Przemoc seksualna w świadomości dorosłej młodzieży szkolnej w Gdyni

Transkrypt

1 dr Maciej Dębski Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni Przemoc seksualna w świadomości dorosłej młodzieży szkolnej w Gdyni W grudniu 2010 r. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni zakończył realizację badań nad zjawiskiem przemocy seksualnej wśród pełnoletnich uczniów gdyńskich szkół ponadgimnazjalnych. Zakończone badania wpisują się w cykl badań prowadzonych w Gdyni związanych z różnymi formami przemocy (w 2009 r. zrealizowano badanie dotyczące stosowania przemocy psychicznej i fizycznej wśród gdyńskich maturzystów). Głównym celem artykułu jest prezentacja najważniejszych wyników poświęconych problematyce przemocy seksualnej. W przeciwieństwie do dotychczas prowadzonych badań z zakresu problematyki przemocy, badania poświęcone przemocy seksualnej nie ograniczają się jedynie do przemocy w rodzinie. W artykule prezentacja wyników pomiarów wśród uczniów poprzedzona zostanie analizą desk research dotyczącą skali zjawiska przemocy seksualnej na tle innych form przemocy zrealizowaną pod koniec 2009 r. w Gdyni. Kanwę poniższych rozważań stanowią badania przeprowadzone wśród 571 uczniów uczących się w losowo wybranych szkołach ponadgimnazjalnych na terenie miasta Gdynia, którzy ukończyli 18 r. ż. Pomiarów dokonano za pośrednictwem ankiet audytoryjnych. Dane desk research pochodzą z różnorodnych instytucji mogących mieć pośredni bądź bezpośredni kontakt z osobami doświadczającymi przemocy w rodzinie. 1 Nie wdając się w trudne rozważania definicyjne wykorzystywanie seksualne, za Schechter i Roberge, to wciąganie zależnego niedojrzałego rozwojowo i niezdolnego do wyrażania pełnej zgody dziecka albo osoby w okresie dorastania w seksualną aktywność naruszającą społeczne tabu oraz zasady życia rodzinnego. 2 Innymi słowy, stosowanie przemocy seksualnej to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne. 3 Dziecko wykorzystywane seksualnie to każdy człowiek w wieku bezwzględnej ochrony (wiek ten określa prawo), którą osoba dojrzała seksualnie naraża na jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest seksualne zaspokojenie osoby dorosłej. W Polsce określono ten wiek na 15 lat. Oznacza to, że każdy kontakt o charakterze seksualnym osoby dorosłej z osobą poniżej 15 r. ż. jest wykorzystaniem seksualnym, nawet 1

2 jeśli dziecko wyraziło zgodę na kontakt seksualny wg SCOSAC (Standing Committe on Sexually Abused Children). Desk reserach skala zjawiska W celu zebrania rzetelnych danych, w 2009 r., MOPS w Gdyni przygotował ankietę zbierającą podstawowe dane związane z problemem przemocy w rodzinie, obejmujące 2008 r. i dziewięć miesięcy 2009 r. Najważniejszym celem wysłanych do różnego rodzaju instytucji kwestionariuszy było poznanie skali zjawiska przemocy w rodzinie, z uwzględnieniem stwierdzonych przypadków przemocy oraz przypadków podejrzenia jej stosowania. Poniżej w sposób skrótowy postanowiono zebrać informacje o stwierdzonych przypadkach przemocy, jak również o podejrzeniu, że do niej doszło. Z przeprowadzonych badań wynika, że najbardziej rzetelne informacje związane ze skalą zjawiska przemocy domowej w Gdyni posiadają dzielnicowe ośrodki pomocy społecznej (DOPS-y). Jak wskazuje zebrany materiał badawczy w ciągu 18 miesięcy podejrzenie stosowania przemocy fizycznej dotyczyło 553 osób, przemocy psychicznej 878 osób, seksualnej 81 osób, ekonomicznej 312 osób. Rozmiar przemocy stwierdzonej jest zdecydowanie niższy i wynosi odpowiednio dla przemocy: fizycznej 261 osób; psychicznej 253 osoby; seksualnej 15 osób; ekonomicznej 108 osób. Jak widać przemoc seksualna jako jedna z form przemocy stwierdzonej występuje najrzadziej i z taką tendencją mieliśmy do czynienia w przypadku innych badanych instytucji. Ważnym źródłem informacji w obrębie szeroko rozumianej pomocy społecznej są dane pochodzące z gdyńskiego Ośrodka Profilaktyki i Terapii Uzależnień (OPITU). Wskazać jednak należy, że rolą OPITU jest przede wszystkim określenie skali podejrzenia stosowania przemocy w rodzinie, a nie jednoznaczne stwierdzenie takich aktów. Z przeprowadzonych badań wynika, że wobec 279 osób wysnuto podejrzenie o stosowaniu przemocy fizycznej, wobec 559 osób psychicznej, 64 osób seksualnej, zaś wobec 130 osób przemocy ekonomicznej. Jak wskazały dane Specjalistycznego Ośrodka Wsparcia (SOW) przemoc ekonomiczna w ogóle nie była diagnozowana, zaś w przypadku pozostałych form przemocy, określona została jedynie skala podejrzenia stosowania przemocy w rodzinie. Z zebranych danych wynika, że wobec 179 osób wysnuto podejrzenie stosowania przemocy fizycznej, wobec 297 osób psychicznej, zaś wobec 52 osób seksualnej. Na o wiele niższym poziomie, w porównaniu do szeroko rozumianej pomocy społecznej, kształtuje się wiedza o stwierdzonych i podejrzanych przypadkach stosowania przemocy w rodzinie zebrana z różnego rodzaju statystyk pochodzących z placówek służb 2

