Uwarunkowania procesu usamodzielnienia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej w województwie łódzkim

Transkrypt

1 Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi Uwarunkowania procesu usamodzielnienia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej w województwie łódzkim Raport z badania Łódź, 2014 r. 1

2 Raport powstał w ramach projektu systemowego Wsparcie i podnoszenie kwalifikacji zawodowych kadr pomocy i integracji społecznej, realizowanego przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi w ramach Poddziałania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Recenzent naukowy badania Prof. UAM dr hab. Jacek Pyżalski Wykaz skrótów: CAWI Computer-Assisted Web Interview, wspomagany komputerowo wywiad przy pomocy strony www, ankieta internetowa IDI Individual Depth Interview, indywidualny wywiad pogłębiony FGI Focus Group Interview, zogniskowany wywiad grupowy POW placówka opiekuńczo-wychowawcza PCPR powiatowe centrum pomocy rodzinie OPS ośrodek pomocy społecznej PUP powiatowy urząd pracy NGO non-governmental organisation, organizacja pozarządowa IPU indywidualny program usamodzielnienia EFS Europejski Fundusz Społeczny PO KL Program Operacyjny Kapitał Ludzki u.w.r.s.p.z. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U nr 149, poz. 887, z późn. zmianami) 2

3 Spis treści TEORETYCZNE I METODOLOGICZNE ODNIESIENIA PODEJMOWANYCH BADAŃ Tło podejmowanej tematyki Metodologia badania Cele badania i pytania problemowe Metody i techniki badawcze Próba badawcza Odbiorcy wyników badania i sposób wykorzystania wyników Dane statystyczne dotyczące wsparcia usamodzielniających się wychowanków w województwie łódzkim Główne wnioski z wcześniejszych badań realizowanych w obszarze uwarunkowań usamodzielniania się wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej GŁÓWNE WNIOSKI Z BADANIA ROZDZIAŁ I FORMALNE RAMY PROCESU USAMODZIELNENIA ROZDZIAŁ II LOKALNA POLITYKA SPOŁECZNA WOBEC USAMODZIELNIANIA WYCHOWANKÓW INSTYTUCJONALNEJ PIECZY ZASTĘPCZEJ W ŚWIETLE DOKUMENTÓW PROGRAMOWYCH Sposób tworzenia programów Spójność programów z innymi dokumentami Struktura programów Diagnoza stanu obecnego Cele priorytetowe i operacyjne Działania zaplanowane do realizacji Rezultaty działań i ich wskaźniki Harmonogram działań i instytucje odpowiedzialne za ich realizację Plan finansowy i źródła finansowania działań Monitorowanie i ewaluacja programów Podsumowanie ROZDZIAŁ III POSTRZEGANIE PROCESU USAMODZIELNIENIA PRZEZ WYCHOWANKÓW I PRACOWNIKÓW INSTYTUCJI ICH WSPIERAJĄCYCH Kryteria samodzielności w opinii badanych Ramy czasowe procesu usamodzielniania Plany wychowanków związane z osiąganiem pełnoletniości Sfera edukacji Sfera zawodowa Sfera mieszkaniowa

4 3.4. Sfera rodzinna Sposób realizacji formalnych wymogów procesu usamodzielnienia Wybór opiekuna usamodzielnienia Tworzenie indywidualnego programu usamodzielnienia Podsumowanie ROZDZIAŁ IV BARIERY I UŁATWIENIA PROCESU USAMODZIELNIENIA Problemy doświadczane przez wychowanków podczas procesu usamodzielnienia Problemy mieszkaniowe Problemy na rynku pracy Problemy w kontaktach z instytucjami Źródła problemów doświadczanych przez usamodzielniających się wychowanków Postawy i postępowanie wychowanków Rodzina wychowanka Otoczenie instytucjonalne i system wsparcia Czynniki sprzyjające pomyślnemu przebiegowi procesu usamodzielniania Ocena skuteczności przygotowań do usamodzielnienia w kontekście jego uwarunkowań Ocena skuteczności pracy podejmowanej z wychowankiem w placówce Ocena skuteczności pracy opiekuna usamodzielnienia Ocena skuteczności indywidualnych programów usamodzielnienia Podsumowanie ROZDZIAŁ V SIECI WSPARCIA USAMODZIELNIAJĄCYCH SIĘ WYCHOWANKÓW Uczestnicy sieci wsparcia usamodzielniających się wychowanków Rodzina Przyjaciele i znajomi Placówki opiekuńczo-wychowawcze i organizatorzy pieczy zastępczej Sektor pozarządowy Sektor prywatny Rodzaje wsparcia dostępnego dla wychowanków Wsparcie finansowe Wsparcie rzeczowe Wsparcie w zakresie aktywizacji zawodowej Wsparcie emocjonalne i duchowe Ocena wystarczalności wsparcia w kontekście potrzeb wychowanków Opinie pozytywne

5 3.2. Opinie negatywne Postulowane źródła i formy wsparcia wychowanków Potrzeby w obszarze mieszkaniowym Potrzeby w obszarze aktywizacji zawodowej Potrzeby w obszarze wsparcia emocjonalnego Potrzeby w obszarze wsparcia finansowego Podsumowanie ROZDZIAŁ VI WSPÓŁPRACA NA RZECZ WYCHOWANKÓW W RAMACH LOKALNYCH SYSTEMÓW WSPARCIA Najważniejsze podmioty lokalnych systemów wsparcia Cele i formy prowadzonej współpracy Ocena prowadzonej współpracy Ułatwienia i bariery współpracy Podsumowanie WYBRANE ROZWIĄZANIA NA RZECZ USAMODZIELNIAJĄCYCH SIĘ WYCHOWANKÓW Z opieki w dorosłość model usamodzielnienia Towarzystwo Psychoprofilaktyczne Oddział w Warszawie Story cheering innowacyjna metoda aktywizacji zawodowej młodzieży zagrożonej wykluczeniem Fundacja Drabina Rozwoju Droga do samodzielności działania Fundacji Robinson Crusoe Innowacyjny system wsparcia wychowanków instytucji opieki zastępczej w Białymstoku Fundacja Edukacji i Twórczości Świat dobrej przyszłości Fundacja Inicjatyw Menedżerskich w Lublinie Podsumowanie REKOMENDACJE BIBLIOGRAFIA

