Uwarunkowania rozwoju rodzicielstwa zastępczego w regionie łódzkim

Transkrypt

1 Wydział ds. Pomocy i Integracji Społecznej Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi Uwarunkowania rozwoju rodzicielstwa zastępczego w regionie łódzkim Raport z badania Łódź, 2013 r.

2 Raport powstał w ramach projektu systemowego Wsparcie i podnoszenie kwalifikacji zawodowych kadr pomocy i integracji społecznej, realizowanego przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi w ramach Poddziałania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Recenzent naukowy badania dr Dobroniega Trawkowska Wykaz użytych skrótów: PO KL Program Operacyjny Kapitał Ludzki rn rodzina niezawodowa rz rodzina zawodowa rs rodzina specjalistyczna rdd rodzinny dom dziecka rpo rodzinne pogotowie opiekuńcze pcpr powiatowe centrum pomocy rodzinie ops ośrodek pomocy społecznej zkss zespół kuratorskiej służby sądowej ppp poradnia psychologiczno-pedagogiczna okrz ośrodek kształcący rodziny zastępcze u.w.r.s.p.z. Ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Dz.U nr 149, poz. 887, z późn. zmianami cawi wywiad kwestionariuszowy wspomagany komputerowo (za pomocą strony www) idi indywidualny wywiad pogłębiony fgi zogniskowany wywiad grupowy 2

3 Spis treści TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE ODNIESIENIA PODJĘTYCH BADAŃ Założenia badawcze Metodologia badania DANE STATYSTYCZNE NA TEMAT RODZINNEJ I INSTYTUCJONALNEJ PIECZY ZASTĘPCZEJ W POWIATACH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO ROZDZIAŁ 1 LOKALNA POLITYKA SPOŁECZNA WOBEC RODZICIELSTWA ZASTĘPCZEGO W ŚWIETLE ANALIZY PROGRAMÓW ROZWOJU PIECZY ZASTĘPCZEJ Sposób tworzenia programów Spójność programów z innymi dokumentami Struktura programów Podsumowanie ROZDZIAŁ 2 LOKALNE SYSTEMY WSPARCIA RODZIN ZASTĘPCZYCH W ŚWIETLE WYNIKÓW ANKIETY INTERNETOWEJ Charakterystyka społeczno-demograficzna respondentów Rozwój rodzicielstwa zastępczego potrzeby i szanse Problemy i potrzeby rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka Stopień zaspokajania potrzeb rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka Działania na rzecz rozwoju rodzicielstwa zastępczego i szanse ich wdrażania Lokalne sieci wsparcia rodzicielstwa zastępczego ocena jakości współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej ROZDZIAŁ 3 MOTYWACJE, PROBLEMY, SUKCESY I POTRZEBY WNIOSKI Z WYWIADÓW INDYWIDUALNYCH Z RODZINAMI ZASTĘPCZYMI CHARAKTERYSTYKA UCZESTNIKÓW WYWIADÓW MOTYWACJE PODJĘCIA ROLI RODZINY ZASTĘPCZEJ Przyczyny obiektywne Przyczyny subiektywne Źródła dodatkowego wpływu na decyzję o rodzicielstwie zastępczym Obawy związane z podejmowaną rolą PRZYGOTOWANIA DO PODJĘCIA ROLI Przygotowania podejmowane we własnym zakresie Dopełnianie procedur Brak przygotowań Szkolenia kandydatów na rodziny zastępcze PROBLEMY I ŹRÓDŁA SATYSFAKCJI ZWIĄZANE Z PEŁNIONĄ ROLĄ Problemy początkowej fazy opieki nad dziećmi Problemy dotyczące wychowanków Problemy pojawiające się z kontaktach z instytucjami Problemy dotyczące sytuacji bytowej Problemy dotyczące postaw otoczenia społecznego Problemy osobiste związane z pełnioną rolą Źródła satysfakcji z pełnionej roli SFERA KONTAKTÓW Z RODZINAMI WYCHOWANKÓW Postawy wobec kontaktów z rodzicami dzieci Kontakty z dalszą rodziną dzieci Brak kontaktów lub kontakty bardzo ograniczone Problemy pojawiające się w relacjach z rodzinami dzieci Wsparcie uzyskiwane w zakresie relacji z rodzicami biologicznymi SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z PROBLEMAMI Sposoby wykorzystujące zasoby własne rodziny Zewnętrzne źródła wsparcia

4 6.3. Wsparcie cenionej najbardziej Sposoby uzyskiwania wsparcia i jego ocena Wsparcie ze strony rodzin pomocowych Samoorganizacja środowiska rodzin zastępczych OBSZARY NIEWYSTARCZAJĄCEGO WSPARCIA RODZIN ZASTĘPCZYCH Rodzaje oczekiwanej pomocy Opinie o możliwościach otrzymania pomocy ROZDZIAŁ 4 WSPARCIE I ROZWÓJ RODZICIELSTWA ZASTĘPCZEGO WNIOSKI Z WYWIADÓW GRUPOWYCH Z PRZEDSTAWICIELAMI PODMIOTÓW WSPIERANIA RODZINY I SYSTEMU PIECZY ZASTĘPCZEJ OBSERWOWANE TENDENCJE W ROZWOJU RODZICIELSTWA ZASTĘPCZEGO Zmiany w zakresie liczby rodzin zastępczych Zmiany w zakresie liczby dzieci umieszczanych w rodzinach zastępczych Zapotrzebowanie na rodzinne formy pieczy zastępczej Wpływ Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej na rodzicielstwo zastępcze CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ROZWÓJ RODZICIELSTWA ZASTĘPCZEGO Czynniki wpływające pozytywnie Czynniki wpływające negatywnie Szkolenie przygotowujące jako czynnik wzrostu jakości rodzinnej pieczy zastępczej PROBLEMY RODZIN ZASTĘPCZYCH I POMOC W ICH ROZWIĄZYWANIU Problemy rodzin zastępczych Problemy w sferze kontaktów z rodzinami biologicznymi wychowanków Sposób diagnozowania problemów Sposób udzielania wsparcia Rodzaje i przyczyny niedostatków wsparcia WSPÓŁPRACA MIĘDZYINSTYTUCJONALNA I MIĘDZYSEKTOROWA NA RZECZ WSPIERANIA ROZINY ORAZ ROZWOJU PIECZY ZASTĘPCZEJ Podmioty w sieci współpracy Cele i formy współpracy Opinie o współpracy POSTULATY W ZAKRESIE LEPSZEGO WSPIERANIA RODZIN ZASTĘPCZYCH Obszar pracy z rodzinami biologicznymi Obszar wsparcia rodzin zastępczych Obszar udoskonalania systemu wsparcia PODSUMOWANIE REKOMENDACJE BIBLIOGRAFIA

