze; ich przerób AB - konserwowanie, np. przez puszkowanie mięsa, ryb, jaj, owoców, warzyw, nasion jadalnych; chemiczne dojrzewanie owoców lub warzyw; środki spożywcze konserwowane dojrzałe lub puszkowane AC - produkty mleczarskie, np. mleko, masło, ser; namiastki mleka lub sera; wytwarzanie ich AF - kawa; herbata; ich namiastki; przygotowanie lub zaparzanie AG - kakao; wyroby z ziarna kakaowego, np. czekolada; namiastki kakao lub przetworów z ziarna kakaowego; wyroby cukiernicze; guma do żucia; lody; ich wytwarzanie AJ - kompozycje proteinowe do środków spożywczych; przetwarzanie protein do środków spożywczych; kompozycje fosfatydowe do środków spożywczych AK - pasze specjalnie przystosowane dla zwierząt; metody specjalnie przystosowane do ich produkcji AL - żywność, środki spożywcze ; przygotowywanie ich lub obróbka, np. gotowanie, modyfikowanie właściwości odżywczych, obróbka metodami fizycznymi ; konserwowanie żywności lub środków spożywczych, ogólnie A - medycyna lub weterynaria; higiena AK - preparaty do celów farmaceutycznych, dentystycznych lub toaletowych AL - sposoby lub urządzenia do sterylizacji materiałów lub przedmiotów ogólnie; odkażanie, sterylizacja lub odwanianie powietrza; chemiczne aspekty opasek, materiałów opatrunkowych, wkładek chłonących lub artykułów chirurgicznych; materiały na opaski, materiały opatrunkowe, wkładki chłonne, lub artykuły chirurgiczne AQ - stosowanie kosmetyków lub podobnych preparatów toaletowych B9 - usuwanie odpadów stałych; regeneracja zanieczyszczonych gruntów B9B - utylizacja odpadów stałych B9C - regeneracja zanieczyszczonych gruntów C - obróbka wody, ścieków przemysłowych, komunalnych lub osadów kanalizacyjnych

12 CF - obróbka wody, ścieków przemysłowych, komunalnych lub osadów kanalizacyjnych CF - nawozy organiczne C8 - organiczne związki wielkocząsteczkowe; ich wytwarzanie lub obróbka chemiczna; mieszaniny na ich podstawie C8B - polisacharydy ; ich pochodne C - biochemia; piwo; spirytualia; wino; ocet; mikrobiologia; enzymologia; mutacje lub inżynieria genetyczna CN - mikroorganizmy lub enzymy; ich mieszaniny; propagacja, zabezpieczanie lub przechowywanie mikroorganizmów; mutacje lub inżynieria genetyczna; pożywki hodowlane CN / - Komórki lub tkanki roślinne CN /8 - Procesy mutacji lub inżynieria genetyczna; DNA lub RNA dotyczące inżynierii genetycznej, wektory, np. plazmidy, lub ich wyodrębnianie, otrzymywanie lub oczyszczanie; Użycie ich gospodarzy. Wektory i systemy ekspresji specjalnie adaptowane dla gospodarzy eukariotycznych - dla komórek roślinnych. C - przemysł cukrowniczy. Wynalazki angażujące rośliny rodziny motylkowe niemodyfikowane genetycznie w Polsce, Niemczech i Europejskim Urzędzie Patentowym.. Liczba wynalazków wykorzystujących rośliny motylkowe Polska Aktualnie Urząd Patentowy RP nie posiada pełnotekstowej bazy danych zgłoszeń wpływających do Urzędu, dlatego zestawienie liczbowe polskich zgłoszeń wynalazków zostało opracowane w oparciu o dostępne dane na podstawie jedynie skrótów i tytułów zgłaszanych wynalazków ( Dodatkowo, w dostępnej bazie danych zgłoszeń wynalazków nie ma zgłoszeń europejskich, które są po udzieleniu patentu walidowane w Polsce, dostępne są wyłącznie patenty bez jednak możliwości przeszukania ich posługując się słowami kluczowymi. Przegląd wynalazków zgłaszanych do polskiego Urzędu Patentowego pozwala na sporządzenie zestawień, które przybliżają naturę zgłaszanych rozwiązań roślinach uprawianych