6 Teoretyczno-metodologiczne odniesienia podejmowanych badań Teoretyczne i metodologiczne odniesienia podejmowanych badań 1. Tło podejmowanej tematyki Zrealizowane w pierwszej połowie 2014 r. badanie dotyczyło uwarunkowań procesu usamodzielniania wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego (dalej stosowana będzie również nazwa: dom dziecka). Jest to temat ciekawy badawczo, ale przede wszystkim doniosły społecznie. Dotyczy bowiem tego, jak wspierany jest rozwój dzieci, które znajdują się w sytuacjach szczególnie temu rozwojowi niesprzyjających pozbawione właściwej opieki ze strony środowiska rodzinnego, często z różnymi deficytami zdrowotnymi. Dzieciom tym należy się zatem szczególna pomoc, która powinna mieć na celu nie tylko zapewnienie im bezpieczeństwa i zaspokojenie podstawowych potrzeb, ale przede wszystkim wsparcie ich w stawaniu się dorosłymi, samodzielnymi, prowadzącymi satysfakcjonujące życie osobami. To właśnie w realizacji tej funkcji wyraża się istota systemu pieczy zastępczej, dlatego też badania z obszaru przebiegu procesów usamodzielnienia jej wychowanków, identyfikujące czynniki sukcesu usamodzielnienia, są bardzo ważne. Usamodzielnienie wychowanka pieczy zastępczej to ostatni etap jego pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub rodzinie zastępczej, jak i zarazem oczekiwany efekt działalności systemu pieczy zastępczej. Próba zdefiniowania pojęcia usamodzielnienie wskazuje na jego wieloznaczność. Można je ujmować w kategoriach formalnych, wyznaczonych przede wszystkim zapisami Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (u.w.r.s.p.z., Dz. U nr 149, poz. 887, z późn. zmianami). Usamodzielnienie jest również elementem procesu wychowawczego, który służy przygotowaniu człowieka do wejścia w dorosłość. Przebieg tego procesu uwarunkowany jest m.in. czynnikami związanymi z funkcjonowaniem rodziny. Przesłanką do interwencji w postaci umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej jest najczęściej właśnie zagrożenie prawidłowości przebiegu tego procesu w związku z dysfunkcjami opiekuńczowychowawczymi rodziny (tzw. sieroctwo społeczne). Czasami, choć dużo rzadziej jest nią także sieroctwo naturalne dziecka, czyli zupełne pozbawienie go możliwości dorastania w środowisku rodzinnym. Celem systemu pieczy zastępczej jest zatem zapewnienie dziecku odpowiedniego środowiska wychowawczego, ale przy założeniu, że o ile to możliwe, należy dążyć do jego powrotu do rodziny, poprzez pracę z nią, ukierunkowaną na poprawę jej funkcjonowania. Zabezpieczenie sytuacji dziecka poprzez umieszczenie go w pieczy zastępczej (poza należącymi do mniejszości sytuacji dotyczących sieroctwa biologicznego lub skrajnych przypadków niewydolności opiekuńczo-wychowawczej rodziców) nie może być zatem traktowane jako substytut pracy z rodzinami przeżywającymi kryzys. Realia pieczy zastępczej w Polsce, zdiagnozowane zarówno przez teoretyków, jak i praktyków (zob. Kwak red. 2006, Trawkowska red. 2011, Żukiewicz red. 2011), wskazują jednak na długotrwały, a nie tymczasowy charakter pieczy zastępczej. Jego główną przyczyną jest niewydolność systemu wsparcia rodzin, a najważniejszą konsekwencją (z punktu widzenia niniejszego badania) fakt, iż znaczna część wychowanków różnych form pieczy zastępczej opuszcza je dopiero w momencie formalnego usamodzielnienia, czyli najwcześniej w momencie osiągnięcia pełnoletniości (lub w momencie zakończenia nauki). Oznacza to, że na osobach realizujących zadania z zakresu pieczy zastępczej spoczywa zwykle obowiązek nie tylko zapewnienia właściwej opieki dziecku, ale także przygotowania go do godnego, samodzielnego i odpowiedzialnego życia (art. 33 u.w.r.s.p.z.). Oczywiste wydaje się, że proces usamodzielnienia nie może ograniczać się jedynie do relatywnie wąskich, związanych z faktem pełnoletniości, określonych ustawowo ram czasowych, ale musi być wpisany w program pracy z wychowankiem już od samego początku jego pobytu w pieczy zastępczej. Nie może również polegać tylko na zapewnieniu środków materialnych (finansowych, rzeczowych). Co prawda są one niezbędne dla rozpoczęcia samodzielnej egzystencji, ale, jeśli nie towarzyszy im szereg innych 6

7 rodzajów i form wsparcia, pozostają zdecydowanie niewystarczające i cechują się krótkim efektem oddziaływania na sytuację wychowanka. Uzasadnieniem podjęcia tematyki usamodzielniania wychowanków pieczy zastępczej była zatem potrzeba analizy poziomu i skuteczności założeń legislacyjnych dotyczących procesu usamodzielnienia w kontekście ważkości i złożonej natury zagadnienia dążenia do samodzielności. W badaniu zdecydowano się skoncentrować na wybranej grupie wychowanków, a mianowicie na wychowankach domów dziecka. W porównaniu z rodzinną, instytucjonalna piecza zastępcza powszechnie uważana jest za mniej korzystną z punktu widzenia zarówno dobra dziecka, jak i kosztów jej funkcjonowania. Jakość zabezpieczenia dobra dziecka przez daną formę pieczy zastępczej oceniana jest zwykle z uwzględnieniem kryterium podobieństwa warunków, jakie stwarza, do warunków rodzinnych (im bardziej zbliżone do rodzinnych, tym lepiej dla dziecka) i rzadko kwestionuje się przewagę rodzinnych form pieczy zastępczej nad formami instytucjonalnymi. Pojawiają się jednak również argumenty za wartościowaniem form pieczy zastępczej w kontekście indywidualnej sytuacji danego dziecka i rodziny i nie odrzucania tych instytucjonalnych jako z założenia gorszych (Andrzejewski 2007, Andrzejewski 2011). Wynik badań dotyczących sytuacji usamodzielniających się i usamodzielnionych już wychowanków różnych form pieczy zastępczej świadczą jednak o tym, że osoby przebywające w domach dziecka pod wieloma względami radzą sobie gorzej, niż te, które usamodzielniały się w rodzinach zastępczych (np. w zakresie warunków socjalnych, edukacji, planowania przyszłości Górska 2012). Wychowywanie się w rodzinnych formach pieczy można uznać natomiast za czynnik zwiększający szanse na osiągnięcie samodzielności życiowej, polegający m.in. na stworzeniu wychowankowi swego rodzaju parasola ochronnego podczas formalnego procesu usamodzielniania (Wygnański 2012). Przed dokonaniem rozstrzygnięcia o przewadze jednych form pieczy nad innymi, warto jednak postawić pytanie o charakter zależności między pomyślnym przebiegiem procesu usamodzielnienia a formą pieczy zastępczej. Należy mieć na uwadze, że rodzaj pieczy zastępczej determinuje przebieg procesu, ale do określonego rodzaju pieczy zastępczej trafiają wychowankowie z już uprzednio zróżnicowanym potencjałem pomyślnego usamodzielnienia się (np. kwestia umieszczania w instytucjonalnych formach pieczy wychowanków na podstawie Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, a więc osób zagrożonych demoralizacją i wejściem w konflikt z prawem). Ponadto w ramach tego samego rodzaju pieczy zastępczej, poszczególne podmioty (jak rodziny, placówki), zapewniają różną jej jakość, stanowiącą wypadkową wielu czynników (kwalifikacje personelu, motywacja i predyspozycje do pełnienia określonych ról zawodowych, sposób organizacji pracy, zasoby społeczności lokalnej itp.). W analizach związku między rodzajem sprawowanej nad dzieckiem pieczy a jej jakością konieczne jest zatem uwzględnienie faktu również wewnętrznego zróżnicowania jej poszczególnych typów. Głównym założeniem realizowanego badania było, iż podstawową kategorią pracy z usamodzielniającym się wychowankiem jest wsparcie społeczne, rozumiane jako pomoc, która umożliwia zaktywizować siły tkwiące w jednostce (Bieńko 2006: 125). Wsparcie społeczne, jako pojęcie z dziedziny nauk społecznych, definiuje się jako efekt przynależności jednostki do sieci społecznych (tj. uczestnictwo w grupach formalnych i nieformalnych, instytucjach, w których człowiek działa) i zwykle dzieli się na strukturalne i funkcjonalne W ujęciu strukturalnym zwraca się uwagę na obiektywnie istniejące sieci wsparcia pod kątem rodzajów zasobów, które się na nią składają (członkowie rodziny, przyjaciele, sąsiedzi, kręgi towarzyskie, instytucje formalne i ich pracownicy). Ujęcie funkcjonalne odnosi się natomiast do treści przekazywanego i otrzymywanego wsparcia i interakcjami społecznymi z nim związanymi. Wśród głównych rodzajów wsparcia wyróżnia się: materialne, instrumentalne, poznawcze, emocjonalne i duchowe (Krzyszkowski 2010: 11). Co istotne, z punktu widzenia jednostki będącej odbiorcą wsparcia, ocena jego jakości uzależniona jest przede wszystkim od tego, w jakiej mierze odpowiada ono na jego potrzeby, tj. czy jest to wsparcie o charakterze zindywidualizowanym i kompleksowym. Analiza sieci wsparcia, w której funkcjonuje jednostka, wymaga zatem nie tyko opisu rodzajów i źródeł tego wsparcia, ale i sposobów, w jaki podmioty odpowiedzialne za jego udzielanie, współdziałają ze sobą, co jest sensem rzeczywistego istnienia sieci. Warto również skoncentrować się na odbiorcy wsparcia, w szczególności na jego 7