5 Teoretyczno-metodologiczne odniesienia podjętych badań Badanie Uwarunkowania rozwoju rodzicielstwa zastępczego w regionie łódzkim zostało przeprowadzone w 2013 r. jako część projektu systemowego Wsparcie i podnoszenie kwalifikacji kard pomocy i integracji społecznej, realizowanego przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi w ramach Poddziałania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Celem głównym projektu jest wzmocnienie potencjału kompetencyjnego pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej oraz podmiotów działających na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w województwie łódzkim, natomiast wpisującym się w niego celem szczegółowym, który zostanie osiągnięty poprzez realizację badań społecznych z zakresu polityki społecznej w regionie, jest zwiększenie wiedzy na temat czterech grup szczególnego ryzyka z obszaru wykluczenia społecznego w województwie łódzkim. Niniejszy raport dotyczy uwarunkowań rozwoju rodzicielstwa zastępczego w kontekście motywacji do podejmowania roli rodziny zastępczej, procesu przygotowywania się do niej, problemów doświadczanych w związku z jej realizacją oraz sieci wsparcia funkcjonujących na poziomie lokalnym, z uwzględnieniem stanu współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w tym zakresie. Rodzinne formy pieczy zastępczej uważane są zarówno przez ekspertów, praktyków, jak i prawodawców, za najbardziej korzystne dla wspierania dzieci i rodzin przezywających trudności opiekuńczo-wychowawcze. Dostrzec można procesy profesjonalizacji i specjalizacji w obrębie rodzicielstwa zastępczego (zwłaszcza w kontekście zawodowej opieki zastępczej). Jednocześnie obserwuje się niską skuteczność działań promujących ideę rodzicielstwa zastępczego, skutkującą zbyt małym nim zainteresowaniem i niewystarczalnością zasobów rodzinnej pieczy zastępczej w stosunku do rosnących potrzeb, wynikających m.in. ze zwykle długotrwałego charakteru sprawowanej nad dzieckiem opieki. Dla wzrostu liczby rodzin, lepszej jakości sprawowanej przez nie opieki oraz przywrócenia właściwej roli pieczy zastępczej (wspierającej, a nie zastępującej rodziny biologiczne) potrzebne są zmiany o charakterze systemowym, ale i świadomościowym. Ich wprowadzanie zainicjowane przepisami Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wymaga aktywnego udziału i współpracy wszystkich podmiotów zaangażowanych na poziomie lokalnym w pomoc rodzinom i dzieciom. Wraz z możliwością prowadzenia badań społecznych w projektach realizowanych w ramach Poddziałania PO KL, pojawił się wymóg wykorzystania ich wyników w sposób praktyczny, w postaci tzw. mechanizmów wdrożeniowych, które należało określić już w momencie wstępnego opracowywania koncepcji badań. W przypadku niniejszego badania zdecydowano się na takie zastosowanie wyników, które pozwoli wesprzeć podmioty i osoby bezpośrednio kontaktujące się z opiekunami zastępczymi i wychowankami pieczy zastępczej. Efektem badania są zatem rekomendacje służące do stworzenia modelu pracy z rodziną zastępczą i dzieckiem przed przyjęciem dziecka do rodziny. Model opracowany zostanie w 2014 r. w ramach prac panelu eksperckiego i zespołu interdyscyplinarnego oraz zostanie przetestowany na terenie jednego z powiatów. 1. ZAŁOŻENIA BADAWCZE Podjęcie tematyki rozwoju rodzicielstwa zastępczego podyktowane jest przede wszystkim zainicjowaniem Ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej 1 (dalej u.w.r.s.p.z.) kolejnego etapu reformy opieki zastępczej w Polsce. Początki procesu reformowania datują się na rok 1999 r., kiedy to odpowiedzialność za koordynowanie systemu opieki nad dzieckiem i rodziną, w tym opieki zastępczej, nałożono na pomoc społeczną (na poziomie 1 Dz.U nr 149, poz. 887, z późn. zmianami 5

6 lokalnym na powstałe wówczas wraz z nowym szczeblem samorządu powiatowe centra pomocy rodzinie) 2. U.w.r.s.p.z. przewiduje dwie formy pieczy zastępczej: rodzinną i instytucjonalną. Planowane badanie koncentrować się będzie na rodzinnych formach pieczy zastępczej. W publicznym dyskursie na temat opieki zastępczej przyjęło się uznawać te właśnie formy za lepsze, niż instytucjonalne, podnosząc argumenty dotyczące m.in. ich większej efektywności, związanej z mniejszymi kosztami funkcjonowania rodzin zastępczych w stosunku do placówek opiekuńczo-wychowawczych. Głównym jednak czynnikiem przemawiającym zdecydowanie na korzyść rodzinnych form pieczy zastępczej jest to, że w największym stopniu spośród wszystkich pozostałych gwarantują one dziecku życie w warunkach zbliżonych do naturalnego środowiska rodzinnego. Podstawowym kryterium oceniania wartości poszczególnych form pieczy zastępczej jest więc zazwyczaj podobieństwo do tego właśnie środowiska. Dla pełniejszego oglądu, czym jest i czym powinno być rodzicielstwo zastępcze, warto jednak odnotować opinie na temat innych kryteriów, a mianowicie tych wiążących ocenę danej formy pieczy zastępczej z jej możliwościami w zakresie reintegracji rodziny naturalnej wychowanka. W tym kontekście instytucjonalna piecza zastępcza może okazać się o tyle doskonalsza od rodzinnej, o ile lepiej będzie działać na rzecz powrotu dziecka do rodziny. Posługiwanie się takim kryterium oceny różnych form pieczy zastępczej każe przyjąć bardziej zindywidualizowaną perspektywę, w której przydatność i zasadność zastosowania określonej formy podyktowana jest konkretną sytuacją dziecka i rodziny 3. Przyjmując za obszar badawczy rodzinne formy pieczy zastępczej, badanie skoncentruje się na zagadnieniu rodzin niespokrewnionych z dzieckiem. Zawężenie obszaru badawczego podyktowane jest koniecznością uzyskania informacji będących podstawą dla praktycznego wykorzystania wyników badania w postaci opracowania modelu pracy z dzieckiem i rodziną zastępczą przed przyjęciem dziecka do rodziny oraz w trakcie sprawowania pieczy. Rodziny spokrewnione nie są objęte obowiązkiem odbywania szkolenia, stanowiącego zarazem procedurę kwalifikacyjną do podjęcia opieki nad dzieckiem, stąd w ich przypadku ograniczona będzie możliwość zastosowania wyników badania. Ponadto, jak wynika chociażby z dotychczasowych analiz realizowanych przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi, trudności w funkcjonowaniu rodzin zastępczych spokrewnionych i niespokrewnionych są inne i mają inne źródła. Podstawowym problemem, jaki sygnalizowały powiatowe centra pomocy rodzinie, jeśli chodzi o rozwój rodzinnej pieczy zastępczej na terenie ich działania, była zbyt mała liczba kandydatów na rodziny zastępcze. Podkreślano ponadto, że wpływ czynników oddziałujących negatywnie na ten rozwój (w tym m.in. obawy przed problemami wychowawczymi i niską dostępnością specjalistycznego wsparcia, zbyt dużymi formalnościami, niewystarczającą pomocą finansową) jest dużo silniejszy w przypadku rodzin niespokrewnionych. Rozważania ekspertów w dziedzinie rodzicielstwa zastępczego, jak i jego praktyka, wskazują na liczne dylematy związane z jego rolą we wspieraniu rodzin przeżywających problemy opiekuńczowychowawcze. Rola ta dotyczy przede wszystkim uczestnictwa w działaniach zmierzających do reintegracji wychowanków i ich rodzin, jako celu nadrzędnego, z osiągnięcia którego można zrezygnować dopiero w sytuacji wyczerpania wszystkich dostępnych środków. Jak dostrzega m.in. M. Andrzejewski 4, faktyczny obraz rodzicielstwa zastępczego w Polsce niejednokrotnie skłania do wniosków o wypaczeniu jego tożsamości, co wyraża się w próbach kształtowania relacji między rodzicami zastępczymi a przekazanymi im dziećmi na wzór tych, które panują w rodzinach adopcyjnych. U podstaw niniejszego badania leży, zgodne z zapisami u.w.r.s.p.z., założenie, że system 2 M. Rymsza, Reformowanie systemu opieki zastępczej w Polsce: od konsensusu do konfrontacji [w:] D. Trawkowska (red.), Pomoc społeczna wobec rodzin. Interdyscyplinarne rozważania o publicznej trosce o dziecko i rodzinę, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2011, str M. Andrzejewski, Rozważania o tożsamości zastępczego rodzicielstwa (i kilku drobniejszych sprawach) [w:] D. Trawkowska (red.), Pomoc społeczna wobec rodzin, str ibidem 6