13 bez genetycznych modyfikacji. Wynalazki dotyczą zarówno angażowania samych roślin jak i produktów z nich pochodzących (np. ekstraktów). Mając na uwadze niewysoką liczbę zarówno zgłoszeń wynalazków jak i patentów, można jednak spróbować na tej podstawie opracować dokładniejsze zestawienia, które przybliżą naturę wynalazków opartych na roślinach z rodziny motylkowe zgłaszanych w Polsce. Liczba wszystkich zgłoszeń wynalazków, które angażują rośliny motylkowe nie jest duża, na przestrzeni ostatnich -ech lat (99 - ) było ich niewiele ponad. Nie wszystkie wynalazki uzyskują ochronę patentową z różnych powodów, stąd liczba patentów je chroniących jest na pewno mniejsza. Biorąc pod uwagę kolejne lata, nie ma wzrostu. Przeciwnie tendencja wydaje się być spadkowa. Liczba zgłoszeń tych wynalazków jest różna w różnych latach i również nie można mówić o prawidłowości, poza niestety niewielkim spadkiem liczby wpływających zgłoszeń. Na przykład w 998 roku do Urzędu Patentowego wpłynęło zgłoszeń, a w r. tylko dwa. Niewielka liczba tych wynalazków wynika pewnie z powszechnie niestety nadal panującej niewiedzy dotyczącej zagadnień związanych z patentami i ich wykorzystaniem, a także niewystarczającej skuteczności egzekwowania swoich praw wyłącznych w takich dziedzinach jak na przykład rolnictwo czy przemysł spożywczy. Być może wynalazcy z tych dziedzin pracują nad innymi rozwiązania dotyczącymi na przykład żywności wysoce przetworzonej, w coraz większym stopniu dominującej na rynku produktów spożywczych. Wyraźny wzrost liczby zgłoszeń, które wpłynęły do Urzędu Patentowego w latach 997 może być związany z przemianami, które miały w tym czasie miejsce w Polsce. Jednak ta teza wymaga bardziej dokładnych badań nie opartych jedynie o dane pochodzące z baz wynalazków dostępnych w Urzędzie Patentowym. Co ciekawe, wzrost liczby zgłoszeń angażujących rośliny motylkowe pokrywa się ze zwiększoną również liczbą zgłoszeń wynalazków dotyczących roślin genetycznie modyfikowanych (nie tylko z rodziny motylkowych), które wpłynęły do polskiego Urzędu Patentowego (Ryc. ). Wynalazki wykorzystujące rośliny motylkowe, otrzymywane bez ingerencji genetycznych, pochodzą z różnych firm, instytucji naukowych, ale także od osób prywatnych. Wiele z nich opracowanych zostało na uczelniach wyższych np. Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy, Uniwersytetów Przyrodniczych we

14 Wrocławiu, Poznaniu, Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Uniwersytecie im. M. Curie-Skłodowskiej z Lublina, Politechnice Łódzkiej, Politechnice Poznańskiej. Ale także w innych placówkach naukowych: Instytucie Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu, Instytucie Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN w Olsztynie, Centralnym Laboratorium Przemysłu Ziemniaczanego w Poznaniu, Uniwersytecie Medycznym z Lublina. Bardzo często zgłaszającymi wynalazki są firmy prywatne zarówno z Polski jak i zagranicy, a także osoby prywatne. Udział osób prywatnych jako zgłaszających wynalazki jest znaczący zwłaszcza w kategorii wynalazków dotyczących żywności i produktów spożywczych. Nie można wskazać regionu dominującego w wynalazki wykorzystujące rośliny motylkowe. Wynalazki pochodzą zarówno z Lublina, jak i na przykład Wrocławia, Poznania, Bydgoszczy czy Krakowa. Tabela Rok Liczba zgłoszeń Ryc.

15 Liczba polskich zgłoszeń niemodyfikowanych motylkowych Linia trendu nie pozostawia złudzeń. Pochodzenie -zgłaszający Stosunkowo mała liczba polskich zgłoszeń angażujących niemodyfikowane motylkowe umożliwia zbadanie skąd pochodzą polskie wynalazki w tej dziedzinie. Można rozróżnić cztery grupy zgłaszających: uczelnie (łącznie z instytutami naukowymi), prywatne i zagraniczne przedsiębiorstwa oraz osoby prywatne. Wyraźnie dwa okresy dominują wśród wynalazków pochodzących z uczelni i instytutów naukowych. Są to lata 998 i rok 9. Oprócz istotnych zmian zachodzących w Polsce na przełomie wieków, w tym głównie gospodarczych, prawdopodobnie wprowadzenie systemu punktowego na uczelniach premiującego zgłaszanie wynalazków do opatentowania, mogło być przyczyną niewielkiego, ale jednak wzrostu liczby zgłoszeń wynalazków w tych okresach. Ryc. a

16 uczelnie Firmy zagraniczne zgłaszały wynalazki do polskiego Urzędu Patentowego w trybie PCT lub były to zgłoszenia europejskie (faza krajowa). Po wejściu Polski w roku do Konwencji o patencie europejskim, zgłoszenia te nie wpływają już do polskiego Urzędu, ale są rozpatrywane i patenty są na nie udzielane w Europejskim Urzędzie Patentowym, stąd ich brak po roku. Od tego roku patenty europejskie są jedynie walidowane w polskim Urzędzie Patentowym (stosowne opłaty, polskie tłumaczenia). Niewiele wynalazków dotyczących roślin motylkowych było zgłaszanych, ale wyraźny wzrost w roku pokrywa się ze wzrostem zgłoszeń pochodzących z polskiej nauki. Ryc. b firmy zagraniczne Z kolei firmy polskie zgłaszają niewiele, ale w roku 998 i wpłynęło do polskiego Urzędu o kilka zgłoszeń więcej.