8 kompetencjach do przyjmowania i wykorzystywania wsparcia oraz jego roli, potencjału we wspieraniu innych osób. Sukcesy i porażki procesów usamodzielniania można traktować jako wskaźnik: kondycji systemu wsparcia rodziny, przede wszystkim w zakresie pracy z rodzinami przeżywającymi problemy opiekuńczo-wychowawcze (z których odebrano dzieci i do których często wracają usamodzielnieni wychowankowie pieczy zastępczej), kondycji systemu pieczy zastępczej (w tym szeroko rozumianych kompetencji kadry tego systemu) wobec zadania wychowywania podopiecznych, którego naturalnym elementem jest przygotowywanie do dorosłości, kondycji współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w zakresie wspierania rodziny i pieczy zastępczej, bez której niemożliwe jest prowadzenie kompleksowych działań na rzecz rodzin i dzieci w środowisku lokalnym. Problematyka badania ma zatem bardzo szeroki kontekst. Badanie dotyczyło bowiem identyfikacji, jakie są (i jakie mogłyby być) czynniki sukcesu, a jakie bariery procesu usamodzielnienia w przypadku wychowanków pieczy instytucjonalnej. Próba takiej identyfikacji powinna uwzględniać: sferę funkcjonowania wychowanka podczas pobytu w domu dziecka, sferę funkcjonowania wychowanka po opuszczeniu domu dziecka, sferę działań podmiotów i osób mających wspierać proces usamodzielnienia oraz ich współpracy w tym obszarze. 2. Metodologia badania 2.1. Cele badania i pytania problemowe Cel ogólny badania: Określenie formalnych i rzeczywistych uwarunkowań przebiegu procesu usamodzielnienia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej oraz sformułowanie rekomendacji w zakresie jego wspierania. Cele szczegółowe badania: 1. Opis formalnych uwarunkowań procesu usamodzielnienia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej: a. opis uwarunkowań prawnych regulujących proces usamodzielniania, b. inwentaryzacja i analiza sformułowanych na poziomie powiatów województwa łódzkiego dokumentów programujących wsparcie na rzecz usamodzielniających się wychowanków. 2. Opis rzeczywistych uwarunkowań procesu usamodzielniania wychowanków pod kątem: a. źródeł pomocy struktura sieci wsparcia, tj. osoby, grupy społeczne oraz organizacje i instytucje wchodzące w jej skład, b. rodzajów pomocy i jej form, c. współpracy między podmiotami wchodzącymi w skład sieci wsparcia. 3. Określenie adekwatności oraz wystarczalności form i zakresu wsparcia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej z uwzględnieniem: a. potrzeb i oczekiwań ze strony wychowanków w kontekście ich oceny otrzymywanego wsparcia, b. oceny udzielanego wsparcia formułowanej przez główne podmioty lokalnych sieci wsparcia (w tym oceny stanu współpracy między nimi), 8

9 c. ewentualnych rozbieżności w ocenie oferty wsparcia formułowanej przez jej adresatów oraz podmioty ją tworzące (wg kryteriów: łatwości uzyskanej pomocy, jej adekwatności oraz wystarczalności). 4. Sformułowanie rekomendacji w zakresie wspierania procesu usamodzielnienia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej, w tym: a. zidentyfikowanie głównych kwestii będących przejawem niedostatków w zakresie funkcjonowania lokalnych sieci wsparcia, b. zidentyfikowanie czynników (zasobów, metod pracy) wspierających proces usamodzielniania. Pytania problemowe: 1. W jaki sposób zorganizowany jest proces usamodzielnienia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej w świetle przepisów prawnych? 1.1. Jakie cele mają być osiągane w ramach procesu usamodzielnienia? 1.2. Na jakie podmioty i w jakim zakresie nakłada się obowiązek wspierania procesu usamodzielnienia? 1.3. Jakie przewiduje się rodzaje wsparcia usamodzielniających się wychowanków? 1.4. W jaki sposób reguluje się kwestię współpracy podmiotów realizujących działania na rzecz wspierania procesu usamodzielnienia? 2. Jak kształtuje się lokalna polityka społeczna wobec usamodzielniających się wychowanków w kontekście dokumentów programowych? 2.1. Czy i w jaki sposób zdiagnozowane są lokalne zasoby oraz potrzeby w zakresie wspierania usamodzielniających się wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej? 2.2. Jakie cele w zakresie wspierania wychowanków zakładają programy? 2.3. Jakie rodzaje działań mają służyć ich realizacji? 2.4. Jakie są spodziewane efekty tych działań? 2.5. Czy wsparcie usamodzielniających się wychowanków ujmowane jest w dokumentach jako odrębne zagadnienie? 3. Jak rozumiany jest proces usamodzielnienia przez wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej praz przez przedstawicieli instytucji ich wspierających? 3.1. W jaki sposób definiuje się początek i koniec procesu usamodzielnienia? 3.2. Jakie plany wychowankowie wiążą z faktem osiągnięcia pełnoletniości? 3.3. W jaki sposób tworzony jest indywidualny program usamodzielnienia, kto ma wpływ na jego treść? 3.4. Kto zwykle pełni rolę opiekuna usamodzielnienia i w jaki sposób jest wybierany? 4. Jakie uwarunkowania (bariery i ułatwienia) pojawiające się podczas procesu usamodzielnienia wskazują sami wychowankowie oraz przedstawiciele podmiotów ich wspierających? 4.1. Jakiego rodzaju problemy się wskazuje (w obszarze socjalno-bytowym, rodzinnym, funkcjonowania społecznego, emocjonalnym itp.)? 4.2. Gdzie umiejscawia się przyczyny wskazywanych problemów (po stronie instytucji wspierających, po stronie wychowanków, po stronie ich rodzin)? 4.3. Co uważa się za najważniejsze czynniki wspomagające osiąganie samodzielności przez wychowanków (określone rodzaje zasobów, metody pracy, postawy wychowanków)? 4.4. Jak w kontekście wskazywanych uwarunkowań ocenia się skuteczność: pracy podejmowanej z wychowankiem w trakcie jego pobytu w placówce? indywidualnych programów usamodzielnienia? pracy opiekuna usamodzielnienia? 5. Jaka jest, w opinii wychowanków oraz przedstawicieli instytucji ich wspierających, sieć wsparcia, w której funkcjonują usamodzielniający się wychowankowie? 5.1. Kto jakie osoby, grupy nieformalne, instytucje, organizacje jest wskazywany jako uczestnik sieci i źródło wsparcia? 9