7 pieczy zstępczej powinien zapewniać pracę z rodziną i dzieckiem umożliwiającą im, o ile to możliwe, ponowną integrację 5. Przyjęcie takiej perspektywy w ramach u.w.r.s.p.z. jest wyrazem wpisania przemian tego systemu we współczesne tendencje w pojmowaniu opieki zastępczej, która realizować ma dwa podstawowe cele: 1. reintegracja rodziny naturalnej, którą pojmuje się dosyć szeroko, zakładając, że nawet gdy nie może polegać na ponownym podjęciu opieki nad dzieckiem przez rodziców biologicznych, powinna wyrażać się w staraniach o podtrzymanie naturalnych więzi między nimi, 2. normalizacja, rozumiana jako dążenie do zapewniania dziecku możliwości doświadczania życia w środowisku rodzinnym, tj. podkreślanie prymatu rodzinnych form pieczy zastępczej nad formami instytucjonalnymi 6. Z perspektywy kilkunastu lat funkcjonowania systemu pomocy dzieciom i rodzinie w Polsce można dostrzec, zdaniem M. Racław, że z powodu niedostatków w zakresie narzędzi profilaktycznych i prewencyjnych, kładł on większy nacisk na realizację celu związanego z normalizacją, niż na interweniowanie w sytuację całej rodziny w trosce o więzi dziecka z rodzicami (czyli cel związany z reintegracją rodziny naturalnej) 7. W praktyce funkcjonowania służb społecznych łatwiejsze okazywało się, umotywowane niezaspokajaniem potrzeb dziecka, podejmowanie działań nakierowanych na odizolowanie go od rodziny biologicznej, niż wspieranie tej rodziny. Tymczasem u.w.r.s.p.z., której przepisy weszły w życie 1 stycznia 2012 r., uznaje pieczę zastępczą za rozwiązanie ostateczne, dopuszczalne dopiero wówczas, gdy wyczerpane zostały wszystkie formy wspierania rodziny lub gdy dobro dziecka wymaga takiego właśnie posunięcia 8. Ustawa przewiduje szereg rozwiązań wspomagających rodzinę w pełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, prerogatywy w tym zakresie przyznając samorządom gminnym. Do rozwiązań tych należą m.in. asystentura rodzinna, placówki wsparcia dziennego oraz rodziny wspierające. Jeśli chodzi o pieczę zastępczą, której organizatorem jest powiat, to, jak wspomniano wcześniej, w myśl u.w.r.s.p.z. ma ona realizować cele związane z jednej strony z dążeniem do reintegracji rodziny naturalnej, a z drugiej z zaspokajaniem szeroko rozumianych potrzeb dziecka oraz przygotowywaniem go do samodzielnego życia, w tym wspieraniem w nabywaniu umiejętności społecznych, w podtrzymywaniu więzi z rodziną i rówieśnikami. Do rodzinnych form pieczy zastępczej należą rodziny zastępcze (spokrewnione, niezawodowe, zawodowe, w tym zawodowe pełniące funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowe specjalistyczne) oraz rodzinne domy dziecka. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej traktowane jest jako usługa socjalna na rzecz dziecka i rodziny naturalnej 9. Jest to efekt, jak opisuje ten proces M. Racław, utowarowienia opieki zastępczej, polegającego na uczynieniu opieki wymienialną na pieniądze tymczasową usługą adresowaną do rodzin biologicznych w kryzysie i ich dzieci; usługą, która wymaga obiektywizowania stosunku wymiany, profesjonalizmu stron i kontraktowania (formalnego regulowania stosunku), nie [jest] zaś posługą zastępowania (kompensacji) rodziny 10. Autorka dostrzega, że wraz z zachodzącym jednocześnie procesem decentralizacji (dążeniem do kształtowania systemu wspierania rodziny w oparciu o zasoby jej najbliższego otoczenia i o więzi społeczne na poziomie lokalnym), obydwie te tendencje są przyczyną napięć powstających w systemie opieki zastępczej. Napięcia te polegają na 5 art. 33 u.w.r.s.p.z. 6 A. Żukiewicz, Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie społeczno-pedagogicznej [w:] A. Żukiewicz (red.), Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie teoretycznej i praktycznej, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2011, str M. Racław, Kontradykcje opieki zastępczej, [w:] D. Trawkowska (red.), Pomoc społeczna wobec rodzin, str A. Kuszczuk, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Wydawnictwo Gaskor, Wrocław 2012r., str B. Kowalczyk, Rodziny zastępcze i usamodzielniani wychowankowie [w:] R. Szarfenberg (red.), Krajowy Raport Badawczy. Pomoc i integracja społeczna wobec wybranych grup diagnoza standaryzacji usług i modeli instytucji, WRZOS, Warszawa 2011, str M. Racław, op. cit., str