17 Ryc. c 7 firmy polskie Osoby prywatne również w tej dziedzinie chronią swoje rozwiązania, głównie jeśli chodzi o wynalazki z branży spożywczej. Jednak nie można powiedzieć o żadnym trendzie. Wzrost liczby w pokrywa się z wzrostami liczy wynalazków pochodzących z polskich firm w tym okresie. Ryc. d 7 osoby prywatne Udział w wynalazkach poszczególnych gatunków roślin motylkowych 7

18 Wynalazki zgłaszane do polskiego Urzędu Patentowego dotyczą wielu, ale nie wszystkich gatunków z rodziny motylkowych. Są to głównie: ciecierzyca, cieciorka, fasola, groch, kozieradka, koniczyna, lucerna, łubin, soja i soczewica. W tabeli przedstawiono liczbę zgłoszeń wynalazków angażujących poszczególne gatunki motylkowych. Tabela Gatunek Liczba zgłoszeń Liczba patentów Soja Groch 7 Fasola 7 Łubin 7 Lucerna Koniczyna Soczewica Kozieradka Ciecierzyca Cieciorka WSZYSTKIE Ryc Liczba zgłoszeń Liczba patentów 8

19 Jak wynika z powyższego zestawienia, wśród wykorzystywanych roślin dominuje soja, z którą wynalazki stanowią prawie %, na drugim miejscu lokuje się groch (7%), a na trzecim fasola (,%). Na wyjaśnienie zasługuje różnica widoczna w tabeli pomiędzy liczbą zgłoszeń wynalazków a liczbą patentów. Wynalazki, aby mogły uzyskać ochronę patentową muszą spełnić wiele kryteriów, między innymi muszą być nowe, posiadać poziom wynalazczy, stosowalność przemysłową (Rozdział ). Jeśli któryś z tych warunków nie jest przez wynalazek spełniony, patent nie może być przyznany, stąd nie każdy wynalazek zgłoszony do urzędu patentowego otrzymuje ochroną patentową. Z przedstawionej wyżej listy wynika, że mniej więcej jedna trzecia zgłoszonych wynalazków (%) została opatentowana. Należy także podkreślić, że liczba zgłoszeń wynalazków różni się także od obowiązujących patentów z tego powodu, że nie każdy patent jest przez ich właścicieli utrzymywany i często, niestety w przypadku polskich zgłaszających, ważność patentu kończy się krótko po jego przyznaniu. Niemcy Zestawienie wynalazków zgłaszanych do niemieckiego Urzędu Patentowego zostało sporządzone na podstawie bazy danych pełnotekstowych niemieckiego Urzędu Patentowego Depatisnet. Obejmuje ono wynalazki angażując rośliny motylkowe zgłoszone do niemieckiego Urzędu Patentowego. Dominuje soja, ale groch, fasola, lucerna i koniczyna również są wykorzystywane w dużej liczbie. Ryc

20 Europejski Urząd Patentowy Zestawienie wynalazków zgłaszanych do EPO zostało sporządzone na podstawie bazy danych pełnotekstowych Europejskiego Urzędu Patentowego - Espacenet. W ogromnej przewadze wykorzystywana jest soja. Za nią w kolejności fasola, groch i koniczyna. Pozostałe rośliny są używane w wynalazkach w znacznie mniejszych ilościach. Ryc Dla porównania w tabeli przedstawiono liczbę zgłoszeń polskich niemieckich i europejskich. Zestawienie nie było ograniczane żadnymi limitami czasowymi. Tabela Gatunek PL zgłoszenia DE zgłoszenia EP zgłoszenia Soja Groch 8 Fasola 8 Łubin Lucerna Koniczyna 89 Soczewica 7 7 Kozieradka Ciecierzyca 7 9 Cieciorka

21 .. Dziedziny wykorzystujące niemodyfikowane genetycznie rośliny motylkowe Polska Różne gatunki roślin motylkowych to zarówno rośliny pastewne np. koniczyna, jak również lecznicze, a także rośliny oleiste np. soja. Są źródłem cennego białka np. fasola, groch, soczewica, soja. Wykorzystuje się je jako nawozy naturalne, wzbogacające glebę w azot. Takie przeznaczenie wynalazków opartych na wielu gatunkach roślin motylkowych ma również swoje odzwierciedlenie w wynalazkach zgłaszanych do polskiego Urzędu Patentowego. Tabela Dziedziny Liczba zgłoszeń Żywność 7 Medycyna 9 Pasze 9 Zanieczyszczenia Nawozy Tworzywa Papierniczy Uprawa roślin Pożywki, podłoża Produkcja Hodowla tkankowa Ryc. Dziedziny Blisko połowa, 8,% wynalazków, ma swoje przeznaczenie w przemyśle spożywczym, w produkcji żywności, obejmującym różne gałęzie w tym mleczarstwo,

