Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna. Przewodnik dla edukatorów zdrowia

Transkrypt

1

2

3 Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna Przewodnik dla edukatorów zdrowia

4

5 Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna Przewodnik dla edukatorów zdrowia Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006

6 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Recenzent: prof. dr hab. Marian Kapica Redakcja wydawnicza: Ewelina Wrona Adiustacja: Beata Bednarz Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) , fax (012) Wydanie I, Kraków 2006

7 Spis treści Wprowadzenie... 7 Rozdział pierwszy Społeczne czynniki warunkujące zdrowie... 9 Zdrowie oraz modele jego uwarunkowań... 9 Styl życia w ujęciu interdyscyplinarnym Socjokulturowe determinanty zachowań zdrowotnych Rozdział drugi Promocja zdrowia a praktyka szkolna Idea i obszary promocji zdrowia Metody i podejścia w promocji zdrowia Szkoła promująca zdrowie Rozdział trzeci Teoretyczne i metodyczne podstawy edukacji zdrowotnej w szkole Istota i zadania edukacji zdrowotnej Modele edukacji zdrowotnej Wdrażanie edukacji zdrowotnej do szkoły strategia działań Metody nauczania w edukacji zdrowotnej Planowanie edukacji zdrowotnej i jej ewaluacji Oferta programowa dla szkół... 88

8 6 Spis treści Bibliografia Aneks Narodowy Program Zdrowia

9 Wprowadzenie Mimo wysiłków podejmowanych przez ekspertów 1 edukacja do zdrowia nie znalazła jeszcze stałego miejsca w praktyce szkolnej, czyli nie jest przedmiotem; chociaż po reformie systemu oświaty została wprowadzona do podstaw programowych jako obowiązkowa ścieżka międzyprzedmiotowa, wciąż duże grono nauczycieli i pedagogów nie widzi sensu jej realizacji, a często także nie ma dostatecznej wiedzy na temat jej wdrażania do szkół. Tymczasem istnieje pilna potrzeba rozpowszechniania działań z zakresu edukacji zdrowotnej przede wszystkim dlatego, że odpowiednie nawyki i postawy najłatwiej można wykształcić u ludzi młodych (co nie jest bez znaczenia w sytuacji, gdy liczba zachorowań na choroby zależne od stylu życia wykazuje w Polsce tendencję wzrostową 2 ), ale także z uwagi na to, że wprowadzane od 2002 roku do szkolnictwa egzaminy zewnętrzne uwzględniają i będą uwzględniały obok treści przedmiotowych również treści poszczególnych ścieżek edukacyjnych. Należy jednak pamiętać, że nauczyciele podejmujący się trudu realizacji edukacji zdrowotnej muszą mieć nie tylko chęć i zapał, ale także rzetelną wiedzę teoretyczną i metodyczną na temat zdrowia, jego uwarunkowań oraz sposobów kształtowania prozdrowotnego stylu życia. Jest to bowiem konieczny warunek skuteczności podejmowanych działań. Z doświadczeń wyniesionych z pracy ze studentami studiów podyplomowych (z zakresu edukacji zdrowotnej właśnie) wiem, że taką wiedzę nierzadko trudno nauczycielom zdobyć, ze względu na duże problemy z dostępem do informacji. 1 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w szkole [w:] B. Woynarowska (red.), Zdrowie i szkoła, Warszawa 2000, s. 417; por. M. Demel, Pedagogika zdrowia, Warszawa Narodowy Program Zdrowia , Lider 1997, nr 1, 2, 3.

10 8 Wprowadzenie Niniejsze opracowanie powstało z myślą o osobach chcących doskonalić swój warsztat pracy i poszukujących źródeł, które mogłyby im w tym pomóc. Mam nadzieję, że skorzystają z niej także studenci szeroko rozumianych kierunków pedagogicznych, mający szansę stać się w przyszłości edukatorami zdrowia. Motorem ich działań niech będą słowa Hiroshi Nakajimy, Dyrektora Generalnego Światowej Organizacji Zdrowia: Zdrowie jest nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych, dobrej jakości życia i ekonomicznej produktywności. Wyposażając dzieci w wiedzę, umiejętności i właściwe postawy wobec zdrowia, możemy zwiększyć ich szansę na zdrowe życie oraz ich zdolności do działań na rzecz zdrowia społeczności, w których żyją 3. 3 B. Woynarowska, Związki między zdrowiem a edukacją [w:] B. Woynarowska (red.), Zdrowie i szkoła, dz. cyt., s. 15.