3 zdrowia. W środowisku medycznym stwierdzono jedynie 4 przypadki stosowania przemocy fizycznej, 33 przemocy psychicznej, 4 seksualnej oraz ekonomicznej. Skala podejrzeń stosowania przemocy w rodzinie również kształtuje się na o wiele niższym poziomie niż w przypadku danych pochodzących z pomocy społecznej. Ogólnie rzecz biorąc powiedzieć można, że placówki służby zdrowia praktycznie nie mają rzetelnego rozeznania w zakresie skali zjawiska przemocy w rodzinie. Z danych pochodzących z placówek służby zdrowia w sposób celowy postanowiono wyłonić wyniki zebrane przez Poradnię Zdrowia Psychicznego ESCULAP, które wskazują, że wobec 311 osób stwierdzono stosowanie przemocy fizycznej, 527 psychicznej, 82 seksualnej, 390 ekonomicznej. Dane pochodzące z kościołów oraz związków wyznaniowych, podobnie jak w przypadku służby zdrowia, wskazują, że i te środowiska nie mają dobrego rozeznania w zakresie rozmiarów stosowania przemocy w rodzinie. W ankietach oddawanych przez osoby duchowne najczęściej wskazywano, że brak jest jakichkolwiek danych o przypadkach stosowania przemocy domowej, a jeśli takowe się znajdują to nie można ich ujawniać z powodu obowiązującej tajemnicy spowiedzi. W wielu przypadkach pisano również, że diagnozowanie zjawiska przemocy w rodzinie nie należy do obowiązków środowisk kościelnych. Z przeprowadzonych badań wynika, że podejrzenie przemocy fizycznej określono wobec 156 osób, psychicznej 223 osób, seksualnej 6 osób, zaś ekonomicznej wobec 31 osób. Podobną tendencję braku rzeczywistego rozeznania rozmiarów zjawiska przemocy w rodzinie obserwuje się w środowiskach przedszkolnych i szkolnych. Dyrektorzy, nauczyciele, wychowawcy, pedagodzy i psycholodzy wskazali, że podejrzenie przemocy fizycznej określono wobec 262 osób do 18 r. ż. (dzieci), przemocy psychicznej 322 dzieci, seksualnej 27 osób, ekonomicznej 31 osób. Stwierdzenia stosowania przemocy w rodzinie kształtują się na o wiele niższym poziomie, ale przede wszystkim ograniczają się do przemocy fizycznej (141 dzieci) bądź psychicznej (54 dzieci). Z danych sądu rejonowego oraz prokuratury rejonowej jasno wynika, że przypadki stosowania przemocy w rodzinie niezwykle rzadko znajdują swój ostateczny finał w sądzie. W ciągu 18 miesięcy skazano prawomocnym wyrokiem sądowym jedynie 55 sprawców przemocy, 11 uniewinniono, 11 spraw jest w trakcie procedowania. Prokuratura rejonowa od początku 2008 r. wydała jedynie 70 aktów oskarżenia skierowanych do sądów odnoszących się do sprawców przemocy, 235 aktów jest w przygotowaniu. Podsumowując dane poświęcone skali zjawiska przemocy w rodzinie na terenie Gdyni wskazać należy, że: 3