22 piekarnictwo, cukrownictwo, produkcję oleju. Gatunkami, które przede wszystkim są wykorzystywane w tych celach są: soja (9 zgłoszeń), groch (9 zgłoszeń), fasola ( zgłoszeń), łubin (8 zgłoszeń), soczewica ( zgłoszenia), ciecierzyca ( zgłoszenia), lucerna ( zgłoszenie). Wynalazki angażujące poszczególne gatunki można podzielić na dwie grupy te, które wykorzystują wprost roślinę (nasiona) oraz takie, które poprawiają jakość samej rośliny, co w przypadku użycia ich w produkcji żywności ma ogromne znaczenie. Soja wykorzystywana w wynalazkach dotyczących żywności używana jest często jako jeden ze składników mieszanek warzywnych lub np. grzybowo - warzywnych, do bezpośredniego spożycia. Jednak na tego rodzaju wynalazki bardzo trudno jest uzyskać ochronę patentową, ponieważ proste zmieszanie znanych składników w postaci różnych warzyw i produktów roślinnych w określonych proporcjach, zwykle uznawane jest za nieposiadające wymaganego poziomu wynalazczego. Ponadto, soja jest składnikiem pieczywa, chleba o zwiększonej zawartości błonnika. Produkuje się z niej np. namiastki kawy, sztuczne orzechy. Mleko sojowe wykorzystuje się w produkcji twarogów, serów, artykułów określanych jako seropodobne, lody, kremy, puddingi. Z soi ponadto, jako cenne źródło białek i węglowodanów, ekstrahuje się te substancje, a potem wykorzystuje do przygotowywania żywności. Dodatkowo wynalazki dotyczą metod, które sprawiają, że roślina staje się jeszcze bardziej przydatna. Na przykład usuwa się niekorzystne substancje smakowe uzyskując roślinę (nasiona) o jeszcze lepszym smaku. Wzbogaca się też kiełki soi o substancje, które są korzystne dla ludzi (np. selen). Groch w wynalazkach ma zastosowanie głównie jako składnik gotowych dań na przykład zup o różnym smaku, które z powodów wspomnianych wyżej nie mogły uzyskać patentów. Mieszanki warzywne i mąka grochowa to kolejne produkty. Groch jest również stosowany jako cenne źródło sacharydów, do otrzymywania preparatów skrobiowych i innych środków spożywczych wykorzystywanych do produkcji żywności. Fasola to, podobnie jak soja i groch, składnik mieszanek warzywnych i zup, ale też roślina, na bazie której otrzymuje się smalec wegetariański. Część wynalazków wykorzystujących fasolę dotyczy otrzymywania preparatów skrobiowych, ich modyfikowanych postaci, a także koncentratów spożywczych.

23 Łubin, zgodnie z wynalazkami, to dobre źródło białek, sacharydów, alkaloidów, a także oleju, wykorzystywanych w przemyśle spożywczym. Po odpowiednim przetworzeniu otrzymuje się z niego emulsje spożywcze. Z łubinu można otrzymać mąkę, z której z kolei przygotowuje się np. bezglutenowe i pozbawione cukru ciasto biszkoptowe. Można z łubinu otrzymać też sos przyprawowy. Wynalazki dotyczą także nowych metod odgoryczania nasion łubinu, dzięki czemu produkty uzyskiwane z tej rośliny są smaczniejsze. Soczewica w wynalazkach ma znaczenie głównie jako cenne źródło substancji odżywczych, więc jest stosowana przede wszystkim jako składnik mieszanek warzywnych, a także np. pasztetu amarantusowego. Jednak żaden ze wspomnianych wynalazków nie uzyskał patentu. Z soczewicy uzyskuje się również m.in. oligosacharydy wykorzystywane w przemyśle spożywczym. Ciecierzyca nie jest rośliną często wykorzystywaną w wynalazkach. Od roku 99 zostały zgłoszone do polskiego Urzędu Patentowego jedynie dwa wynalazki, ale za to oba dostały ochronę patentową. Oba rozwiązania dotyczyły sposobów wytwarzania i kondycjonowania kompozytu smakowo zapachowego do aromatyzowania chleba chrupkiego. Lucerna znajduje głównie zastosowanie w innych dziedzinach. Dotychczas, zgłoszono jeden wynalazek. Dotyczy on sposobu wytwarzania ekstraktu z liści lucerny, w którym ze świeżo zebranych i rozdrobnionych liści lucerny wytwarza się sok, a z niego preparat stosowany jako suplement diety. Ryc. Żywność 9 7 8