8 ścieraniu się dwóch przeciwstawnych konieczności, przed którymi stoją rodziny zastępcze: z jednej strony profesjonalnego podjęcia określonej roli zgodnie z etyką pracy, z drugiej emocjonalnego zaangażowania i budowania więzi z wychowankiem zgodnie z etyką opieki 11. Jest to przyczyna trudności dotyczących tak pozyskiwania kandydatów do roli rodziców zastępczych, jak i funkcjonowania rodzin już istniejących. Trudności te, definiowane jako pułapki, wymienia M. Joachimowska: pułapka poczucia własnej omnipotencji uniemożliwiająca współpracę z zespołem współdziałających w celu stabilizacji sytuacji dziecka, pułapka oczekiwania wdzięczności i uznania za podjęty trud w roli rodzica zastępczego, powodująca skupienie się na własnej osobie, pułapka poczucia misji w pełnieniu swojej roli jako wybawiciela dziecka z jego nieszczęścia, nie pozwalająca na akceptację i zrozumienie rodziców naturalnych dziecka i wzbudzająca wrogość wobec nich, pułapka unikania sytuacji korzystania z praw, niezrozumienie sensu praw w działaniach na rzecz przyjętego w opiekę dziecka czy też zbytnia ufność wobec nadawców praw zaangażowanych w organizowanie opieki zastępczej 12. Moment umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej inicjuje proces obustronnej adaptacji do nowej sytuacji, związany z wyzwaniami, jakie rodzi separacja dziecka od własnej rodziny, przejście do rodziny zastępczej oraz włączenie w nowy system rodzinny. Powodzenie tego procesu zagrożone jest chociażby czynnikami związanymi z indywidualną historią i konstrukcją psychiczną dziecka 13. Do podjęcia wysiłku poradzenia sobie z tymi trudnościami i różnorodnością zadań stojących przed rodziną zastępczą przygotowywać mają szkolenia odbywane u organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, stanowiące zarazem element procedury kwalifikującej do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub kierowania rodzinnym domem dziecka. W temacie badania znajduje się odwołanie do rozwoju rodzicielstwa zastępczego. Należy zatem wyjaśnić znaczenie tego terminu na gruncie niniejszego projektu badawczego. Można to uczynić w dwóch perspektywach: rozumienie ilościowe koncentracja na zagadnieniach związanych z uznawanymi za pożądane wzrostem liczby kandydatów na rodziny zastępcze, wzrostem liczby rodzin zastępczych, zwiększeniem środków finansowych przeznaczanych na ich funkcjonowanie, wzrostem liczby dzieci umieszczanych w rodzinnych formach pieczy zastępczej w stosunku do ogólnej liczby dzieci objętych pieczą zastępczą; rozumienie jakościowe koncentracja m.in. na motywacjach i predyspozycjach do pełnienia roli rodzica zastępczego, zachodzących (lub nie) przemianach w zakresie roli, jaką rodziny zastępcze pełnią we wspieraniu rodzin naturalnych, zmianach w jakości szkoleń przygotowujących do pełnienia obowiązków rodziny zastępczej, zmianach w poziomie wsparcia (jego źródeł, adekwatności, dostępności) w pojawiających się problemach, zmianach w jakości kontaktów między rodzinami zastępczymi i koordynatorami/organizatorami pieczy zastępczej. Rozwój rodzicielstwa zastępczego można zatem zdefiniować z jednej strony jako zwiększanie udziału i znaczenia tej formy pieczy zastępczej w stosunku do form instytucjonalnych, a z drugiej jako wzmacnianie jej potencjału w zakresie wspierania rodzin naturalnych, poprzez kształtowanie uwarunkowań sprzyjających zarówno podejmowaniu, jak i właściwemu pełnieniu roli rodziny zastępczej. W ramach planowanego badania rozwój rodzicielstwa zastępczego będzie rozważany w obu tych aspektach. 11 M. Racław, op. cit., str M. Joachimowska, Rodzicielstwo zastępcze. Idea problemy analizy kompetencje, Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Bydgoszcz 2008, str. 63; cytat za: B. Kowalczyk, op. cit., str E. Milewska, A. Szymanowska, Rodzice i dzieci. Psychologiczny obraz sytuacji problemowych. Wyd. Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 200, str. 108,; cytat za: B. Kowalczyk, op. cit., str

9 Badanie ma zatem na celu identyfikację istotnych uwarunkowań tego rozwoju. Wskazując na trudności dotyczące pozyskiwania kandydatów na rodziny zastępcze oraz pełnienia swojej funkcji przez już istniejące, M. Andrzejewski porusza następujące problemy: nieadekwatność treści wielu programów szkoleniowych dla kandydatów na rodziny zastępcze w stosunku do skali problemów, z jakimi się one stykają, osamotnienie i poczucie bycia zdanym jedynie na własną wiedzę i umiejętności panujące wśród rodzin zastępczych (organizator pieczy zastępczej nie jest postrzegany jako źródło wsparcia), niewłaściwe sposoby propagowania idei rodzicielstwa zastępczego przekazujące nieprawdziwy i uproszczony jego obraz 14. Za niedostateczną należy uznać również współpracę międzyinstytucjonalną i międzysektorową w zakresie pozyskiwania i wspierania rodzin zastępczych. Stan instytucjonalnego wsparcia rodzicielstwa zastępczego na poziomie lokalnym, którego głównym wyznacznikiem jest właśnie jakość współpracy i powiązania funkcjonujące pomiędzy poszczególnymi jego elementami, należy rozważać jako jedno z najważniejszych uwarunkowań rozwoju tej formy pieczy zastępczej. Mowa tutaj zarówno o współpracy na rzecz powrotu dziecka do rodziny naturalnej, co wymaga koordynacji działań między ośrodkiem pomocy społecznej a powiatowym centrum pomocy rodzinie (w tym między asystentem rodziny a koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej w zakresie przygotowywania planu pomocy dziecku), jak i o współpracy w zakresie wspierania rodzin zastępczych w radzeniu sobie z pojawiającymi się trudnościami w opiece nad powierzonym im dzieckiem. Niektórzy autorzy, dla opisu, jak powinna kształtować się ta współpraca, używają pojęcia sieć wsparcia, oznaczającego układ kontaktów pomocowych, powiązanych ze sobą i wzajemnie na siebie wpływających elementów jakakolwiek nieprawidłowość w jednym z nich implikuje nieprawidłowości w innych ( ) rzutując tym samym negatywnie na całą sieć wsparcia opieki kompensacyjnej, a więc niewłaściwą opiekę wobec dzieci odseparowanych od rodzin naturalnych lub też samych tych rodzin 15. Zauważa się przy tym, że do powstawania owych nieprawidłowości (czy też niemożności ich niwelowania) przyczynia się fakt, iż najczęściej relacje pomocowe w sieciach wsparcia pozostają w sferze postulatów (np. odpowiednich regulacji prawnych), a już niekoniecznie realizowane są w wymiarze praktycznym. Do przyczyn tego stanu rzeczy zalicza się: brak środków i racjonalnych rozwiązań w sferze funkcjonowania zadań samorządów w zakresie reintegracji rodzin oraz działalności podmiotów realizujących cele opieki kompensacyjnej, niejasne i niezrozumiałe uregulowania organizacyjno-prawne, niedostrzeganie wagi problemu rodzin przeżywających problemy opiekuńczo-wychowawcze przez władze lokalne, co prowadzi do niedostatków w zakresie wspierania rozwoju opieki kompensacyjnej 16. Funkcjonujące od 1 stycznia 2012 r. rozwiązania wprowadzone w ramach u.w.r.s.p.z., kładące nacisk, zgodnie z uzasadnieniem do ustawy, na utrzymanie dzieci w ich naturalnym środowisku, były tworzone w przekonaniu, że skuteczna pomoc dla rodziny przeżywającej trudności w opiekowaniu się i wychowywaniu dzieci oraz skuteczna ochrona dzieci i pomoc dla nich może być osiągnięta przez współpracę wszystkich osób, instytucji i organizacji pracujących z dziećmi i rodzicami ( ) 17. Dążenie do podejmowania spójnych działań przy wykorzystywaniu zasobów i kompetencji poszczególnych podmiotów jest zatem uznane za warunek niezbędny zarówno kompleksowego wspierania rodziny, jak i kształtowania spełniającego swe zadania systemu pieczy zastępczej. Wśród najistotniejszych partnerów współpracy znajdują się z pewnością ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie oraz wydziały rodzinne i nieletnich w sądach rejonowych (sądy rodzinne), ale także podmioty trzeciego sektora, aktywnie działające w sferze pozyskiwania i szkolenia oraz wspierania już istniejących rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka. Uwzględniając relatywnie krótki okres, jaki mija od momentu wejścia zapisów u.w.r.s.p.z. w życie, 14 M. Andrzejewski, op. cit., str J. Szczepaniak, Sieci wsparcia opieki kompensacyjnej w Polsce stan i perspektywy [w:] M. Gagacka, K. Głąbicka (red.), Lokalne sieci wsparcia, Wyd. Politechnika Radomska, 2010, str ibidem, str z preambuły do u.w.r.s.p.z. 9