11 Rozdział pierwszy Społeczne czynniki warunkujące zdrowie Zdrowie oraz modele jego uwarunkowań Zdrowie jest warunkiem sine qua non normalnego funkcjonowania i satysfakcjonującego życia, jednak jak dotąd nie opracowano idealnej i zadowalającej wszystkich jego definicji. Najbardziej rozpowszechnioną jest definicja Światowej Organizacji Zdrowia, mówiąca, że zdrowie to: Stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub kalectwa i niepełnosprawności 1. Definicja ta, jako pierwsza, uwzględniła całościowe (holistyczne) i pozytywne rozumienie zdrowia oraz wskazywała na kilka jego, powiązanych ze sobą, wymiarów 2 : 1. Zdrowie fizyczne (somatyczne), czyli prawidłowe funkcjonowanie organizmu, jego poszczególnych narządów i układów. 2. Zdrowie psychiczne, w obrębie którego można wyróżnić: zdrowie umysłowe (mentalne) zdolność do logicznego i jasnego myślenia; zdrowie emocjonalne zdolność do rozpoznawania przeżywanych uczuć i wyrażania ich w adekwatny sposób oraz umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, lękami, depresją. 1 B. Woynarowska (red.), Edukacja zdrowotna w szkole. Promocja zdrowia dzieci i młodzieży w Europie, Warszawa 1995, s B. Woynarowska (red.), Jak tworzymy szkołę promującą zdrowie. Doświadczenia z realizacji projektu Szkoła Promująca Zdrowie w latach , Warszawa 1995, s. 14.

12 10 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna 3. Zdrowie społeczne zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji interpersonalnych. 4. Zdrowie duchowe u niektórych ludzi jest związane z wyznawa - ną religią, u innych dotyczy zasad i sposobów utrzymywania wewnętrznego spokoju. Ponadto we współczesnej koncepcji zdrowia (zawartej w dokumentach WHO) podkreśla się, że jest ono 3 : wartością, która pozwala jednostce lub grupie realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz aktywnie zmieniać środowisko; zasobem (bogactwem), gwarantującym rozwój społeczeństwa i osiąganie odpowiedniej jakości życia; środkiem (a nie celem) do codziennego życia; koncepcją eksponującą korzyści płynące z bycia zdrowym w miejsce negatywnych konsekwencji choroby. W związku z powyższym można wysunąć następujące wnioski dla praktyki 4 : 1. Zdrowie nie jest stanem danym raz na zawsze, wobec tego należy je zdobywać tak jak zdobywa się zawód, wiedzę, dobra materialne itp. 2. Posiadanie dobrego zdrowia zwiększa szansę na osiągnięcie sukcesu w życiu, w tym sukcesu materialnego (ponieważ sprawny człowiek ma większe szanse na znalezienie dobrej i satysfakcjonującej pracy). 3. Wraz z przedłużeniem czasu ludzkiego życia, nie musi iść w parze przedłużenie jego jakości. Aby to było możliwe, trzeba wcześnie zainwestować w swoje zdrowie i sprawność. A zatem istotą nowego podejścia do zdrowia jest uświadomienie ludziom, że oni sami podejmują decyzje i wybory w sprawie swojego zdrowia. To nowe podejście ukształtowało się w momencie, kiedy odkryto, że dobra opieka medyczna wcale nie gwarantuje dobrego zdrowia społeczności (druga połowa XX wieku) i zaczęto poszukiwać pozamedycznych uwarunkowań zdrowia. Przełomowa pod tym względem okazała się koncepcja pól zdrowia, którą opracował Laframbois w 1974 roku na zlece- 3 B. Woynarowska (red.), Edukacja zdrowotna..., dz. cyt., s. 9; B. Woynarowska, Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia [w:] A. Jaczewski (red.), Biologiczne i metodyczne podstawy rozwoju i wychowania, cz. II, Warszawa 1998, s Tamże, s. 109.