24 Medycyna (w tym weterynaria) i kosmetyki Soja to lider również w tej klasyfikacji. Jedenaście wynalazków angażujących soję to głównie preparaty farmaceutyczne wykorzystujące bogactwo składników tej rośliny. Ekstrakty i wyciągi z nasion soi znajdują przeznaczenie, zgodnie z wynalazkami, we wspomaganiu leczenia wielu schorzeń. Są to na przykład: ochrona komórek stawowych przed działaniem wolnych rodników, a także poprawianie kondycji kręgosłupa. Wyciągi z nasion soi mają wpływ na poprawę wyglądu rozstępów skóry, które pojawiają się po szybkiej utracie wagi bądź często po ciąży u kobiet. Ekstrakty z nasion soi bogate w lipidy mają zbawienny wpływ na przesuszoną skórę poprawiając jej wygląd. Roślina ta jest też wykorzystywana do otrzymywania suplementów diety bogatych w ferrytynę. A także, jak twierdzą wynalazcy, wspomaga leczenie alkoholizmu i jest też skuteczna w niwelowaniu nieprzyjemnych objawów menopauzy. Soja jest także jednym ze składników oliwek do masażu. Fasola przede wszystkim jest często razem z innymi roślinami składnikiem preparatów będących suplementami diety. Ale są też wynalazki dotyczące kompozycji farmaceutycznych wspomagający rzucanie palenia papierosów, a także stosowanych w leczeniu na przykład cukrzycy. Lucerna, zgodnie z czterema wynalazkami będącymi jej udziałem, jest używana w preparatach farmaceutycznych obniżających selektywnie poziom lipidów we krwi, jako składnik probiotyków, preparatów huminowo-ziołowo-mineralnych, a także w kompozycjach bogatych w ferrytynę i inne formy żelaza. Łubin to roślina, z której pozyskuje się ferrytynę, a także związek konglutynę gamma, którą stosuje się w leczeniu cukrzycy. Ponadto, w jednym opatentowanym wynalazku opracowano środek stymulujący korzystny profil bakteryjny, który sporządzono na bazie oligosacharydów wyodrębnionych z ekstraktu pozostałego po odgoryczaniu łubinu wąskolistnego. Środek ten podaje się jako profilaktycznie do stosowania w szczególności w fermowej produkcji drobiarskiej, zwłaszcza w produkcji brojlerów. Koniczyna w trzech zgłoszeniach, które nie zostały opatentowane, wykorzystana została między innymi jako źródło różnych bioaktywnych związków izoflawonowych. Ponadto, stosowana jest w preparatach używanych do redukcji cellulitu.

25 Kozieradka znalazła zastosowanie w opracowanym syropie, w którym oprócz prawoślazu znajdują się śluzy z nasion kozieradki. Cieciorka została wykorzystana w jednym wynalazku, w którym opracowano sposób dostarczania fitoestrogenu do skóry, polegający na nakładaniu kompozycji zawierającej w składzie organiczny ekstrakt z cieciorki. Ryc. 7 Medycyna 8 Pasze Wśród gatunków roślin motylkowych wykorzystywanych do przygotowania pasz dla zwierząt dominuje lucerna. Od 99 roku zostały zgłoszone cztery wynalazki, które dotyczą zwłaszcza kiszonek. Trzy z nich uzyskały ochronę patentową. W przypadku fasoli, łubinu jedynie pojedyncze rozwiązania dotyczące pasz dla zwierząt zostały zgłoszone do opatentowania. Natomiast jeden wynalazek z soją dotyczył sposobu wytwarzania karmy dla zwierząt domowych, zwłaszcza psów i kotów, a drugi paszy przeznaczonej był dla cieląt.

26 Ryc. 8 Pasze Lucerna Soja Fasola Łubin Usuwanie zanieczyszczeń Pojedyncze zgłoszenia angażujące rośliny motylkowe dotyczyły ich wykorzystania w celu np. renowacji zniszczonych terenów lub utylizacji odpadów. Na przykład, w sposobie usuwania ze środowiska zanieczyszczeń substancjami ropopochodnymi wykorzystano wodny roztwór ekstraktu z lucerny, w drugim analogicznym wynalazku roztwór ekstraktu z soi. Mieszanka nasion koniczyny z lucerną znalazły zastosowanie w rewitalizacji odpadów flotacyjnych, szczególnie z przemysłu miedziowego, poprzez m.in. uprawę tych wytypowanych gatunków roślin. Cieciorka została wykorzystana w sposobie wykonywania obudowy biologicznej pylistych terenów poprzemysłowych, zwłaszcza jałowych i fitotoksycznych składowisk odpadów po flotacji rud metali nieżelaznych. Po kilku etapach wzmacniania podłoża, wysiewano na nie mieszankę precyzyjnie dobranych pod kątem jakościowym i ilościowym nasion, wśród których były również nasiona cieciorki. Wszystkie te wynalazki otrzymały ochronę patentową.