10 można zadać pytanie, czy i w jaki sposób zmieniło one rzeczywistość, w jakiej funkcjonują rodziny zastępcze, przede wszystkim w obszarze, w jakim uczestniczą one w procesie reintegracji rodzin biologicznych, oraz w kwestii uzyskiwania wsparcia w zakresie radzenia sobie z problemami dzieci, które powierzono ich opiece. Jest to zatem pytanie o funkcjonujące na poziomie lokalnym sieci wsparcia, tj. formy i źródła pomocy, z jakiej mogą korzystać rodziny zastępcze oraz sposób, w jaki oceniają oni swoje relacje z podmiotami je wspierającymi. 2. METODOLOGIA BADANIA Cel ogólny badania Ogólnym celem przeprowadzonego badania jest poznanie wybranych uwarunkowań oraz obecnego stanu form wspierania i zakresu pracy z kandydatami na rodziny zastępcze i z rodzinami zastępczymi 18 ; sformułowanie rekomendacji w zakresie ich wspierania. Cele szczegółowe badania Do osiągnięcia wskazanego powyżej celu ogólnego badania posłużyła realizacja celów szczegółowych: 1. Opis uwarunkowań powstawania rodzin zastępczych, w tym: opis uwarunkowań prawnych regulujących cele i sposoby sprawowania rodzinnej pieczy zastępczej, inwentaryzacja i analiza sformułowanych na poziomie powiatów programów rozwoju rodzicielstwa zastępczego, próba określenia głównych motywacji kierujących osobami, które zdecydowały się pełnić funkcję rodziny zastępczej, identyfikacja czynników uznawanych za najważniejsze bariery w zakresie propagowania rodzicielstwa zastępczego oraz pozyskiwania kandydatów do pełnienia roli rodzin zastępczych. 2. Opis uwarunkowań funkcjonowania rodzin zastępczych, poprzez analizę działań pomocowych na rzecz rodzinnej pieczy zastępczej w wymiarze formalnym (tj. przewidzianych przez u.w.r.s.p.z. i jej akty wykonawcze) oraz rzeczywistym, pod kątem: źródeł pomocy struktura sieci wsparcia, tj. osoby, grupy społeczne oraz organizacje i instytucje wchodzących w ich skład, rodzajów pomocy i jej form, współpracy między podmiotami (instytucjami, organizacjami pozarządowym, grupami nieformalnymi) wchodzącymi w skład sieci i systemów wsparcia. 3. Określenie adekwatności oraz wystarczalności form i zakresu wsparcia kandydatów na rodziny zastępcze i rodzin zastępczych z uwzględnieniem: potrzeb i oczekiwań ze strony rodzin zastępczych w kontekście ich oceny otrzymywanego wsparcia, oceny udzielanej pomocy formułowanej przez główne podmioty lokalnych systemów wsparcia (w tym oceny stanu współpracy między nimi), ewentualnych rozbieżności w ocenie lokalnej oferty wsparcia przez jej adresatów oraz podmioty ją tworzące (wg kryteriów: łatwości uzyskania pomocy, jej adekwatności oraz wystarczalności). 4. Sformułowanie rekomendacji w zakresie wspierania rodzin zastępczych i kandydatów na rodziny zastępcze, w tym: zidentyfikowanie głównych kwestii będących przejawem niedostatków w zakresie funkcjonowania lokalnych systemów wsparcia, 18 Badanie dotyczyło obydwu form rodzinnej pieczy zastępczej rodzin zastępczych oraz rodzinnych domów dziecka, dla uproszczenia stosuje się tutaj dla nich wspólne określenie rodziny zastępcze. 10

11 zidentyfikowanie zasobów i metod wspierających rozwój rodzicielstwa zastępczego na poziomie lokalnym. Odbiorcy wyników badania Podstawowym odbiorcą jest Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi. W celu praktycznego wykorzystania badań w 2014 r. opracowany zostanie model pracy z dzieckiem i rodziną zastępczą przed przyjęciem dziecka do rodziny oraz w trakcie sprawowania pieczy, uwzględniający aspekt współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w tym zakresie. W tym celu zorganizowany zostanie panel ekspercki, rolą ekspertów będzie stworzenie dokumentu opisującego model pracy, na podstawie wyników badań, własnej wiedzy i doświadczenia oraz przy wsparciu ze strony stworzonego równocześnie zespołu interdyscyplinarnego (złożonego z przedstawicieli systemu wsparcia rodziny i pieczy zastępczej na poziomie lokalnym). Zakres podmiotowy badania Terenem badania było województwo łódzkie, badaniem objęte zostały następujące grupy respondentów: rodziny zastępcze (spokrewnione, niezawodowe, zawodowe), rodzinne domy dziecka, pracownicy instytucji publicznych (ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, sądów rodzinnych, poradni psychologiczno-pedagogicznych, podmiotów/instytucji realizujących działania wynikające z art.76, ust. 4 pkt 9 u.w.r.s.p.z.) oraz organizacji pozarządowych działających w sferze rodzicielstwa zastępczego. Rodziny zastępcze objęte zostały badaniem w ramach techniki indywidualnego wywiadu pogłębionego (IDI). Do instytucji publicznych skierowana została ankieta internetowa (CAWI), ponadto przedstawiciele instytucji oraz organizacji pozarządowych zostali objęci badaniem w ramach techniki zogniskowanego wywiadu grupowego (FGI). Analiza desk research objęła natomiast akty prawne oraz dokumenty strategiczne z zakresu pieczy zastępczej, dostępne statystyki na temat liczby rodzin zastępczych oraz dzieci w nich umieszczonych na terenie województwa łódzkiego. Pytania badawcze Badanie miało dostarczyć odpowiedzi na 8 pytań badawczych, w ramach których postawiono łącznie 36 pytań uszczegóławiających. 1. W jaki sposób zorganizowany jest system pieczy zastępczej w świetle u.w.r.s.p.z.? 1.1. Jakie cele ma realizować system pieczy zastępczej? 1.2. Jakie formy pieczy zastępczej, w szczególności rodzinnej, przewiduje u.w.r.s.p.z.? 1.3. Na jakie podmioty i w jakim zakresie u.w.r.s.p.z. zakłada obowiązek wspierania rodzinnej pieczy zastępczej? 1.4. Jakie rodzaje wsparcia dla rodzin zastępczych przewiduje u.w.r.s.p.z.? 1.5. W jaki sposób u.w.r.s.p.z. reguluje kwestię współpracy podmiotów realizujących działania z zakresu wspierania rodziny oraz pieczy zastępczej? 2. Jak kształtuje się lokalna polityka społeczna wobec rodzinnych form pieczy zastępczej w kontekście powiatowych programów rozwoju pieczy zastępczej? 2.1. Czy i w jaki sposób zdiagnozowane są lokalne zasoby oraz potrzeby w zakresie rozwoju pieczy zastępczej? 2.2. Jakie cele w zakresie rozwoju pieczy zastępczej zakładają programy? 2.3. Jakie rodzaje działań mają służyć ich realizacji? 2.4. Jakie są spodziewane efekty tych działań? 11

12 2.5. Czy rozwój rodzinnych form pieczy zastępczej ujmowany jest w programach jako odrębne zagadnienie? 3. Jakie motywacje deklarują osoby, które podjęły rolę rodziny zastępczej? 3.1. Jakie czynniki uważają za wywierające największy wpływ na dokonanym wyborze? 3.2. Z jakimi oczekiwaniami i obawami wiązała się podjęta decyzja? 3.3. Czy i w jakim stopniu na decyzji tej zważyły działania podejmowane przez podmioty (osoby, organizacje, instytucje, grupy nieformalne) funkcjonujące w sferze wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej? 3.4. Czy i w jakim stopniu motywacje do podjęcia roli rodziny zastępczej zostały potwierdzone lub zmodyfikowane w toku procesu kwalifikacyjnego? 4. Czy i jakie bariery w rozwoju rodzicielstwa zastępczego dostrzegają przedstawiciele instytucji publicznych i organizacji pozarządowych działających w sferze wspierania rodziny i pieczy zastępczej? 4.1. Czy, przede wszystkim w kontekście istniejących zasobów instytucjonalnej pieczy zastępczej, dostrzega się konieczność rozwoju jej rodzinnych form? 4.2. Czy i jakie trudności wiążą się z pozyskiwaniem kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej? 4.3. Czy identyfikowane trudności lokalizowane są raczej po stronie potencjalnych kandydatów czy raczej po stronie lokalnych systemów wsparcia rodziny i pieczy zastępczej? 4.4. Czy i w jaki sposób na bariery w rozwoju rodzicielstwa zastępczego wpłynęły zmiany związane z wejściem w życie u.w.r.s.p.z. (tj. czy dotychczasowe bariery zostały ograniczone czy nie, czy pojawiły się nowe bariery)? 5. Jakie problemy pojawiające się w funkcjonowaniu rodzin zastępczych wskazują same rodziny oraz przedstawiciele podmiotów je wspierających? 5.1. Jakiego rodzaju problemy się wskazuje (w obszarach relacji z wychowankami, kontaktów z ich rodzinami, kontaktów z przedstawicielami instytucji systemu wsparcia, w tym koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej, dostępności do różnych form pomocy)? 5.2. Gdzie umiejscawia się przyczyny wskazywanych problemów (po stronie instytucji publicznych i organizacji pozarządowych tworzących system wsparcia czy też po stronie samych rodzin zastępczych, wychowanków, rodzin naturalnych)? 5.3. Jak w kontekście wskazywanych problemów ocenia się treści programu szkoleniowego dla kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej które z nich są przydatne, które nie, jakich treści brakuje? 6. Jaka jest, w opinii respondentów (rodzin zastępczych oraz przedstawicieli podmiotów je wspierających) struktura sieci wsparcia, w których funkcjonują rodziny zastępcze? 6.1. Kto jakie osoby, grupy nieformalne, instytucje, organizacje jest wskazywany jako uczestnik sieci i źródło wsparcia? 6.2. Jakie formy przyjmuje i jakie funkcje pełni otrzymywane oraz udzielane wsparcie (finansowe, usługowe, emocjonalne, szkoleniowe, terapeutyczne, informacyjne, inne)? 6.3. Jak oceniane jest otrzymywane i udzielane wsparcie pod kątem jego wystarczalności względem istniejących potrzeb i oczekiwań, w tym w zakresie wspomagania rodzin zastępczych w realizowaniu tej części ich roli, jaka polega na wspieraniu reintegracji rodzin naturalnych? 6.4. Jakie są oczekiwane, a nie otrzymywane, formy pomocy? 6.5. Kogo jakich osób, grup nieformalnych, instytucji, organizacji brakuje w sieci wsparcia lub jego udział w niej jest niewystarczający? 7. Jak funkcjonują lokalne systemy wsparcia rodzicielstwa zastępczego w opinii przedstawicieli instytucji i organizacji w nich działających? 7.1. Które podmioty wskazuje się jako odgrywające najistotniejszą rolę w lokalnych systemach wsparcia? 7.2. Czy podmioty te współpracują ze sobą, które podmioty są wskazywane najczęściej, a które najrzadziej jako partnerzy współpracy? 12

13 7.3. Jakie są cele i zakres prowadzonej współpracy? 7.4. Jaki charakter ma prowadzona współpraca (czy jest oparta na formalnych przepisach, dokumentach, czy na nieformalnych kontaktach, czy przebiega w stałych, utrwalonych formach czy w sposób doraźny, incydentalny)? 7.5. Co zalicza się do czynników ułatwiających prowadzenie współpracy na poziomie lokalnym? 7.6. Co zalicza się do czynników utrudniających prowadzenie współpracy? 7.7. Czy obecny stan współpracy (jej cele, zakres, formy) oceniany jest jako wystarczający dla zaspokojenia potrzeb w zakresie wspierania rodzin zastępczych? 8. Jakie działania postrzega się jako konieczne do podjęcia w celu lepszego wspierania rodzin zastępczych? 8.1. W jakich obszarach powinny być podjęte działania (propagowanie idei rodzicielstwa zastępczego, metody pozyskiwania kandydatów do pełnienia funkcji rodzin zastępczych, proces przygotowywania kandydatów do podjęcia tej funkcji, wspieranie rodzin zastępczych w jej pełnieniu, współpraca międzyinstytucjonalna i międzysektorowa, uregulowania prawne)? 8.2. Kogo (osobę, grupy nieformalne, instytucje, organizacje) uważa się za odpowiedzialnego za podjęcie wskazanych działań? 8.3. Jak ocenia się szanse podjęcia wskazanych działań? Metody i techniki badań W procesie badawczym wykorzystane zostały: analiza danych zastanych (desk research), wywiad wspomagany komputerowo (CAWI), wywiad pogłębiony z dyspozycjami do wywiadu (IDI), zogniskowany wywiad grupowy (FGI). Realizacja badania odbywała się z zastosowaniem metodologicznego zabiegu triangulacji, poprzez: zróżnicowanie źródeł pozyskiwanych informacji (triangulacja danych), zróżnicowanie technik pozyskiwania informacji (triangulacja metodologiczna). Triangulacja źródeł danych polegała na wykorzystaniu w analizie podejmowanego problemu zarówno danych zastanych (w postaci aktów prawnych, dokumentów programowych regulujących rozwój rodzicielstwa zastępczego, dostępnych statystyk opisujących liczbową skalę badanego zjawiska), jak i wywołanych (opinie rodzin zastępczych oraz przedstawicieli podmiotów wchodzących w skład lokalnych systemów wsparcia na temat uwarunkowań rozwoju rodzinnych form pieczy zastępczej). Zróżnicowanie źródeł pozyskiwanych danych polegało też na zapewnieniu, aby informacje na temat problemów rodzin zastępczych oraz ich wspierania na poziomie lokalnym (źródeł, treści oraz wystarczalności wsparcia) pochodziły zarówno od tych, którzy udzielają wsparcia, jak i tych, którzy je otrzymują. Triangulacja metodologiczna polegała na wykorzystaniu wskazanych powyżej ilościowych i jakościowych metod badawczych w celu uzyskania i analizy danych. Na poziomie poszczególnych źródeł informacji triangulacja ta dotyczyła części badania obejmującej przedstawicieli podmiotów wchodzących w skład lokalnych systemów wsparcia poprzez wykorzystanie techniki ankiety internetowej oraz zogniskowanego wywiadu grupowego w celu uzyskania opinii na temat funkcjonowania tych systemów (jakości wsparcia przez nie udzielanych, procesów współpracy w nich zachodzących, problemów w nich dostrzeganych). Założono, że w efekcie zastosowania powyższych zabiegów uzyskane informacje uzupełniają się w zakresie opisu celów, sposobów i barier rozwoju rodzicielstwa zastępczego na poziomie lokalnym 13