13 Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie 11 nie kanadyjskiego ministra zdrowia Lalonda, a następnie rozwinięta przez samego Lalonda 5. Wykazano w niej, że w krajach rozwiniętych można wyróżnić cztery grupy czynników warunkujących zdrowie czło wieka 6 : 1. Styl życia i zachowania zdrowotne stwierdzono, że obecnie determinują one w największym stopniu (50 60%) nasz stan zdrowia, a co istotne jednostka może sama zmieniać swój styl życia w celu poprawy zdrowia; 2. Środowisko fizyczne i społeczne, w jakim żyjemy (20 25%); 3. Czynniki genetyczne (ok. 20%); 4. Medycyna naprawcza (służba zdrowia) może obecnie rozwiązać jedynie 10 15% problemów zdrowotnych. Każdy człowiek może wykreślić swoje indywidualne koło pól zdrowia, zależnie od specyficznej sytuacji i środowiska, w którym żyje; w koncepcji nie uwzględniono relacji zachodzących między poszczególnymi polami w kreowaniu potencjału zdrowia. Istnienie skomplikowanych powiązań między człowiekiem i jego środowiskiem znalazło odzwierciedlenie w nowej koncepcji nazwanej Mandalą zdrowia (tzw. społeczno-ekologiczny model zdrowia), opracowanej we wczesnych latach osiemdziesiątych przez Departament Zdrowia Publicznego w Toronto 7. Model ten, będący bazą teoretyczną dla promocji zdrowia, wyjaśnia wielorakie zależności między środowiskiem fizycznym, społecznym i kulturowym a zdrowiem. Mandala składa się z kilku koncentrycznych kręgów, w których centrum znajdują się: człowiek złożony z ciała, umysłu i ducha, ulegający wpływom nadi podsystemów; rodzina jako najważniejsza grupa socjalizująca jednostkę, odgrywająca zasadniczą rolę w kształtowaniu systemu wartości, w tym postaw i zachowań zdrowotnych. 5 B. Bik, Koncepcja promocji zdrowia [w:] A. Czupryna, S. Paździoch, A. Ryś, W. C. Włodarczyk (red.), Zdrowie publiczne, cz. II, Kraków 2001, s B. Woynarowska, Zdrowie, edukacja..., dz. cyt., s T. Hancock, F. Perkins, The Mandala of Health: A Conceptual Model and Teaching Tool [w:] J. R. Anderson, J. Kickbusch (red.), Health Promotion. A Resource Book, Copenhagen 1990, s

14 12 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna W modelu wyróżniono cztery grupy czynników warunkujących zdrowie jednostki i rodziny 8 (znajdujących się na kręgu je otaczającym): czynniki biologiczne przekaz genetyczny, dyspozycje wrodzone, właściwości systemu immunologicznego, cechy biologiczne, fizjologiczne i anatomiczne jednostki oraz członków jej rodziny; zachowania indywidualne rodzaj diety, palenie papierosów, picie alkoholu, bezpieczeństwo w codziennym życiu, w tym skłonność do podejmowania ryzyka, podejmowania działań profilaktycznych; zakłada się tutaj, że określone zachowania będące w danym momencie obiektem zainteresowania (na przykład picie alkoholu, palenie papierosów itp.) są elementem pewnego zespołu zachowań i nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od pozostałych. Zatem dopiero poznanie wzorów codziennego życia jednostki daje szansę zrozumienia powodów pojawienia się określonych zachowań szkodzących lub wspierających zdrowie 9 ; środowisko fizyczne warunki mieszkaniowe, środowisko pracy, bliższe i dalsze otoczenie człowieka; środowisko psycho-socjo-ekonomiczne status społeczny i ekonomiczny, podatność na presję społeczną, podatność na informację zewnętrzną (w tym reklamę), uzyskiwane wsparcie społeczne. Wymienione czynniki są ze sobą powiązane takimi elementami, jak 10 : styl życia rozumiany jako kompleks zachowań modyfikowanych przez wpływ środowiska socjo-ekonomicznego; system opieki zdrowotnej odnosi się głównie do czynników biologicznych i zachowań indywidualnych, jest mniej istotnym elementem modelu; praca lub jej brak, a przede wszystkim funkcje pełnione w pracy. Stosunki społeczne i jakość życia w miejscu pracy są ważnymi determinantami zdrowia fizycznego i psychicznego; środowisko przekształcone przez człowieka narastający proces urbanizacji i uprzemysłowienia powodujący wzrost zanieczyszczenia oraz degradacji środowiska. 8 B. Bik, Koncepcja promocji..., dz. cyt., s Por. Z. Słońska, Promocja zdrowia zarys problematyki, Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1994, nr 1 2, s B. Bik, Koncepcja promocji..., dz. cyt., s. 216.