27 Ryc. 9 Zanieczyszczenia Cieciorka Koniczyna Lucerna Nawozy Jedynie trzy gatunki w czterech wynalazkach zostały wykorzystane do otrzymania bionawozów, a mianowicie koniczyna (jeden patent), lucerna i groch (patenty). Ryc. Nawozy Koniczyna Lucerna Groch Tworzywa Fasola w jednym zgłoszonym, ale nieopatentowanym wynalazku posłużyła (dokładnie jej łodygi) jako jeden ze składników produktu, który został wykorzystany do otrzymania wyrobów zastępczych dla tworzyw sztucznych. Zastosowano w nich wyłącznie surowce naturalne. 7

28 Z grochu z kolei izolowano amylozę, z której po odpowiednim potraktowaniu, sporządzono produkt użyteczny w technologii przetwórstwa tworzyw sztucznych. Z nich można wytwarzać przedmioty odporne na wilgoć i rozkładanie biologiczne. W jednym, opatentowanym wynalazku soja posłużyła jako składnik tworzywa ekologicznego do wytwarzania naczyń i opakowań jednorazowego użytku. Tworzywa te miały dodatkowo w swoim składzie: dodatki spożywcze smakowe, zapachowe, konserwujące i barwniki. Ryc. Tworzywa Fasola Groch Soja Przemysł papierniczy Jak na razie w tej dziedzinie, tylko w jednym wynalazku kozieradka posłużyła jako źródło kationowej żywicy, która była wykorzystana przy wytwarzaniu papieru. Uprawa roślin Jak przedstawiono na wykresie pojedyncze wynalazki dotyczyły wprost metod upraw poszczególnych gatunków roślin motylkowych oraz sposobów ich na przykład wysuszania, odlistniania, zwiększania wschodów. Ryc. 8

29 Uprawa roślin Soja Łubin Lucerna Nowe specjalnie przystosowane pożywki, podłoża Jedynie soja posłużyła jako roślina, której hydrolizaty wykorzystywane są w pożywkach służących do hodowli mikroorganizmów. Na trzy zgłoszone wynalazki jeden uzyskał ochronę patentową. Otrzymywanie substancji Kilka wynalazków w opatentowanych metodach dotyczyło otrzymywania substancji wykorzystywanych w różnych dziedzinach. I tak z łubinu w nowy sposób izolowano gibereliny, a oligosacharydy z łubinu i soczewicy. Ryc. Produkcja Łubin Soczewica Hodowla tkankowa Wśród wynalazków angażujących motylkowe, jedynie roślinę fasoli wyhodowano in vitro. Wynalazek () dotyczy sposobu wytwarzania tkanki kalusowej fasoli eksplantatów uzyskanych z kiełków na odpowiednim, opracowanym do tego celu podłożu. 9

30 Niemcy i EPO Zestawienie wykorzystania roślin motylkowych w wynalazkach zostało sporządzone w odniesieniu do odpowiednich dziedzin wynalazków polskich, za pomocą klas Międzynarodowej Klasyfikacji Patentowej (patrz rozdział ). Zarówno zgłoszenia niemieckie jak i europejskie angażujące rośliny motylkowe wykorzystywane są przede wszystkim w szeroko pojętej medycynie, ale także w przemyśle spożywczym. Trzecia z kolei grupa to wynalazki branży rolniczej, w których istotą jest opracowanie i stosowanie np. nowych środków szkodnikobójczych, chwastobójczych, regulatorów wzrostu roślin i in. w stosunku do konkretnych gatunków roślin.

31 Niemcy Tabela Gatunek Liczba zgłoszeń AN AP A A AK AL AQ B9B B9C CF CF C Ciecierzyca 7 Cieciorka Fasola 8 87 Groch 8 8 Kozieradka Koniczyna 89 7 Lucerna Łubin Soczewica 7 9 Soja AD AK

32 EPO Tabela Gatunek Liczba zgłoszeń AN AP A A AK AL AQ B9B B9C CF CF C Ciecierzyca 9 Cieciorka Fasola 9 7 Groch 89 9 Kozieradka AD 8 AK Koniczyna Lucerna 88 Łubin Soczewica 7 7 Soja