10 5.2. Jakie formy przyjmuje i jakie funkcje pełni otrzymywane oraz udzielane wsparcie (finansowe, usługowe, emocjonalne, szkoleniowe, terapeutyczne, informacyjne, inne)? 5.3. Jak oceniane jest otrzymywane i udzielane wsparcie pod kątem jego wystarczalności względem istniejących potrzeb i oczekiwań wychowanków? 6. Jak funkcjonują lokalne systemy wsparcia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej w opinii przedstawicieli instytucji i organizacji w nich działających? 6.1. Które podmioty wskazuje się jako odgrywające najistotniejszą rolę w lokalnych systemach wsparcia? 6.2. Czy podmioty te współpracują ze sobą, które podmioty są wskazywane najczęściej, a które najrzadziej jako partnerzy współpracy? 6.3. Jakie są cele i zakres prowadzonej współpracy? 6.4. Jaki charakter ma prowadzona współpraca (czy jest oparta na formalnych przepisach, dokumentach, czy na nieformalnych kontaktach, czy przebiega w stałych, utrwalonych formach czy w sposób doraźny, incydentalny)? 6.5. Co zalicza się do czynników ułatwiających prowadzenie współpracy na poziomie lokalnym? 6.6. Co zalicza się do czynników utrudniających prowadzenie współpracy? 6.7. W jakich obszarach obecny stan współpracy (jej cele, zakres, formy) oceniany jest jako wystarczający dla zaspokojenia potrzeb w zakresie wspierania wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej? 7. Jakie działania przedstawiciele podmiotów wspierających wychowanków postrzegają jako konieczne do podjęcia w celu lepszego wspierania wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej? 7.1. W jakich obszarach powinny być podjęte działania (przygotowywanie wychowanków do samodzielności w placówce, praca z rodzinami wychowanków, współpraca międzyinstytucjonalna i międzysektorowa, uregulowania prawne)? 7.2. Kogo (osobę, grupy nieformalne, instytucje, organizacje) uważa się za odpowiedzialnego za podjęcie wskazanych działań? 7.3. Jak ocenia się szanse podjęcia wskazanych działań? 2.2. Metody i techniki badawcze W procesie badawczym wykorzystane zostały: analiza danych zastanych (desk research), wywiad wspomagany komputerowo (CAWI), wywiad pogłębiony z dyspozycjami do wywiadu (IDI), zogniskowany wywiad grupowy (FGI). Realizacja badania odbywała się z zastosowaniem metodologicznego zabiegu triangulacji, poprzez: zróżnicowanie źródeł pozyskiwanych informacji (triangulacja danych), zróżnicowanie technik pozyskiwania informacji (triangulacja metodologiczna). Triangulacja źródeł danych polegała na wykorzystaniu w analizie podejmowanego problemu zarówno danych zastanych (w postaci aktów prawnych, dokumentów programowych regulujących wspieranie procesu usamodzielniania wychowanków pieczy instytucjonalnej, dostępnych statystyk opisujących liczbową skalę badanego zjawiska), jak i wywołanych (opinie obecnych i byłych wychowanków pieczy instytucjonalnej oraz przedstawicieli podmiotów wchodzących w skład lokalnych systemów wsparcia na temat uwarunkowań przebiegu procesu usamodzielnienia). Zróżnicowanie źródeł pozyskiwanych danych polegało też ma na zapewnieniu, aby informacje na temat problemów usamodzielniających się wychowanków oraz ich wspierania na poziomie lokalnym 10

11 (źródeł, treści oraz wystarczalności wsparcia) pochodziły zarówno od tych, którzy udzielają wsparcia, jak i tych, którzy je otrzymują. Triangulacja metodologiczna polegała na wykorzystaniu wskazanych powyżej ilościowych i jakościowych metod badawczych w celu uzyskania i analizy danych. Na poziomie poszczególnych źródeł informacji triangulacja ta dotyczyła części badania obejmującej przedstawicieli podmiotów wchodzących w skład lokalnych systemów wsparcia poprzez wykorzystanie techniki ankiety internetowej oraz zogniskowanego wywiadu grupowego w celu uzyskania opinii na temat funkcjonowania tych systemów (jakości wsparcia przez nie udzielanych, procesów współpracy w nich zachodzących, problemów w nich dostrzeganych). W efekcie zastosowania powyższych zabiegów uzyskane informacje uzupełniają się w zakresie opisu celów, sposobów i barier usamodzielniania się wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej na poziomie lokalnym (poprzez analizę dokumentów programowych, opinii przedstawicieli systemu wsparcia i samych wychowanków), a weryfikują w zakresie funkcjonowania systemów wsparcia wychowanków (poprzez uzyskanie opinii na ten temat ze strony przedstawicieli podmiotów odpowiedzialnych za ich tworzenie i rozwijanie oraz ze strony osób, które z nich korzystają). Desk research W ramach tej metody analizie poddane zostały: aktualne akty prawne regulujące funkcjonowanie systemu wsparcia usamodzielniających się wychowanków, dokumenty programowe dotyczące systemu wsparcia wychowanków na poziomie powiatów, dostępne dane statystyczne i sprawozdawcze na temat systemu wsparcia wychowanków, w tym liczby usamodzielniających się wychowanków, liczby, rodzajów i kosztów udzielanego im wsparcia. W trakcie analizy uwagę zwrócono przede wszystkim na: sposób zorganizowania systemu wsparcia usamodzielniających się wychowanków w świetle aktów prawnych, cele i sposoby realizacji lokalnej polityki społecznej w zakresie wspierania usamodzielniających się wychowanków w kontekście dokumentów programowych. Ankieta internetowa (CAWI) Badaniem metodą CAWI (z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu CAWI) objęto osoby reprezentujące powiatowe centra pomocy rodzinie oraz placówki opiekuńczo-wychowawcze z terenu województwa łódzkiego (osoby zarządzające tymi podmiotami oraz ich pracownicy, posiadający pełną wiedzę na temat działalności danego podmiotu na rzecz usamodzielniających się wychowanków). Celem tej części badania było zidentyfikowanie: form i źródeł wsparcia udzielanego usamodzielniającym się wychowankom, uwarunkowań procesu usamodzielniania się wychowanków (czynników utrudniających oraz ułatwiających osiąganie samodzielności), sposobu funkcjonowania lokalnych systemów wsparcia (podmiotów wchodzących w ich skład, charakteru relacji je łączących, opinii na temat współpracy), działań, które uważane są za konieczne do podjęcia w celu lepszego wspierania usamodzielniających się wychowanków. 11

12 Indywidualny wywiad pogłębiony (IDI) Grupa respondentów objętych badaniem w ramach metody indywidualnego wywiadu swobodnego (częściowo ustrukturalizowanego, z wykorzystaniem listy dyspozycji do wywiadu) objęła byłych i obecnych wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej oraz przedstawicieli instytucji ich wspierających. Celem tej części badania było uszczegółowienie kwestii dotyczących: rzeczywistego przebiegu procesu usamodzielnienia (działań, które są w jego ramach podejmowane oraz osób w nim uczestniczących), form i źródeł wsparcia udzielanego usamodzielniającym się wychowankom, ocen wsparcia udzielanego usamodzielniającym się wychowankom, brakom w sieci wsparcia pod kątem jej struktury (brakujące podmioty, osoby) oraz treści (brakujące rodzaje wsparcia), uwarunkowań procesu usamodzielniania się wychowanków (czynników utrudniających oraz ułatwiających osiąganie samodzielności). Zogniskowany wywiad grupowy (FGI) Badaniem w ramach metody zogniskowanego wywiadu pogłębionego (z wykorzystaniem scenariusza wywiadu grupowego) objęto przedstawicieli podmiotów publicznych i pozarządowych działających w obszarze wspierania wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej. Celem tej części badań było uszczegółowienie kwestii dotyczących: ocen wsparcia udzielanego usamodzielniającym się wychowankom, brakom w sieci wsparcia pod kątem jej struktury (brakujące podmioty, osoby) oraz treści (brakujące rodzaje wsparcia), funkcjonowania lokalnych systemów wsparcia wychowanków (podmiotów wchodzących w ich skład, celów i zakresu i charakteru współpracy między nimi, uwarunkowań jej przebiegu oraz wystarczalności względem potrzeb usamodzielniających się wychowanków), działań, które uważane są za konieczne do podjęcia w celu lepszego wspierania usamodzielniających się wychowanków, działań, które uważane są za przykład dobrego, skutecznego wspierania usamodzielniających się wychowanków Próba badawcza Terenem badania było województwo łódzkie, badaniem objęte zostały następujące grupy respondentów: pracownicy instytucji publicznych (w tym m.in. ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, placówek opiekuńczo-wychowawczych) oraz organizacji pozarządowych działających w sferze wsparcia usamodzielniających się wychowanków, wychowankowie instytucjonalnej pieczy zastępczej, którzy w 2014 r. osiągną pełnoletniość lub starsi, wciąż przebywający w placówce, byli wychowankowie instytucjonalnej pieczy zastępczej (którzy opuścili już placówkę, lecz nie wcześniej niż 10 lat temu). Techniki badawcze wykorzystywane w grupie pracowników instytucji publicznych oraz organizacji pozarządowych Ankieta internetowa CAWI W ramach techniki CAWI próba badawcza miała charakter wyczerpujący, a w jej ramach wyodrębniono dwie warstwy, kierując ankietę internetową do reprezentantów następujących podmiotów z terenu województwa łódzkiego: 12

13 powiatowe centra pomocy rodzinie i ośrodki pomocy w miastach na prawach powiatu 24 osoby, tj. reprezentanci wszystkich tego rodzaju instytucji w województwie łódzkim, placówki opiekuńczo-wychowawcze typu socjalizacyjnego oraz centra administracyjne do obsługi placówek 30 osób, tj. reprezentanci wszystkich tego rodzaju placówek z terenu województwa łódzkiego. Łącznie zaproszenie do wypełnienia ankiety skierowano zatem do 54 osób. Udział w tej części badania wzięło 45 osób (poziom realizacji próby 83,3%). Strukturę respondentów pod kątem reprezentowanych przez nich instytucji przestawia tabela nr 1. Wśród badanych znalazło się 25 przedstawicieli placówek opiekuńczo-wychowawczych (poziom realizacji próby w tej warstwie 83,3 %) oraz 20 przedstawicieli powiatowych centrów pomocy rodzinie/ośrodków pomocy w miastach na prawach powiatu (poziom realizacji próby w tej warstwie 83,3%). W tym miejscu warto także poczynić uwagę natury metodologicznej, dotyczącą sposobu prezentowania w raporcie danych ilościowych. Ze względu na niewielką, choć uzasadnioną wielkością badanej populacji, liczebność próby (45 reprezentantów PCPR i POW, co stanowi 83% całej populacji), przy analizie wyników ankiet internetowych, zawartej w Rozdziale IV, V oraz VI, skoncentrowano się przede wszystkim na liczebnościach, jakimi charakteryzują się wartości poszczególnych zmiennych. Sposób prezentacji uzyskanych wyników uwzględnia również wartości procentowe, jednak należy je traktować wyłącznie pomocniczo. Tab. 1 Struktura respondentów wg typu reprezentowanego podmiotu Typ podmiotu Częstość placówka opiekuńczo-wychowawcza 25 powiatowe centrum pomocy rodzinie 17 ośrodek w mieście na prawach powiatu 3 Ogółem 45 W przypadku 17 spośród 20 powiatowych centrów pomocy rodzinie/ośrodków pomocy w miastach na prawach powiatu 1 na terenie ich działania znajduje się placówka bądź placówki opiekuńczo-wychowawcze. We wszystkich powiatach reprezentowanych w badaniu mieszkały kiedyś lub mieszkają obecnie osoby, które usamodzielniły się po pobycie w pieczy instytucjonalnej. Wśród respondentów przeważają kobiety, stanowiąc 89% próby, co stanowi przykład typowego dla instytucji pomocy i integracji społecznej zjawiska feminizacji (wykres nr 1). Wykres 1 Struktura respondentów wg płci 5; 11% kobieta mężczyzna 40; 89% 1 Dla zwiększenia przejrzystości tekstu w dalszej części raportu będzie stosowane łączne określenie: powiatowe centra pomocy rodzinie (PCPR) 13