4 a. placówki medyczne, edukacyjne oraz kościoły i związki wyznaniowe posiadają nikłą wiedzę w zakresie stwierdzonych aktów przemocy, b. osoby mieszkające w Gdyni coraz częściej zgłaszają się osobiście bądź telefonicznie po pomoc w sytuacji stosowania przemocy w rodzinie, c. do prokuratury rejonowej oraz do sądów rejonowych trafia bardzo mało spraw związanych ze stosowaniem przemocy w rodzinie, d. nie wszystkie instytucje szeroko rozumianej pomocy społecznej diagnozują w swojej codziennej pracy wszystkie rodzaje przemocy. W szczególności dotyczy to przemocy seksualnej i ekonomicznej. Badania dotyczące przemocy seksualnej - charakterystyka badanych uczniów Spośród badanych uczniów 41,1% stanowiły kobiety, pozostała część (58,9%) to uczniowie płci męskiej. W 79,2% przypadków badani pochodzą z rodzin pełnych, 60,5% uczniów wskazuje, że pochodzi z rodzin małodzietnych (mniej niż 3 dzieci). W opinii uczniów relacje panujące między rodzicami należy uznać za bardzo dobre (34,6%) bądź dobre (33,2%), relacja pomiędzy uczniem a matką najczęściej określana jest jako bardzo dobra (72,7%), w przypadku relacji z ojcem 49,1%. W opinii ankietowanych materialna sytuacja rodziny jest bądź to dobra (47,1%) bądź dostateczna (27,0%). Jak wskazuje 15,2% respondentów, w rodzinach często spożywany jest alkohol, w 19,0% przypadków często bądź bardzo często dochodzi do awantur domowych. Analizując deklarowaną aktywność seksualną gdyńskich uczniów biorących udział w badaniu wskazać można, że prawie połowa ankietowanych była w trakcie realizacji badań w związku (46%), 36% respondentów wskazuje, że prowadzi aktywne życie seksualne (w tej grupie m. in.: 48,2% wskazało, że w ciągu ostatniego roku odbyło dobrowolny stosunek heteroseksualny, 40,5% zadeklarowało, że w tym okresie odbyło dobrowolny stosunek oralny). Dowodem na aktywne prowadzenie życia seksualnego przez badaną młodzież jest to, że 60,0% uczniów przyznaje się do masturbacji, zaś 74,0% że w ciągu ostatniego roku oglądało materiały filmowe o treści pornograficznej. 4

5 Proszę zastanowid się i odpowiedzied na pytanie jak często w ciągu ostatniego roku Dokonywałeś(aś) zakupów w sexshopie? 2,217,8 80 Odbyłeś (aś) dobrowolny stosunek oralny? 21,1 19,5 59,5 Odbyłeś(aś) dobrowolny stosunek analny? 6,5 14,2 79,3 Odbyłeś(aś) dobrowolny stosunek heteroseksualny? 32,9 15,3 51,8 Odbyłeś(aś) dobrowolny stosunek homoseksualny (w ramach jednej płci)? 23,6 94,4 Masturbowałeś(aś) się (onanizowałeś(aś)? 23,9 35,1 41 Oglądałeś(aś) materiały o treści pornograficznej? 26,3 47,8 25,9 0% 20% 40% 60% 80% 100% często rzadko nigdy Dodatkowo wskazać należy, że z badań wynika, iż respondenci uważają samych siebie za dobrze poinformowanych w zakresie spraw związanych z seksem i seksualnością (48,1% odpowiedzi zdecydowanie tak oraz 44,4% odpowiedzi raczej tak ). Najczęstszym źródłem informacji w sprawach związanych z seksem jest Internet (62,6%), własne doświadczenia (43,6%) oraz prowadzone rozmowy z kolegami i koleżankami (30,6%). Optymizmem napawać może fakt, że 27% badanych uczniów wskazuje, iż źródłem informacji o sprawach związanych z seksem są rodzice. Na dalszych miejscach pojawiła się telewizja (23,8%), prasa (15,0%) oraz seksualne doświadczenia kolegów i koleżanek (14,0%). Jedynie 5,9% badanych uczniów w sposób zdecydowany zadeklarowały, że nie czerpią wiedzy na temat seksu i seksualności z żadnego z wymienionego źródła. 5