33 . Rośliny rodziny motylkowe modyfikowane genetycznie (gm) w Polsce, Niemczech i Europejskim Urzędzie Patentowym.. Liczba wynalazków wykorzystujących modyfikowane genetycznie rośliny motylkowe Polska W związku z przystąpieniem Polski w roku do Konwencji o patencie europejskim, patenty europejskie przyznawane są w Europejskim, a nie polskim Urzędzie Patentowym. Patenty europejskie w Polsce są jedynie walidowane (opłaty, tłumaczenia). Zarówno z tego powodu, jak i dlatego, że polski Urząd Patentowy nie posiada pełnotekstowej bazy danych dla wszystkich zgłoszeń, zestawienie dotyczące wykorzystania modyfikowanych genetycznie roślin motylkowych obejmuje patenty obowiązujące w Polsce, zarówno krajowe jak i europejskie walidowane w Polsce (patrz str. 8, schemat ). Patentów obowiązujących w Polsce dotyczących wszystkich gatunków roślin modyfikowanych genetycznie jest 98, z tego patentów polskich jest, a europejskich 9. Liczba polskich patentów (wynalazków zgłaszanych bezpośrednio do polskiego Urzędu Patentowego) angażujących gm-motylkowe wynosi, na polskich patentów dotyczących wszystkich genetycznie modyfikowanych roślin (zestawienie oparte o daty zgłoszenia wynalazków). Natomiast patentów europejskich obowiązujących w Polsce angażujących gm-motylkowe wynosi 8, na 9 europejskich patentów (obowiązujących w Polsce) angażujących wszystkie gatunki genetycznie modyfikowanych roślin. Wartości są porównywalne. Liczba patentów europejskich z gm-motylkowymi od liku lat spada (Ryc. ), być może jest to trend ogólnoeuropejski albo światowy. Ryc. Rys. Polskie patenty z gm-motylkowymi Europejskie patenty z gm-motylkowymi

34 Pochodzenie zgłaszający Nieco odmiennie wygląda w grupie polskich i europejskich obwiązujących w Polsce patentów wygląda rozkład państw, z których pochodzą wynalazki. Wśród polskich patentów dominuje Szwajcaria, na drugim miejscu Niemcy, na trzecim Stany Zjednoczone. Natomiast patenty europejskie obowiązujące w Polsce zgłaszają głównie firmy amerykańskie, na drugim miejscu również Niemcy, a belgijskie firmy plasują się na trzeciej pozycji. Ryc. PL Ryc. 7 EP w Polsce Szwajcaria Niemcy Stany Zjednoczone Francja Holandia Wielka Brytania Kanada Szwecja Japonia Polska Austalia Udział w wynalazkach poszczególnych gatunków roślin motylkowych pokazuje, że zarówno w polskich patentach jak i europejskich walidowanych w Polsce, dominują cztery rośliny: soja, groch, fasola i lucerna. Pozorna niezgodność liczb wynalazków na rycinach 8 i 9 z liczbą wszystkich patentów wynika z tego, że jeden gatunek może być udziałem kilku patentów. Wynalazki dotyczące roślin transgenicznych dotyczą często bardzo szerokiego zakresu, co przejawia się na między innymi tym, że ujawniane są metody transformacji na przykładzie wielu gatunków.

35 Ryc. 8 PL Ryc. 9 EP w Polsce 8 Europejskich i niemieckich zgłoszeń angażujących gm-motylkowe jest znacznie więcej niż polskich. Europejskich zgłoszeń jest więcej niż niemieckich. Należy jednak podkreślić, że te same wynalazki zgłaszane mogą być zarówno do niemieckiego Urzędu Patentowego jak i do EPO, jako zgłoszenie europejskie. Tabela 7 Gatunek Europejskie zgłoszenia Niemieckie zgłoszenia soja fasola 8 89 lucerna 9 koniczyna 7 groch łubin 88 ciecierzyca 9 7 soczewica 9 9 kozieradka 8 cieciorka Rozkład gatunków roślin motylkowych w wynalazkach zgłaszanych do niemieckiego Urzędu Patentowego jest nieco inny niż w zgłoszeniach europejskich. W zgłoszeniach

36 europejskich soja to najczęściej modyfikowana roślina, poza nią drugie miejsce zajmuje fasola, a koniczyna jest na trzecim miejscu (Ryc. ). W Niemczech groch jest najczęściej stosowaną rośliną, na drugim miejscu znajduje się fasola, a na trzecim soja (Ryc. ). Ryc. EP Ryc. DE 8 soja 8 fasola 9 88 lucerna koniczyna groch łubin ciecierzyca soczewica kozieradka cieciorka soja fasola lucerna koniczyna groch 7 9 łubin ciecierzyca soczewica kozieradka cieciorka Ciekawe jest zestawienie liczby zgłoszeń niemieckich dotyczących grochu na przestrzeni kilkudziesięciu ostatnich lat (Ryc. ). Widać na nim, że w latach 999 zgłaszano do niemieckiego Urzędu Patentowego więcej rozwiązań dotyczących grochu niż w innych latach. Ryc. DE