15 Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie 13 Na zewnętrznym kręgu Mandali znajdują się: kultura wartości kulturowe (postawy i przekonania) wpływające na kształt zachowań w zdrowiu i w chorobie; biosfera podstawowa determinanta zdrowia, ponieważ człowiek jest nieodłącznym elementem biosystemu, w skład którego wchodzą wszystkie organizmy żywe. Mandala zdrowia jest uznawana za model holistyczny (całościowy), ponieważ wskazuje, w jaki sposób zdrowie jest determinowane fizycznymi i społecznymi komponentami środowiska. Jest też nazwana modelem dynamicznym, ze względu na to, że poszczególne czynniki traktowane jako przyczyny określonego stanu zdrowia mogą być modyfikowane przez człowieka. Stąd też koncepcja ta kładzie duży nacisk na indywidualną odpowiedzialność za zdrowie. Wreszcie charakterystyczną cechą Mandali jest interaktywność, co oznacza, że różne komponenty modelu, działając na człowieka, wchodzą jednocześnie w interakcje między sobą, wzmacniając lub znosząc swoje działanie 11. Model Mandali zakłada ponadto tzw. społeczną dystrybucję zdrowia, czyli nierówny dostęp do zdrowia, zależny od cech położenia społecznego człowieka, takich jak: płeć, dochód, wiek czy poziom wykształcenia. Chodzi tu nie tylko o dostęp do służby zdrowia, ale również o możliwość przestrzegania zasad zdrowego stylu życia, stąd konieczność rozpatrywania problemów stylu życia jednostek i grup w kontekście ich życiowych szans Tamże, s Z. Słońska, Promocja zdrowia..., dz. cyt., s

16 14 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna Schemat 1 Mandala zdrowia. Model ekosystemu człowieka Kultura Społeczeństwo Styl życia System opieki nad chorymi Czynniki biologiczne Czynniki biologiczne Rodzina Duch Ciało Umysł Środowisko psycho-socjo- -ekonomiczne Środowisko fizyczne Praca Środowisko przekształcone przez człowieka Biosfera Źródło: T. Hancock, F. Perkins, The Mandala of Health: A Conceptual Model and Teaching Tool. Health Promotion [in:] R. Anderson, J. Kickbusch (eds.), Health Promotion. A Resource Book, Copenhagen 1990, pp Styl życia w ujęciu interdyscyplinarnym Niewiele pojęć mających swe korzenie w naukach społecznych zdobyło w sferze zdrowia publicznego tak dużą popularność jak styl życia. Od połowy lat osiemdziesiątych pojawia się ono systematycznie w publikacjach naukowych i oficjalnych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia. Jest także wyrazem poszukiwania przez medycynę nowych dróg wiodących do poprawy zdrowia społeczeństw, a zarazem symbolem przechodzenia od