6 Doświadczanie przemocy seksualnej Mając świadomość, że badanie dotyczyło kwestii intymnych, a w takich przypadkach często dochodzi do sytuacji, w której respondent mówi nieprawdę, postanowiono zapytać młodzież o to, jak często z różnorodnymi formami przemocy seksualnej spotykają się ich koledzy i koleżanki. Z danych zawartych w poniższej tabeli wynika, że 39,3% ankietowanych na tak zadane pytanie odpowiedziało w sposób pozytywny (7,2% respondentów zna wiele takich osób; 32,1% zna takie osoby, ale jedynie jedną bądź dwie).. Odsetek kolegów/koleżanek doświadczających różnorodnych form przemocy seksualnej Odpowiedzi uwzględnione w kafeterii N Proc. Tak znam wiele takich osób 41 7,2 Tak, znam 1-2 takie osoby ,1 Nie, nie znam w ogóle takich osób ,7 Ogółem Kiedy pytamy o skalę występowania przemocy seksualnej w kręgu najbliższej rodziny okazuje się, że 8,5% gdyńskich uczniów wskazuje na występowanie takich form przemocy. Odsetek kolegów/koleżanek którzy wskazali/które wskazały, że do przemocy seksualnej dochodziła w najbliższej rodzinie ucznia Odpowiedzi uwzględnione w kafeterii N Proc. Tak, bardzo często 1,2 Tak, często 4,7 Tak, ale rzadko 8 1,4 Tak, ale bardzo rzadko 35 6,2 Nie, w ogóle nie dochodzi to takich sytuacji ,6 Nie wiem, trudno powiedzieć ,9 Ogółem ,0 Najważniejszego tematu dotyczyło pytanie o to, czy kiedykolwiek w życiu badana młodzież doświadczała wymienionych form przemocy seksualnej: 28,0% uczniów wskazało, że przynajmniej raz w życiu doświadczyła zaczepiania z intencją odbycia kontaktu seksualnego. Co piąty gdyński dorosły uczeń (24,9%) przyznał, że spoglądano na niego w sposób natarczywy z wyraźną intencją seksualną. Co dziesiąta badana osoba zadeklarowała, że była dotykana z intencją seksualną w miejscach publicznych (11,7%), była dotykana w miejscach intymnych (10,2%), 10,0% zostało wykorzystanych w trakcie upojenia 6

7 alkoholowego w celu odbycia stosunku seksualnego, także w 10,0% przypadków próbowano wymusić odbycie stosunku seksualnego, w 9,3% podejmowane próby wykorzystania respondenta w sposób seksualny podczas zawarcia znajomości w Internecie. Pozostałe formy przemocy seksualnej występowały rzadziej, nie przekraczając 10% wskazań. Proszę się zastanowid i odpowiedzied czy kiedykolwiek Ty osobiście doświadczyłeś wymienionych niżej czynów? zawarcie znajomości w Internecie, w wyniku której próbowano Ciebie wykorzystad w sposób seksualny 9,3 90,7 natarczywe spoglądanie na Ciebie przez inną osobę z wyraźną intencją seksualną 24,9 75,1 publiczne rozebranie się kogoś na ulicy bądź w innym miejscu z intencją seksualną wówczas, kiedy tego bycie dotykanym z intencją seksualną w miejscach publicznych (np. w środkach komunikacji miejskiej) dotykanie Twoich miejsc intymnych bez Twojej zgody 1,8 11,7 10,2 98,2 88,3 89,8 oglądanie wbrew własnej woli innej osoby, która się onanizowała(masturbowała) nakłanianie Ciebie do rozebrania się do naga kiedy Ty sam(a) tego nie chciałeś(aś) wykorzystanie Twojego upojenia alkoholowego w celu odbycia kontaktu seksualnego zmuszenie Ciebie do odbycia stosunku seksualnego (gwałt) próba wymuszenia na Tobie stosunku seksualnego 1,8 4,7 10 3, ,2 95, ,8 90 zmuszenie Ciebie do oglądania pornografii 3,3 96,7 sprowokowanie kontaktu seksualnego wówczas, kiedy tego nie chciałeś(aś) podglądanie wbrew Twojej woli (na przykład przy kąpaniu, przebieraniu się, itp.) 7 7, ,5 zaczepianie Ciebie z intencją kontaktu seksualnego % 20% 40% 60% 80% 100% chod raz w życiu nigdy 7

8 Sprawcy przemocy seksualnej Kto, w opinii badanych uczniów najczęściej jest sprawcą przemocy seksualnej? To pytanie zadano jedynie tym uczniom, którzy chociaż raz wskazali na występowanie przynajmniej jednej z czternastu różnorodnych form przemocy seksualnej. Z danych wynika, że najczęstszymi sprawcami okazują się osoby znane ofiarom przemocy. Mowa tutaj przede wszystkim o kolegach i koleżankach (45,7%), partnerze (32,7%) oraz znajomym mężczyźnie bądź kobiecie (28,4%). Dla 33,7% osób doświadczających przemocy seksualnej sprawcą tego rodzaju przemocy jest obcy mężczyzna bądź obca kobieta (18,8%). Do rzadkości należą sytuacje, w której przemoc seksualną stosują rodzice, nauczyciele bądź inni członkowie rodziny. Sprawca przemocy seksualnej w opinii badanej gdyńskiej młodzieży (N=208)* Sprawcy N Proc. Kolega/koleżanka 95 45,7 Obcy mężczyzna 70 33,7 Partner 68 32,7 Znajomy mężczyzna znajoma kobieta 59 28,4 Obca kobieta 39 18,8 Inny członek rodziny 5 2,4 Brat/siostra 4 1,9 Nauczyciel 4 1,9 Osoba duchowny (duchowna) 2 1,0 Matka 1 0,5 Ojciec 1 0,5 Inna osoba 1 0,5 * Dane nie sumują się do 100%, gdyż można było wskazać więcej niż jedną odpowiedź W jakim wieku badani najczęściej doświadczali różnorodnych form przemocy seksualnej? Najczęściej dochodziło do niej całkiem niedawno (kategoria: od 18 r. ż. 45% odpowiedzi). Kolejne 38,8% uczniów doświadczających przemocy seksualnej zadeklarowało, że dochodziło do niej między pierwszą, a trzecią klasą szkoły gimnazjalnej. Jedynie 5,3% uczniów przyznało, że zdarzenia takie miały miejsce bądź to przed pójściem do szkoły, bądź w szkole podstawowej. 8

9 Doświadczanie przemocy seksualnej w życiu badanych uczniów Odpowiedzi uwzględnione w kafeterii N Proc. w przed pójściem do szkoły (do 6 lat) 2 1,0 Między I a VI klasą w szkole podstawowej (7-13 lat) 9 4,3 Między I a III klasą szkoły gimnazjalnej (14-17 lat) 81 38,8 W wieku 18 lat i później 95 45,5 Przez całe moje życie 4 1,9 Trudno powiedzieć 18 8,6 Ogółem ,0 Martwić może fakt, że jedynie w przypadku 12% młodych osób doświadczających przemocy seksualnej w rodzinie mamy do czynienia ze zwracaniem się o pomoc do innych osób. Jeśli już uczniowie zwracają się o pomoc to najczęściej do matki oraz do innych kolegów i koleżanek. Częstotliwość zwracania się o pomoc w sytuacji stosowania przemocy seksualnej Odpowiedzi uwzględnione w kafeterii N Proc. Tak, często 5 2,4 Tak, ale sporadycznie 20 9,6 Nie nigdy nie zwracałem(am) się o pomoc ,0 Ogółem ,0 Analizując zebrany materiał można powiedzieć, że zjawisko przemocy seksualnej, w porównaniu do doświadczania fizycznych oraz psychicznych form przemocy w rodzinie (badania prowadzone w 2009 r.), w życiu badanej młodzieży w Gdyni pojawia się o wiele rzadziej. Najczęstszymi przejawami wykorzystywania seksualnego są jego miękkie formy, takie jak natarczywe spoglądanie z intencją kontaktu seksualnego czy też zaczepianie w takim samym celu. Najczęściej sprawcą przemocy seksualnej jest osoba znana, nie będąca członkiem rodziny (partner, partnerka, kolega, koleżanka). Mając na uwadze fakt, że badana młodzież bardzo często wchodzi w relacje o charakterze seksualnym (prawie połowa z nich ma już za sobą inicjację seksualną), w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na edukację młodych osób w kontekście doświadczania możliwych form przemocy seksualnej, promocji szkoleń podejmujących problematykę asertywności, jak również szkoleń podnoszących wiedzę o instytucjach wsparcia w sytuacji doświadczenia wykorzystania seksualnego. W kontekście danych pochodzących z różnego rodzaju instytucji większą uwagę 9

10 należy poświęcić rzetelnemu prowadzaniu statystyk instytucji odpowiedzialnych za rozwiązywanie problemu przemocy w rodzinie. 1 Dokonując ogólnej kategoryzacji instytucji biorących udział w badaniu można powiedzieć, że poniżej zaprezentowane dane pochodzą z ośrodków pomocy społecznej, ośrodka profilaktyki i terapii uzależnień, specjalistycznego ośrodka wsparcia, placówek służby zdrowia, kościołów i związków wyznaniowych, środowiska szeroko pojętej edukacji (żłobki, przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazjalne, ponadgimnazjalne, świetlice socjoterapeutyczne), sądu rejonowego oraz prokuratury rejonowej. 2 I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1994, s A. Sobkowska, Przemoc wobec dziecka w rodzinie,,,edukacja i Dialog, nr 8, 1999, s