37 .. Dziedziny i gałęzie przemysłu wykorzystujące gm-motylkowe Polska Stosunkowo nieduża liczba polskich patentów dotyczących gm-motylkowych umożliwia dokładniejszą ich analizę pod kątem celów, dla których zostały otrzymane, a także dziedzin, w których mogą być potencjalnie wykorzystywane. Część wynalazków dotyczy nowych roślin, które są odporne na czynniki patogenne, w tym wirusy, grzyby, owady, a także różne choroby. Spora grupa transformowana jest w celu usprawnienia otrzymywania z nich różnych substancji; modyfikowane rośliny produkują ich więcej. Na uwagę zasługuje duża część, w której przedmiotem wynalazków są nowe, wydajniejsze metody transformacji roślin (na przykład, udoskonalany jest proces wprowadzania genów do komórek roślinnych). Polskie patenty Tabela 8 Liczba polskich Dziedziny patentów z gm-motylkowymi Regulacja transformacji 8 Odporność na herbicydy 7 Odporność na choroby Odporność na wirusy Odporność na stres wodny Odporność na owady i nicienie Odporność na grzyby Ochrona przed patogenami Produkcja oleju Produkcja skrobi Produkcja inuliny (pasze) Produkcja kwasów tłuszczowych Produkcja fruktanów Produkcja trehalozy Żywność Zwiększanie masy nasion Modyfikacja kwitnienia Lepszy metabolizm roślin Szczepionka przeciw chorobom świń Wydajniejsza roślina 7

38 Ryc Regulacja transformacji Odporność na herbicydy Odporność na choroby Odporność na wirusy Odporność na stres Odporność na owady i Odporność na grzyby Ochr. przed patogenami Produkcja oleju Produkcja skrobi Produkcja inuliny (pasze) Produkcja kw. tłuszcz. Produkcja fruktanów Produkcja trehalozy Żywność Zwiększanie masy nasion Modyfikacja kwitnienia Lepszy metabolizm roślin Szczepionka Wydajniejsza rośłina Wśród patentów europejskich obowiązujących w Polsce bardzo zbliżone są cele, którym służą modyfikowane genetycznie motylkowe. Opracowywane są też nowe, skuteczniejsze metody transformacji. Ponadto, otrzymywane są rośliny odporne na różne szkodliwe czynniki. A także takie, które produkują więcej pożytecznych substancji. Tabela 9 Dziedziny Liczba polskich patentów z gm- motylkowymi Regulacja transformacji Odporność na herbicydy Odporność na stres wodny (suszę) Odporność na grzyby Odporność na patogeny Odporność an owady Odporność na szkodniki Odporność stres Odporność na niedotlenienie Produkcja kwasów tłuszczowych 8 Produkcja skrobi Produkcja insuliny Żywność Pasze Zwiększanie masy nasion Badania nad mikoryzą Rozwój włośników u roślin Szczepionka Wydajniejsza roślina 8

39 Ryc. 8 8 Regulacja transformacji Odporność na herbicydy Odporność na suszę Odporność na grzyby Odporność na patogeny Odporność an owady Odporność na szkodniki Odporność stres Odporność na Prod. kw. tłuszcz. Produkcja skrobi Produkcja insuliny Żywność Pasze Zwiekszanie masy nasion Badania nad mikoryzą Rozwój włośników Szczepionka Wydajniejsza roślina Dla porównania w jakich dziedzinach są wykorzystywane gm-motylkowe zgłaszane jako wynalazki w Niemieckim Urzędzie Patentowym i EPO, wykorzystano klasy Międzynarodowej Klasyfikacji Patentowej wskazujące na analogiczne, w których wykorzystywane są polskie patenty. Europejskie zgłoszenia angażują w największej liczbie genetycznie modyfikowaną soję, fasolę i lucernę. Te trzy rośliny głównie wykorzystywane są w rolnictwie w kontekście nowych rozwiązań dotyczących środków szkodnikobójczych, chwastobójczych, środków do odstraszania lub wabienia szkodników, a także regulatorów wzrostu roślin (klasa AN - rolnictwo; konserwowanie roślin lub ich części; biocydy, np. jako środki dezynfekcyjne, szkodnikobójcze, chwastobójcze; środki do odstraszania lub wabienia szkodników; regulatory wzrostu roślin). Wymienione gatunki motylkowych są modyfikowane w celu uzyskania ich tolerancji np. na herbicydy. Druga grupa to rośliny wykorzystywane i stosowane w leczeniu ludzi i zwierząt. Wszystkie trzy dominujące gatunki są często przedmiotami wynalazków (klasa AK - medycyna lub weterynaria; higiena; preparaty do celów farmaceutycznych, dentystycznych lub toaletowych). 9