14 Badani charakteryzują się zróżnicowanym, mierzonym w latach, doświadczeniem w pracy w obszarze związanym ze wspieraniem wychowanków pieczy zastępczej (wykres nr 2). Największa grupa (29%) deklaruje, że w obszarze tym pracuje od 15 do 19 lat. Na długi, ponad dwudziestoletni staż pracy wskazuje łącznie 14% respondentów, a nieco częściej niż co dziesiąty badany na krótszy niż pięcioletni. O wypełnienie ankiety poproszono osoby zarządzające danym podmiotem bądź posiadające pełną wiedzę na temat jego działalności w zakresie wspierania usamodzielniających się wychowanków. Nieco ponad połowa respondentów (51%) zajmuje zatem w swojej instytucji stanowisko kierownicze (wykres nr 3), przy czym staż pracy na nim jest wśród nich zróżnicowany (najczęściej 5 do 9 lat oraz 15 do 19 lat). Podsumowując, stanowcza większość respondentów legitymują się dużym doświadczeniem zawodowym w obszarze, którego dotyczy badanie. Wykres 2 Struktura respondentów wg stażu pracy w obszarze związanym ze wspieraniem wychowanków pieczy zastępczej 5; 11% 2; 5% 4; 9% 10; 22% 13; 29% 25 lat i więcej lata lat lat 5-9 lat mniej niż 5 lat 11; 24% Wykres 3 Struktura respondentów wg stażu pracy na stanowisku kierowniczym 1; 2% 1; 2% 25 lat i więcej 7; 15% lata lat 22; 49% 3; 7% 7; 16% lat 5-9 lat mniej niż 5 lat 4; 9% nie pracuję na stanowisku kierowniczym 14

15 Indywidualny wywiad pogłębiony IDI W ramach techniki IDI badaniem objęto 5 pracowników placówek opiekuńczowychowawczych typu socjalizacyjnego (wychowawcy, pedagodzy, pracownicy socjalni). Każdy z nich pracuje w innej placówce, a placówki funkcjonują w różnych powiatach. Wśród badanych znajdują się 4 kobiety i 1 mężczyzna. Do badanych docierano za pośrednictwem osób zarządzających placówkami. Dobór powiatów, w których realizowano wywiady z pracownikami placówek, dokonany został z grupy 15 powiatów/miast na prawach powiatu, w których funkcjonują placówki opiekuńczo-wychowawcze typu socjalizacyjnego (w pozostałych 9 powiatach nie ma placówek tego rodzaju). Zogniskowany wywiad grupowy - FGI W ramach techniki FGI badaniem objęci zostali przedstawiciele podmiotów publicznych i niepublicznych podejmujących działania w obszarze wspierania usamodzielniających się wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej, tj. pracownicy socjalni, wychowawcy, pedagodzy, psycholodzy, zatrudnieni w powiatowych centrach pomocy rodzinie, placówkach opiekuńczowychowawczych oraz innych podmiotach zidentyfikowanych jako włączające się we wsparcia wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej (m.in. urzędy pracy, organizacje pozarządowe) łącznie 20 osób w ramach 2 wywiadów. W każdym wywiadzie wzięli udział przedstawiciele różnych podmiotów z terenu tego samego powiatu. Techniki badawcze wykorzystywane w grupie obecnych i byłych wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych Wychowankowie pieczy instytucjonalnej zostali objęci badaniem z wykorzystaniem techniki IDI. Można wśród nich wyróżnić dwie grupy: obecni wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego, którzy w 2014 r. osiągnęli pełnoletniość lub starsi, przebywający w placówce 5 osób, byli wychowankowie placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego (którzy opuścili już placówkę, lecz nie wcześniej niż 10 lat temu) 5 osób, W każdej z grup znalazły się osoby przebywające w różnych placówkach. Do obecnych wychowanków pieczy instytucjonalnej docierano za pośrednictwem osób zarządzających placówkami, do byłych wychowanków za pośrednictwem powiatowych centrów pomocy rodzinie. Dobór próby w tej części badania miał zatem charakter celowy (w konkretnym powiecie nawiązano kontakt z konkretną placówką lub powiatowym centrum w celu pozyskania respondentów do badania). Dobór powiatów, w których realizowano wywiady z obecnymi wychowankami placówek opiekuńczo-wychowawczych dokonany został z grupy 15 powiatów/miast na prawach powiatu, w których funkcjonują placówki opiekuńczo-wychowawcze typu socjalizacyjnego, z wyłączeniem tych powiatów, w których realizowano wywiady z pracownikami placówek. Dobór powiatów, w których zrealizowano wywiady z byłymi wychowankami, dokonany został z grupy wszystkich powiatów, z wyłączeniem tych, w których zaplanowano wywiady z pracownikami i obecnymi wychowankami placówek. Każdy wywiad indywidualny zrealizowany został zatem w innym powiecie (łącznie w 15 powiatach). Analiza uzyskanych w tej części badania materiałów wskazuje, że fakt, iż wychowankowie do próby badawczej typowani byli przez organizatorów pieczy zastępczej lub placówki w wybranych powiatach spowodował, iż w badaniu wzięły udział osoby, które można uznać za pozytywne przykłady usamodzielniania. Wyłaniający się z ich wypowiedzi obraz własnego życia i perspektyw na przyszłość w wielu obszarach odbiega na plus od tego, jaki rysuje się w narracjach pracowników instytucji wspierających, formułujących ogólne wnioski na temat sytuacji usamodzielniających się wychowanków. Umożliwia to jednak identyfikację zarówno czynników powodzenia, jak i porażki procesu usamodzielniania. 15

16 Konieczność uzyskania wsparcia organizatorów pieczy zastępczej oraz placówek w zakresie pozyskiwania uczestników badania podyktowana była przede wszystkim faktem, że są to podmioty posiadające najpełniejszą wiedzę na temat badanej grupy na terenie, na którym funkcjonują. Za ich pośrednictwem w najbardziej efektywny sposób można było dotrzeć do obecnych i byłych wychowanków pieczy zastępczej, o określonych cechach społeczno-demograficznych, związanych przede wszystkim z wiekiem i miejscem zamieszkania. Do tej przesłanki dołączyć można kolejne, nie mniej ważne. Wiążą się one m.in. ze specyfiką funkcjonowania instytucjonalnej pieczy zastępczej i odpowiedzialnością, jaka ciąży na osobach zarządzających placówką w kontekście ochrony prywatności i wizerunku wychowanków. Dotyczy ona zwłaszcza sytuacji kontaktu wychowanków np. z mediami czy badaczami społecznymi, na co wskazuje M. Andrzejewski (2007: 38-52). Obowiązkiem dyrektora placówki jest co najmniej zapoznanie się z zagadnieniami, których dotyczyć będzie rozmowa przeprowadzana z wychowankiem. Wszystkie osoby biorące udział w badaniu były w chwili jego realizacji pełnoletnie, a zatem same decydowały o tym, czy spotkają się z osobami przeprowadzającymi wywiady. Niemniej jednak pośrednictwo dyrektorów placówek w kontakcie z nimi było nieodzowne zarówno ze względu na świadomość wymogów ich roli zawodowej, jak jej potencjału w zakresie możliwości dotarcia do uczestników badania. Ponadto fakt nawiązywania kontaktu z uczestnikami badania przez znane im osoby i instytucje zwiększało ich zaufanie i uwiarygodniało realizatorów wywiadów oraz całą sytuację badawczą. Wśród obecnych i byłych wychowanków biorących udział w badaniu znajduje się 5 kobiet i 5 mężczyzn, w wieku od 19 do 26 lat (tabela nr 2). Okres, w jakim przebywali w pieczy zastępczej, waha się od 2 do 20 lat. Tab. 2 Struktura respondentów wg płci, wieku i czasu pobytu w pieczy zastępczej Kod respondenta Płeć Rok urodzenia Czas pobytu w pieczy zastępczej (w latach) wychowanka 1 kobieta wychowanek 2 mężczyzna wychowanek 3 mężczyzna wychowanek 4 mężczyzna wychowanek 5 mężczyzna była wychowanka 1 kobieta była wychowanka 2 kobieta była wychowanka 3 kobieta były wychowanek 4 mężczyzna była wychowanka 5 kobieta Odbiorcy wyników badania i sposób wykorzystania wyników Podstawowym odbiorcą jest Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi oraz podmioty i osoby zaangażowane w organizację i rozwój systemu pieczy zastępczej, w tym przede wszystkim instytucjonalnej. W celu praktycznego wykorzystania wyników badań w 2014 r. opracowany zostanie model pracy zmierzającej do osiągania samodzielności życiowej przez wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, który będzie obejmował proces przygotowania do usamodzielnienia w placówce oraz wspieranie samodzielności wychowanków po opuszczeniu placówki, uwzględniający aspekt współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej w tym zakresie. W tym celu zorganizowany zostanie panel ekspercki, rolą ekspertów będzie stworzenie modelu pracy z usamodzielniającym się wychowankiem, na podstawie wyników badań, własnej wiedzy i doświadczenia zawodowego. 16

17 3. Dane statystyczne dotyczące wsparcia usamodzielniających się wychowanków w województwie łódzkim W województwie łódzkim znajdują się łącznie 64 publiczne i niepubliczne placówki opiekuńczo- wychowawcze, z łączną statutową liczbą miejsc w wysokości 1261 (tabela nr 3). Badana populacja to wychowankowie placówek typu socjalizacyjnego (43 placówki na terenie 14 powiatów województwa z łącznie 1043 miejscami statutowymi). powiat Tab. 3 Liczba placówek opiekuńczo-wychowawczych (publicznych i niepublicznych) oraz liczba statutowych miejsc w placówkach w województwie łódzkim ogółem typu socjalizacyjnego liczba placówek typu interwencyjnego typu rodzinnego typu specjalistycznoterapeutycznego m. Łódź pabianicki sieradzki zgierski kutnowski m. Piotrków Trybunalski bełchatowski tomaszowski skierniewicki m. Skierniewice rawski wieluński zduńskowolski łaski łęczycki opoczyński pajęczański piotrkowski wieruszowski OGÓŁEM: źródło: Informator Placówki opiekuńczo-wychowawcze województwa łódzkiego (dostęp: r.) ogółem statutowa liczba miejsc Próbę określenia liczby corocznie usamodzielniających się wychowanków z całodobowych placówek można podjąć na podstawie danych statystycznych gromadzonych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, uwzględniających podział na poszczególne województwa. W przypadku wychowanków pieczy zastępczej, dane te dotyczą liczby osób korzystających z poszczególnych rodzajów świadczeń w związku z usamodzielnieniem, a także liczby i kosztów samych świadczeń. Wyodrębniono wśród nich wychowanków całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych typu rodzinnego i socjalizacyjnego i ich dotyczą prezentowane dalej informacje (tabela nr 4 i wykres nr 4). Wynika z nich, że na przestrzeni lat struktura wsparcia udzielanego osobom usamodzielnianym zmieniała się w zakresie liczby osób korzystających z określonego rodzaju pomocy. W roku 2001 najczęściej była nim praca socjalna, w roku 2011 pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki. Liczba osób korzystających z niektórych rodzajów pomocy ma tendencję do utrzymywania się na podobnym poziomie jak np. uzyskanie odpowiednich warunków mieszkaniowych czy 17

18 zagospodarowanie w formie rzeczowej. Inne notują dosyć znaczące zmiany w niektórych okresach czasu: gwałtowne zmiany liczby osób objętych pracą socjalną (co może jednak wiązać się z niejednoznacznościami w zakresie wykazywania tego rodzaju wsparcia w sprawozdawczości statystycznej), spadek liczby osób korzystających z pomocy pieniężnej na usamodzielnienie w latach , czy wzrost liczby osób, które otrzymały pomoc w uzyskaniu zatrudnienia w roku Warty podkreślenia jest natomiast systematyczny wzrost liczby osób, które korzystają z pomocy pieniężnej na kontynuowanie nauki. Z jednej strony może wynikać to z większej wagi, jaką wychowankowie przywiązują do posiadanego wykształcenia, a z drugiej z chęci korzystania z możliwości poprawienia swojej sytuacji materialnej dzięki posiadaniu statusu ucznia jako uprawniającego do otrzymywania comiesięcznego świadczenia na kontynuowanie nauki (wynoszącemu nie mniej niż 500 zł) lub innych form wsparcia finansowego, jak np. renta po rodzicach. Tab. 4 Liczba osób (wychowanków całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych typu rodzinnego i socjalizacyjnego) korzystających ze świadczeń danego rodzaju w latach Liczba osób korzystających ze świadczeń danego rodzaju Lata pomoc pieniężna na usamodzielnienie pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki uzyskanie odpowiednich warunków mieszkaniowych zagospodarowanie w formie rzeczowej pomoc w uzyskaniu zatrudnienia praca socjalna źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań MPiPS-03 z lat Wykres 4 Liczba osób (wychowanków całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych typu rodzinnego i socjalizacyjnego) korzystających ze świadczeń danego rodzaju w latach pomoc pieniężna na usamodzielnienie pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki uzyskanie odpowiednich warunków mieszkaniowych zagospodarowanie w formie rzeczowej pomoc w uzyskaniu zatrudnienia praca socjalna źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań MPiPS-03 z lat

19 Zaprezentowane powyżej dane dotyczą pomocy udzielanej usamodzielniającym się wychowankom pieczy instytucjonalnej jeszcze w ramach przepisów ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej. Od stycznia 2012 r. wychowanków tych dotyczą zapisy u.w.r.s.p.z., w ramach której zmodyfikowano zasady przyznawania wsparcia: pomoc na kontynuowanie nauki jest obecnie przyznawana wszystkim pełnoletnim wychowankom przebywającym odpowiednio długo w pieczy zastępczej do ukończenia 25 roku życia niezależnie od ich dochodów (wcześniej świadczenie to było uzależnione od dochodu), rozszerzono zakres pojęcia kontynuowanie nauki, obecnie obejmuje ono nie tylko naukę w szkole czy na uczelni, ale także w zakładach kształcenia nauczycieli oraz na kursach doskonalących kwalifikacje lub u pracodawcy w celu przygotowania zawodowego, pomoc na usamodzielnienie oraz pomoc na zagospodarowanie uzależniono od dochodów miesięcznych osoby usamodzielnianej (nie może on przekraczać kwoty 1200 zł), wcześniej kryterium dochodowego nie stosowano. Można zatem spodziewać się, że wzrostowy trend w zakresie liczby osób, które otrzymują pomoc na kontynuowanie nauki utrzyma się, natomiast ograniczeniu ulegnie liczba osób, które mogą skorzystać z pomocy na usamodzielnienie oraz zagospodarowanie. 4. Główne wnioski z wcześniejszych badań realizowanych w obszarze uwarunkowań usamodzielniania się wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej Proces usamodzielnienia i uwarunkowania jego przebiegu były już dotychczas przedmiotem wielu badań. Wnioski z nich dotyczą zarówno zróżnicowanych możliwości oferowanych przez rodzinne i instytucjonalne formy pieczy zastępczej, co przekłada się na sytuację usamodzielniających się i usamodzielnionych wychowanków, jak i sfery działania instytucji na ich rzecz formalnych założeń, na których opiera się proces usamodzielnienia i ich realizacji w praktyce wsparcia usamodzielniającego się wychowanka. Poniżej przestawione zostaną wnioski płynące z dotychczasowych badań. 1. W opinii przedstawicieli instytucji (powiatowe centra pomocy rodzinie PCPR, placówki opiekuńczo wychowawcze POW) proces usamodzielnienia przebiega zgodnie z wymogami formalnymi, tj. wychowanek jest jego aktywnym uczestnikiem, współtworzy indywidualny program usamodzielnienia (IPU) i dokłada się starań, aby jego treść była w pełni przez niego akceptowana, a nie narzucana. Wychowankowie otrzymują także przewidziane dla nich ustawowo formy pomocy, a współpraca międzyinstytucjonalna w tym zakresie oceniana jest ogólnie pozytywnie (Kwak 2006: ). Z drugiej strony badania nie dostarczają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, na kim w głównej mierze spoczywa obowiązek wspierania wychowanka w procesie usamodzielnienia (czy na POW, czy na PCPR). Również opinie na temat świadomego w nim udziału samych wychowanków są rozbieżne pozytywne w przypadku przedstawicieli PCPR i POW, ambiwalentne w przypadku osób wspominających proces własnego usamodzielnienia (Kwak i in. 2006: ). 2. Wstępny plan usamodzielnienia tworzony jest w placówce na kilka miesięcy przed osiągnięciem przez wychowanka pełnoletniości, związane jest to także z wyborem osoby opiekuna usamodzielnienia. Praca nad IPU najczęściej ma charakter zespołowy (wychowanek, opiekun usamodzielnienia, pracownik PCPR), pod uwagę bierze się wówczas trzy podstawowe cele: uzyskanie wykształcenia zgodnego z możliwościami i aspiracjami osoby usamodzielnianej, uzyskanie kwalifikacji zawodowych pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych (Bieńko 2006: 135). Co istotne wychowankowie z trudem jednak 19

20 przypominają sobie opracowywanie programu (ibidem: 137). Inne badania wskazują, że wśród osób, które usamodzielniły się najskuteczniej, sam proces usamodzielnienia nie został zapamiętany jako wyraźny i istotny (nie pamiętają go, nie wiedzą, kto był opiekunem) (Wygnański 2012, str. 6), ponad połowa (56%) ze 139 respondentów (byłych wychowanków domów dziecka i rodzin zastępczych z terenu powiatu otwockiego) nie pamięta, w jaki sposób powstał program usamodzielnienia, 12% otrzymało jedynie do podpisania gotowy już program lub pisało go pod dyktando opiekuna, a jedynie 17% przygotowało go wspólnie z opiekunem (ibidem: 5). Kolejne badanie o charakterze ilościowym przyniosło podobne wnioski o czysto formalnym charakterze IPU, pozostającego bez wpływu na faktyczny przebieg procesu usamodzielnienia, a potrzebnego jedynie do otrzymania pomocy finansowej (Górska 2012: 9-10). 3. Za niepokojące uznano, że rola opiekuna usamodzielnienia, zgodnie zresztą z zapisami ustawy (w momencie realizacji badania, którego dotyczą przytaczane wnioski, była to jeszcze ustawa o pomocy społecznej), często pełniona była przez pracownika socjalnego prowadzącego proces usamodzielnienia z ramienia PCPR. Skala obciążenia obowiązkami związanymi z rolą pracownika socjalnego stwarza bowiem ryzyko marginalizacji zadań związanych z pełnieniem funkcji opiekuna usamodzielniającego się wychowanka, w związku z czym powstaje pytanie o fikcyjność godzenia zobowiązań takiej podwójnej roli (Kwak 2006: 114). Sami opiekunowie usamodzielnienia definiują swoje zadania następująco: zaznajomienie się z dokumentacją i drogą życiowa osoby usamodzielnianej, opracowanie wspólnie z nią, a następnie ocena i ewentualne modyfikowanie IPU, współpraca z rodziną osoby usamodzielnianej oraz ze środowiskiem lokalnym (szkoła, gmina), opiniowanie wniosku o pomoc pieniężna na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki (Bieńko 2006: 124). Z relacji wychowanków wynika, że najczęstszym rodzajem wsparcia otrzymywanego od opiekuna jest wsparcie instrumentalne (pomoc materialna lub usługowa) oraz informacyjne, rzadziej emocjonalne, a bardzo rzadko lub nigdy wartościujące (przekazywanie pozytywnych ocen osobie wspieranej) oraz duchowe. Zarówno wśród badanych opiekunów usamodzielnienia, jak i wychowanków, pojawiają się opinie o urzędniczym, zbiurokratyzowanym charakterze wzajemnych relacji, o sporadyczności spotkań wyznaczanych jedynie względami formalnymi (ibidem: ). Tymczasem wychowankowie oczekiwaliby od opiekuna usamodzielnienia przede wszystkim postawy zainteresowania, zaangażowania i rozumienia (Wygnański 2012: 5) oraz uważają, że powinien on m.in. umieć stworzyć bliską relację z wychowankiem, pozostawać z nim w stałym kontakcie telefonicznym i bezpośrednim, pracować z nim nad zbudowaniem sieci kontaktów z otoczeniem, być dostępny i zaangażowany ta długo, jak długo wychowanek będzie go potrzebował (Górska 2012: 13-14). Można zatem zakładać, że rola opiekuna usamodzielnienia, podobnie jak w przypadku IPU, często ma charakter wyłącznie formalny i w zbyt małym stopniu wykorzystywana jest na rzecz faktycznego wspierania usamodzielniającego się wychowanka. 4. Zarysowują się różnice w uwarunkowaniach i przebiegu procesu usamodzielniania w przypadku wychowanków rodzinnych oraz instytucjonalnych form pieczy zastępczej. Jak podsumowują realizatorzy jednego z badań instytucja przegrywa z rodzinną formą opieki (Kwak 2006: 113). Pracownicy PCPR i POW dostrzegają przede wszystkim odmienne postawy wśród wychowanków rodzin zastępczych i placówek, bardziej i mniej korzystne w kontekście usamodzielniania się. Stwierdza się, że wychowankowie domów dziecka ze względu na pobyt w nim cechuje zaniżona samoocena, brak aspiracji, lęk przed samodzielnym życiem po opuszczeniu placówki (Obuchowska 1997, za Kwak 2006: 113), że wolniej i później osiągają zdolność oceny sytuacji społecznej z uwzględnieniem własnej w niej roli, dłużej pozostają na etapie oceny życzeniowej (Bieńko 2006: 118). Sami pracownicy POW wskazują na czynniki związane z organizacją placówek, które utrudniają przygotowanie wychowanków do 20