14 (poprzez analizę dokumentów programowych, opinii przedstawicieli systemu wsparcia), a weryfikują w zakresie funkcjonowania systemów wsparcia rodzicielstwa zastępczego (poprzez uzyskanie opinii na ten temat ze strony przedstawicieli podmiotów odpowiedzialnych za ich tworzenie i rozwijanie oraz ze strony osób i rodzin, które z nich korzystają). Desk research W ramach tej metody analizie poddane zostały: akty prawne regulujące funkcjonowanie systemu pieczy zastępczej, dokumenty programowe dotyczące rozwoju pieczy zastępczej na poziomie powiatów, dostępne dane statystyczne i sprawozdawcze na temat struktury pieczy zastępczej, w tym liczby rodzin zastępczych na terenie województwa łódzkiego. W ramach analizy uwaga została zwrócona przede wszystkim na: sposób zorganizowania systemu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej w świetle u.w.r.s.p.z. i jej aktów wykonawczych, cele i sposoby realizacji lokalnej polityki społecznej w zakresie wspierania rodzicielstwa zastępczego w kontekście dokumentów programowych. CAWI Badaniem metodą CAWI (z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu CAWI) zostały objęte instytucje pomocy społecznej funkcjonujące w obszarze wspierania rodziny i w systemie pieczy zstępczej powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej oraz organizacje pozarządowe działające w obszarze, którego dotyczy badanie. Celem tej części badania było wstępne zidentyfikowanie: rodzajów i przyczyn barier w rozwoju rodzicielstwa zastępczego, rodzajów i przyczyn problemów dotyczących funkcjonowania rodzin zastępczych, form i źródeł pomocy udzielanej rodzinom zastępczym, sposobu funkcjonowania lokalnych systemów wsparcia (podmiotów wchodzących w ich skład, charakteru relacji je łączących, opinii na temat współpracy), działań, które uważane są za konieczne do podjęcia w celu lepszego wspierania rodzin zastępczych. IDI Grupa respondentów objętych badaniem w ramach metody indywidualnego wywiadu swobodnego (częściowo ustrukturalizowanego, z wykorzystaniem listy dyspozycji do wywiadu) objęła rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka. Celem tej części badania było: rozpoznanie motywacji do podjęcia obowiązków związanych ze sprawowaniem pieczy zastępczej, zidentyfikowanie rodzajów i przyczyn problemów dotyczących funkcjonowania rodzin zastępczych, zidentyfikowanie form i źródeł pomocy otrzymywanej przez rodziny zastępcze, zidentyfikowanie deficytów w zakresie wspierania rodzin zastępczych. FGI Badaniem w ramach metody zogniskowanego wywiadu pogłębionego (z wykorzystaniem scenariusza wywiadu grupowego) objęci zostali przedstawiciele podmiotów publicznych i pozarządowych działających w obszarze wspierania rodziny i w systemie pieczy zastępczej. Celem tej części badań było uszczegółowienie kwestii dotyczących: 14

15 rodzajów i przyczyn barier w rozwoju rodzicielstwa zastępczego, rodzajów i przyczyn problemów dotyczących funkcjonowania rodzin zastępczych, form i źródeł pomocy udzielanej rodzinom zastępczym, funkcjonowania lokalnych systemów wsparcia (ich struktury, procesów współpracy w nich zachodzących oraz czynników ułatwiających oraz utrudniających przebieg tych procesów), działań, które uważane są za konieczne do podjęcia w celu lepszego wspierania rodzin zastępczych. Próba badawcza Respondentami byli rodzice zastępczy, osoby prowadzące rodzinne domy dziecka oraz przedstawiciele instytucji publicznych i niepublicznych z terenu województwa łódzkiego działających w obszarze wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, tj. pracownicy sądów, ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie i przedstawiciele organizacji pozarządowych, które zostały zidentyfikowane jako działające w obszarze objętym badaniem. W ramach metody CAWI, w przypadku instytucji publicznych dobór próby miał charakter celowowarstwowy. Wyodrębniono pięć warstw: powiaty ziemskie, miasta na prawach powiatu, gminy wiejskie, gminy wiejsko-miejskie oraz gminy miejskie, w których w sposób celowy do badania wybrano określone jednostki organizacyjne pomocy społecznej, tj. ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie jako główne instytucje realizujące gminne i powiatowe zadania administracji publicznej w zakresie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej (tabela nr 1). W przypadku organizacji pozarządowych dobór próby był celowy (dobór opiera się na informacjach z portalu ngo.pl dotyczących niewielkiej liczby organizacji pozarządowych rzeczywiście prowadzących działania w sferze wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej w województwie łódzkim). Badaniem z wykorzystaniem techniki CAWI objęto osoby zarządzające (dyrektorzy, kierownicy, prezesi) następującymi podmiotami z terenu województwa łódzkiego: powiatowe centra pomocy rodzinie 24 osoby, tj. reprezentanci wszystkich powiatowych centrów pomocy rodzinie i ośrodków w miastach na prawach powiatu w województwie łódzkim, ośrodki pomocy społecznej 174 osoby, tj. reprezentanci wszystkich ośrodków pomocy społecznej w województwie łódzkim, organizacje pozarządowe około 10 osób. Ankiety rozesłano trzykrotnie w okresie między 10 czerwca a 8 lipca 2013 r. Odpowiedziało na nią 128 osób (zwrotność stosunek liczby ankiet wypełnionych do liczby ankiet wysłanych na poziomie 61,5%). Udział w badaniu wzięło 101 miejskich, gminnych i miejsko-gminnych ośrodków pomocy społecznej (tj. 58% wszystkich, 174 ośrodków), 22 spośród 24 powiatowych centrów pomocy rodzinie (tj. 92%) oraz 5 organizacji pozarządowych. W ramach metody IDI badaniem zostały objęte niezawodowe i zawodowe rodziny zastępczej oraz rodzinne domy dziecka, łącznie 27 osób, z uwzględnieniem podziału na typy rodzin zastępczych. Badaniem została objęta co najmniej jedna rodzina zastępcza/rodzinny dom dziecka na terenie każdego z 24 powiatów/miast na prawach powiatu, przy czym na terenie Łodzi, ze względu na największą skalę zjawiska rodzicielstwa zastępczego, przeprowadzono 4 wywiady. Do rodzin zastępczych/rodzinnych domów dziecka docierano za pośrednictwem organizatorów rodzinnej pieczy zastępczej (powiatowych centrów pomocy rodzinie). W tym celu do wszystkich PCPR-ów i ośrodków w miastach na prawach powiatu skierowano pisma z informacją o badaniu i prośbą o wsparcie jego realizacji. Następnie, podczas rozmów telefonicznych, przedstawicieli instytucji (zwykle pracowników działów ds. pieczy zastępczej) proszono o wskazanie rodziny konkretnego rodzaju (rodzina 15

16 niezawodowa, zawodowa, zawodowa specjalistyczna, zawodową o charakterze pogotowia opiekuńczego, rodzinny dom dziecka). Rodzaj rodziny był jedynym kryterium doboru (nie brano pod uwagę stażu pełnienia funkcji rodziny zastępczej czy liczby wychowanków). Próba została dobrana w taki sposób, aby jak najbardziej odzwierciedlała badaną populację na poziomie województwa łódzkiego pod kątem kryterium rodzaju rodzinnej formy pieczy zastępczej. Dobór próby w tej części badania miał zatem charakter celowy (w konkretnym powiecie/mieście badaniem została objęta rodzina konkretnego typu). Wywiady realizowane były przez czterech moderatorów w okresie od czerwca do sierpnia 2013 r. Najczęściej brała w nich udział jedna osoba (zwykle matka zastępcza), w dwóch przypadkach dwie osoby (małżeństwo pełniące funkcję rodziny zastępczej). Według informacji zawartych przez moderatorów z uwagach do transkrypcji wywiadów, atmosfera podczas wywiadów była zazwyczaj bardzo dobra, a narratorzy otwarci, udzielający wyczerpujących odpowiedzi na pytania i pozytywnie nastawieni do moderatorów i samej sytuacji wywiadu. Tab. 1 Struktura administracyjna województwa łódzkiego Liczba gmin w powiecie wg rodzajów: Lp. powiat wiejskomiejskie wiejskie miejskie 1. bełchatowski brzeziński kutnowski łaski łęczycki łowicki łódzki wschodni opoczyński pabianicki pajęczański ziemski piotrkowski poddębicki radomszczański rawski sieradzki skierniewicki tomaszowski wieluński wieruszowski zduńskowolski zgierski miasta na Łódź prawach Piotrków Trybunalski powiatu Skierniewice źródło: opracowanie własne W ramach metody FGI badaniem objęci zostali przedstawiciele podmiotów publicznych i niepublicznych podejmujących działania w obszarze wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, tj. pracownicy socjalni, asystenci rodziny zatrudnieni w ośrodkach pomoc społecznej, koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej zatrudnieni w powiatowych centrach pomocy rodzinie, osoby szkolące kandydatów na rodziny zastępcze, kuratorzy zatrudnieni w sądach rejonowych (wydziały rodzinne i nieletnich), przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz podmiotów/instytucji realizujących działania wynikające z art.76, ust. 4 pkt 9 u.w.r.s.p.z. łącznie 24 osoby w ramach 3 wywiadów. W każdym wywiadzie wzięli udział przedstawiciele różnych podmiotów z terenu tego samego powiatu. Wśród powiatów biorących udział w tej części badania znalazło się miasto na prawach powiatu oraz dwa inne, dobrane w sposób celowy (m.in. na podstawie wyników ankiety CAWI i danych dotyczących liczby rodzin zastępczych/rodzinnych domów dziecka) tak, aby dotrzeć do powiatów, w których system wsparcia rodzicielstwa zastępczego oraz rozwój rodzinnych form pieczy zastępczej można oceniać jako bardziej lub mniej dynamiczny. Wywiady realizowane były w drugiej 16

17 połowie czerwca 2013 r. przez dwóch moderatorów, panowała podczas nich atmosfera otwartości, uczestnicy swobodnie wymieniali się opiniami na poruszane tematy, co wynika z faktu, że jako przedstawiciele systemu wsparcia rodziny i pieczy zastępczej znali się z bieżącej współpracy. 17

18 Dane statystyczne na temat rodzinnej i instytucjonalnej pieczy zastępczej w powiatach województwa łódzkiego Dane z lat , dotyczące województwa łódzkiego, umieszczonych (wykres nr 1). wskazują na stopniowy wzrost tak liczby rodzin zastępczych, jak i liczby dzieci w nich Wykres 1 Liczba rodzin zastępczych i liczba dzieci w nich umieszczonych w województwie łódzkim w latach liczba rodzin zastępczych liczba dzieci umieszczonych w rodzinie zastępczej źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań MPiPS-03 za lata Struktura rodzinnej pieczy zastępczej w województwie łódzkim w latach charakteryzowała się silną dominacją rodzin spokrewnionych (wykres nr 2). W 2011 r. stanowiły one 84% wszystkich rodzin zastępczych (w 2004 r. 87%). Jednocześnie liczba rodzin tego rodzaju cechowała się najsłabszą 18

19 dynamiką wzrostu (w rodzin, w rodzin, tj. wzrost o 8%), podczas gdy liczba rodzin niespokrewnionych wzrosła o 18% (z 376 w 2004 r. do 444 w 2011 r.), a zawodowych o 200% (z 42 w 2004 r. do 126 w 2011 r.). Wykres 2 Liczba rodzin zastępczych wg rodzajów w latach źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań MPiPS-03 za lata spokrewnione niespokrewnione zawodowe W związku z zapisami u.w.r.s.p.z. od stycznia 2012 r. zmienił się sposób kategoryzowania rodzin zastępczych, co skutkowało zmniejszeniem liczby rodzin spokrewnionych na rzecz nowego rodzaju rodzin niezawodowych, a także pojawieniem się nowego rodzaju rodzin rodzinnych domów dziecka. Stan liczbowy rodzinnej pieczy zastępczej po zmianach ustawowych w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego obrazują dane zawarte w tabeli nr 3. Zdecydowanie największa liczba rodzin zastępczych występuje w Łodzi (1054, tj. 33% wszystkich rodzin w województwie). W stosunku do roku 2011, w roku 2013 liczba wszystkich rodzin zastępczych zmniejszyła się o

20 Tab. 3 Liczba rodzin zastępczych w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego w 2013 r. (wg stanu na r.) liczba rodzin zawodowych liczba rodzin liczba Ogółem liczba Ogółem liczba rodzin liczba rodzin rodzinnych powiat zawodowych o liczba rodzin rodzin liczba spokrewnionych niezawodowych ogółem charakterze zawodowych domów niezawodowych i rodzin pogotowia specjalistycznych dziecka zawodowych opiekuńczego m. Łódź zgierski radomszczański pabianicki kutnowski tomaszowski sieradzki bełchatowski m. Piotrków Trybunalski piotrkowski zduńskowolski łowicki łódzki wschodni wieluński m. Skierniewice łęczycki opoczyński łaski brzeziński wieruszowski rawski poddębicki pajęczański skierniewicki OGÓŁEM źródło: badania własne 20