17 Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie 15 medycznej do postmedycznej 13. Bodźcem do rozpoczęcia tych przemian były wyniki badań epidemiologicznych 14 kwestionujących tzw. wielkie równanie (dobra opieka zdrowotna = dobre zdrowie). Pojęcie stylu życia funkcjonuje na gruncie różnych nauk, a jego definicje często różnią się tym, że jedne akcentują opis zachowań poszczególnych jednostek, inne zaś koncentrują się na zachowaniach całych grup społecznych 15. A. Siciński 16 styl życia określa jako specyficzny zespół codziennych zachowań jednostek czy grup społecznych, stanowiący odzwierciedlenie ich położenia społecznego, a dzięki temu umożliwiający ich społeczną identyfikację. Z kolei I. Szilagyi-Pągowska 17 definiuje styl życia poprzez zespół zachowań i postaw, zależnych od środowiska zewnętrznego, społecznego, kulturowego, a także od sytuacji ekonomiczno-politycznej państwa, od uznanych przez daną jednostkę wartości i przekonań. Definicje te mimo że powszechnie uznane są na ogół zbyt szerokie i ogólne, by można było określić ich konkretne konsekwencje, szczególnie w zakresie zdrowia. Inni autorzy używają określenia styl życia, niejako sygnalizując, że jednostka wybrała określone typy zachowania i określone zwyczaje z własnej i nieprzymuszonej woli. Jedna z takich definicji za styl życia uznaje 13 A. Ostrowska, Prozdrowotne style życia, Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1997, nr 10 11, s J. B. McKinley, S. M. McKinley, The Questionable Contribution of Medical Measures to the Decline of Morality in the United States in the Twentieth Century, The Milbank Memorial Fund Quarterly 1977, nr 55; S. N. Kannel, Niektóre wyniki długofalowego badania populacji Framingham, Przegląd Lekarski 1978, nr W. Okła, P. Niedziela, J. Michalak, Wiedza na temat miażdżycy jako czynnik kształtowania zachowań prozdrowotnych, Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1998, nr 14, s A. Siciński (red.), Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, Warszawa 1979, s I. Szylagyj-Pągowska, Styl życia i zachowania zdrowotne [w:] K. Bożkowa, A. Sito (red.), Opieka zdrowotna nad rodziną, Warszawa 1994, s. 84.

18 16 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna wzory wyborów zachowań spośród alternatywnych możliwości, jakie dostępne są ludziom w zależności od ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i łatwości, z jaką są w stanie przedłożyć określone zachowania nad inne 18. Podobnie A. Gniazdowski 19, powołując się na model Lalonda, uważa, że na styl życia składają się decyzje podejmowane przez jednostki, które dotyczą ich zdrowia i nad którymi mogą one mieć mniejszą lub większą kontrolę. Personalne decyzje lub nawyki niekorzystne z punktu widzenia zdrowia stwarzają zagrożenie zdrowotne. Jeśli aktualizuje się ono w postaci choroby lub zgonu, wówczas styl życia może być traktowany jako czynnik przyczyniający się lub wywołujący chorobę albo śmierć. W strategii WHO wypracowanej dla regionu europejskiego 20 przyjęto, że termin styl życia odnosi się do sposobu życia opartego na związku między warunkami życia w szerokim sensie a indywidualnymi wzorcami zachowań. Zakres wzorców zachowań dostępnych dla jednostki może zostać ograniczony lub poszerzony pod wpływem czynników środowiskowych, a także stopnia samodzielnej aktywności. Sposób, w jaki jednostka żyje, może się przyczynić do powstania wzorów zachowań, które są albo korzystne, albo szkodliwe dla zdrowia. Styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań zdeterminowanych przez czynniki kulturowe i cechy osobiste jednostek. W odniesieniu do stanu psychofizycznego elementem współtworzącym styl życia jest świadomy wybór zachowań służących utrzymaniu i doskonaleniu zdrowia przez wykorzystanie wszelkich dostępnych środków, a także przez kształtowanie otoczenia przyjaznego zdrowiu; nazywamy je zachowaniami zdrowotnymi N. Milio, Promoting Health Through Public Policy, Philadelphia 1981; cyt. za: Styl życia a zdrowie (publikacja przygotowana przez Zespół ds. Edukacji Zdrowotnej Europejskiego Biura Regionalnego WHO pod kierunkiem I. Kickbusch), Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1994, nr 1 2, s A. Gniazdowski, Zachowania a zdrowie. Podstawowe zależności [w:] A. Gniazdowski (red.), Zachowania zdrowotne, Łódź 1990, s Zadania europejskiej strategii zdrowia dla wszystkich do 2000 roku, Warszawa 1994, s D. Woitas-Ślubowska, Kierunki przemian stylu życia uczniów w dwudziestoleciu ( ) na tle zmian pozytywnych i negatywnych mierników zdrowia, Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1997, nr 10 11, s. 98.

19 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie