ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA REGIONÓW JAKO UWARUNKOWANIE PRZEDSIĘBIORCZYCH PRZEWAG KONKURENCYJNYCH

Transkrypt

1 SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA KOLEGIUM NAUK O PRZEDSIĘBIORSTWIE ATRAKCYJNOŚĆ INWESTYCYJNA REGIONÓW JAKO UWARUNKOWANIE PRZEDSIĘBIORCZYCH PRZEWAG KONKURENCYJNYCH Wybrane fragmenty Praca zbiorowa pod redakcją prof. SGH dr hab. Hanny Godlewskiej-Majkowskiej przygotowana w ramach badań statutowych Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie Szkoły Głównej Handlowej Warszawa 2011

2 Spis treści Wstęp... 4 Rozdział 1. Atrakcyjność inwestycyjna polskich regionów, jako podstawa korzyści aglomeracji Wprowadzenie Hanna Godlewska-Majkowska Gospodarka narodowa Hanna Godlewska-Majkowska Uwagi metodyczne Atrakcyjność inwestycyjna regionów i jej wewnętrzne zróżnicowanie Przetwórstwo przemysłowe Uwagi metodyczne Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w przemysłowe przetwórstwo oraz jej wewnętrzne zróżnicowanie Handel i usługi Patrycjusz Zarębski Uwagi metodyczne Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w handel i usługi oraz jej wewnętrzne zróżnicowanie Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi Patrycjusz Zarębski Uwagi metodyczne Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w działalność związaną z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi i jej wewnętrzne zróżnicowanie Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Patrycjusz Zarębski Uwagi metodyczne Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w działalność profesjonalną, naukową i techniczną i jej wewnętrzne zróżnicowanie Podsumowanie Hanna Godlewska-Majkowska Rozdział 2. Atrakcyjność inwestycyjna regionów jako podstawa przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw działających na dużych rynkach Gospodarka narodowa Hanna Godlewska-Majkowska Przemysł Hanna Godlewska-Majkowska Handel i usługi Patrycjusz Zarębski Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi Patrycjusz Zarębski Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Patrycjusz Zarębski Podsumowanie Hanna Godlewska-Majkowska, Patrycjusz Zarębski. 48 2

3 Rozdział 3. Atrakcyjność inwestycyjna a przedsiębiorczość mapy dywergencji Gospodarka narodowa Hanna Godlewska-Majkowska Przemysł przetwórczy Hanna Godlewska-Majkowska Handel i naprawy Patrycjusz Zarębski Turystyka i gastronomia Patrycjusz Zarębski Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Podsumowanie. 67 Rozdział 4. Przedsiębiorcze przewagi konkurencyjne jako zjawisko przestrzenne Wprowadzenie Magdalena Typa Instytucjonalne formy wsparcia przedsiębiorczości z wykorzystaniem środków publicznych Mariusz Czernecki Nasycenie przestrzeni Poziom atrakcyjności gmin, na terenie których działają IOB Wpływ na tworzenie nowych przedsiębiorstw oraz dochody podatkowe jednostek samorządu terytorialnego Identyfikacja biegunów wzrostu wykreowanych przez instytucje otoczenia biznesu Podsumowanie Badanie aktywności przedsiębiorstw klastrowych wspieranych funduszami UE Piotr Kryjom Pojęcie klastra w literaturze przedmiotu i rzeczywistości gospodarczej Polski Pojęcie klastra w praktyce gospodarczej realizowanej przez państwo Metodyka przeprowadzenia badania przedsiębiorstw klastrowych Identyfikacja przestrzenna przedsiębiorstw klastrowych Określenie skupisk przedsiębiorstw klastrowych Ustalenie biegunów wzrostu wykreowanych przez przedsiębiorstwa klastrowe Ocena atrakcyjności skupisk przedsiębiorstw klastrowych Podsumowanie.. 86 Zakończenie Hanna Godlewska-Majkowska. 88 Bibliografia. 91 Spis rysunków 94 Spis tabel. 97 Aneks

4 Wstęp W XXI wieku, w dobie tworzenia gospodarki opartej na wiedzy, czynnikiem przyspieszającym rozwój gospodarczy są procesy dyfuzji informacji i innowacji, których nośnikami są przedsiębiorstwa oraz ich instytucjonalne otoczenie. Proces przepływu bodźców rozwojowych można przyspieszyć dzięki kreowaniu efektów synergicznych przedsiębiorczości indywidualnej i przedsiębiorczości korporacyjnej. Powstaje jednak pytanie, jak na ten proces oddziałują cechy środowiska geograficznego, w którym dochodzi do rozprzestrzeniania się bodźców rozwojowych. Z uwagi na szczególną rolę inwestycji przedsiębiorstw w tworzeniu nowych miejsc pracy, polaryzacji społeczno-gospodarczej i technologicznej regionów, warto rozpatrywać przestrzeń ekonomiczną poprzez pryzmat jej atrakcyjności inwestycyjnej. Atrakcyjność inwestycyjna regionów to pojęcie, które możemy utożsamiać z możliwościami zaspokojenia oczekiwań inwestorów dokonujących inwestycji w danym regionie. Mogą to być zarówno inwestycje typu brownfield, jak i greenfield. Z uwagi na to, że satysfakcję inwestora warto rozpatrywać z punktu widzenia walorów lokalizacyjnych danego miejsca, jak i oczekiwanych efektów dokonanej inwestycji, proponujemy rozróżnienie atrakcyjności inwestycyjnej na potencjalną atrakcyjność inwestycyjną oraz rzeczywistą atrakcyjność inwestycyjna. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna jest to zespół regionalnych walorów lokalizacyjnych, które mają wpływ na osiąganie celów inwestora (np. w postaci osiągania niskich kosztów prowadzonej działalności gospodarczej, wysokich przychodów ze sprzedaży, rentowności netto oraz konkurencyjności danej inwestycji). Rzeczywista atrakcyjność inwestycyjna jest to zdolność regionu do wykreowania satysfakcji klienta-inwestora i wywołania absorpcji kapitału finansowego i rzeczowego w formie inwestycji. Można ją mierzyć za pomocą efektywności poniesionych nakładów kapitału finansowego, rzeczowego, ludzkiego i przyrodniczego. W niniejszym badaniu chcielibyśmy wykazać, że atrakcyjność inwestycyjna Polski i jej regionów, rozpatrywanych na różnych szczeblach taksonomicznych, jest czynnikiem wpływającym na powstanie przedsiębiorczych przewag konkurencyjnych. Pod tym pojęciem rozumiemy przewagi konkurencyjne, wynikające z przedsiębiorczości indywidualnej i/lub korporacyjnej, a także ich efektu synergicznego. Zdajemy sobie sprawę z tego, że ten związek jest uzależniony od specyfiki poszczególnych rodzajów działalności. Celem naszej pracy jest określenie wpływu atrakcyjności inwestycyjnej na przedsiębiorcze przewagi konkurencyjne. Chcielibyśmy skupić się na odpowiedziach na pytania: 1. Jakie jest przestrzenne zróżnicowanie atrakcyjności inwestycyjnej polskich regionów różnych szczebli taksonomicznych oraz w jaki sposób zjawisko to oddziałuje na przedsiębiorczość indywidualną? 2. Czy atrakcyjność inwestycyjna ma wpływ na rozmieszczenie organizacji i instytucji sprzyjających powstawaniu przedsiębiorczych przewag konkurencyjnych w postaci klastrów i inicjatyw klastrowych oraz parków technologicznych? 4

5 3. Co decyduje o atrakcyjności inwestycyjnej regionów, a w konsekwencji o zachowaniach przedsiębiorczych samorządów terytorialnych? Jaki wpływ na ten związek mają dwa silne uwarunkowania: urbanizacja oraz położenie względem centrum przestrzeni europejskiej? Postawione pytania badawcze znalazły wyraz w układzie treści. W pierwszym rozdziale, autorstwa H. Godlewskiej-Majkowskiej i P. Zarębskiego, przedstawiona została waloryzacja potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej według wskaźnika PAI1 dla gospodarki narodowej oraz wybranych sekcji według klasyfikacji PKD 2007, takich jak: przetwórstwo przemysłowe (sekcja C), handel i naprawy (sekcja G), działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi (sekcja I) oraz działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (sekcja M). Kontynuacją rozważań zawartych w rozdziale pierwszym jest rozdział drugi, autorstwa H. Godlewskiej-Majkowskiej i P. Zarębskiego. Rozdział ten ma na celu wskazać regiony szczególnie predestynowane do uzyskiwania przewag konkurencyjnych przez duże przedsiębiorstwa działające w skali ponadlokalnej. Dlatego został on poświęcony analizie atrakcyjności inwestycyjnej, zarówno potencjalnej, jak i rzeczywistej, na poziomie wojewódzkim, w odniesieniu do gospodarki regionalnej, jako całości oraz czterech wcześniej wskazanych sekcji. Na podstawie analizy porównawczej atrakcyjności inwestycyjnej (PAI1) oraz przedsiębiorczości autorzy w rozdziale trzecim dokonali identyfikacji obszarów o nadmiernej w stosunku do oczekiwanej przedsiębiorczości, jak i rejonów, w których jest ona wyraźnie mniejsza od oczekiwanej. Rozważania te są prowadzone w przekroju ogólnym (dla całości gospodarki regionalnej) oraz dla wszystkich wymienionych wyżej sekcji. Na tej podstawie zostały sformułowane wnioski odnośnie mechanizmu decydującego o wpływie atrakcyjności inwestycyjnej na przedsiębiorczość oraz zidentyfikowano czynniki zakłócające tę relację. Rozdział czwarty, autorstwa M. Typy, P. Kryjoma oraz M. Czerneckiego, stanowi pogłębione studium relacji pomiędzy przedsiębiorczością indywidualną i korporacyjną (realizowaną w instytucjach publicznych) a atrakcyjnością inwestycyjną regionów. W tym celu poddano badaniu nowe przedsiębiorstwa, utworzone w wyniku uruchomienia środków publicznych (fundusze UE) na rozwój przedsiębiorczości (akademickie inkubatory przedsiębiorczości, parki technologiczne, dotacje na utworzenie przedsiębiorstw itp.). W pracy wykorzystano metody ekonometrii przestrzennej, głównie metodę wagowokorelacyjną, której po raz pierwszy w tym roku użyto w odniesieniu do sekcji według PKD Zastosowana metoda umożliwia wyznaczenie obiektywnych wag wiodących czynników lokalizacji (ujętych w formie tzw. mikroklimatów, czyli subagregatów zmiennych wyjściowych opisujących aspekt lokalizacji) ustabilizowanych wskutek wielokrotnych iteracji wskaźników korelacji pomiędzy mikroklimatami a miarą końcową atrakcyjności regionu danego szczebla taksonomicznego. W tak zastosowanej metodzie wagowo-korelacyjnej wyklucza się ujemną korelację pomiędzy agregatem a wskaźnikiem końcowym. Dopuszczalne jest pozostawienie skorelowanych ze sobą zmiennych pod warunkiem zastosowania mnożnika ułamkowego, pozwalającego na sprowadzenie zestawu skorelowanych nadmiernie ze sobą zmiennych do jednego subagregatu. W doborze zmiennych zwracamy uwagę na to, by uniknąć nadreprezentatywności cech diagnostycznych, odnoszących się do wybranego kontekstu waloru lokalizacyjnego. Z tego względu dopuszczamy na etapie tworzenia subagregatów 5

6 stosowanie przeliczników ułamkowych po to, by nie dopuścić do merytorycznego rozregulowania zbioru wyjściowego. Eliminacji podlegają także zmienne o nadmiernie asymetrycznym rozkładzie statystycznym, zbyt małej zmienności lub oparte na niewiarygodnych danych źródłowych. Obliczone wartości syntetycznego wskaźnika pseudojednocechowego są podstawą podziału zbioru jednostek przestrzennych na klasy od A do F, których zakres został wyznaczony przez lewostronnie domknięte przedziały o następujących dolnych granicach: Klasa A: Av + S(x), Klasa B: Av + 0,5S(x), Klasa C: Av, Klasa D: Av 0,5S(x), Klasa E: Av S(x), Klasa F: 0, gdzie: Av średnia arytmetyczna, S(x) odchylenie standardowe. 6

7 Rozdział 1 Atrakcyjność inwestycyjna polskich regionów jako podstawa korzyści aglomeracji 1.1. Wprowadzenie Hanna Godlewska-Majkowska Atrakcyjność inwestycyjna ma istotne znaczenie dla rozwoju regionalnego i lokalnego. Obszar, charakteryzujący się ważnymi dla inwestora walorami lokalizacyjnymi 1, może przyciągnąć inwestycje i tym samym wywołać efekt rozwojowy poprzez tworzenie bazy ekonomicznej oraz podjęcie wytwarzania produktów i realizowania usług na rzecz rynku wewnętrznego, co w konsekwencji przyczynia się do zwiększenia potencjału społecznogospodarczego danego rejonu lub regionu. Napływ kapitału tak zagranicznego, jak krajowego może stymulować bodźce rozwojowe, sprzyjające przełamywaniu barier rozwojowych lub wzmacniające dotychczasowe przewagi konkurencyjne regionów. Nie każdy jednak napływ kapitału oznacza automatycznie wywołanie pozytywnych skutków społecznoekonomicznych. Również efekty napływu mogą okazać się mniej lub bardziej trwałe. Kluczowe znaczenie ma zatem kształtowanie wielkości i struktury inwestycji, adekwatnie do specyfiki gospodarki regionalnej. Jest to zadanie bardzo trudne, gdyż regiony podlegają zmianom koniunkturalnym, a stosownie do stopnia powiązania z gospodarką światową mogą odczuwać skutki światowego kryzysu finansowego. Paradoksalnie, im region jest bardziej rozwinięty i powiązany z gospodarką światową, tym bardziej gwałtowne i nieprzewidywalne są zmiany jego sytuacji społeczno-ekonomicznej. Czynnikiem stabilizującym cykl koniunkturalny regionów jest kształtowanie ich bazy ekonomicznej w sposób zdywersyfikowany, a zarazem adekwatny do walorów lokalizacyjnych. Ważnym nośnikiem tych pozytywnych procesów są przedsiębiorcze zachowania przedsiębiorstw 2 oraz instytucji, w tym szczególnie jednostek samorządu terytorialnego odpowiedzialnych za rozwój regionalny i lokalny. Zależność ta ma charakter dwukierunkowy, gdyż atrakcyjny inwestycyjnie region jest źródłem przewag konkurencyjnych zlokalizowanych w nim przedsiębiorstw, co przekłada się na konkurencyjność bezpośrednią regionów. Z kolei konkurencyjne przedsiębiorstwa poprzez zakorzenienie w regionie mogą stać się czynnikiem przyspieszającym rozwój regionalny lub lokalny, względnie spowodować przełamanie dotychczasowych barier w tym zakresie. 1 Walory lokalizacyjne są to specyficzne cechy danego terytorium, mające wpływ na nakłady inwestycyjne oraz koszty prowadzonej działalności gospodarczej, wartość produkcji oraz jej opodatkowanie. Przykładem waloru lokalizacyjnego może być równinne ukształtowanie terenu, dzięki czemu inwestor nie ponosi kosztów niwelacji terenu. Walory lokalizacyjne stają się czynnikami lokalizacji, jeśli stanowią przesłanki podjęcia decyzji lokalizacyjnej inwestora. Czynniki lokalizacji mają charakter mierzalny. Jeśli zaś walory lokalizacyjne nie mają charakteru mierzalnego, a wpływają na decyzje lokalizacyjne inwestorów, wówczas stają się uwarunkowaniami lokalizacji. Szerzej na ten temat w: H. Godlewska, Lokalizacja w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Wybrane zagadnienia, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie, Warszawa Pod pojęciem przedsiębiorcze zachowania przedsiębiorstw i instytucji rozumiemy tworzenie przedsiębiorstwa, wprowadzanie postępu technicznego, wprowadzanie na rynek nowych wyrobów, zdobywanie nowych rynków zbytu, podejmowanie decyzji organizacyjnych, dotyczących nowych kombinacji (połączeń) produktów. 7

8 Punktem wyjścia poszukiwań istoty mechanizmu pozwalającego zidentyfikować wpływ atrakcyjnosci inwestycyjnej na tworzenie przedsiębiorczych przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw jest określenie nisz rynkowych oraz obszarów, które odznaczają się istotnymi walorami lokalizacyjnymi. Walory te powinny być powiązane z korzyściami aglomeracji, przez które rozumiemy korzyści skali, korzyści wspólnej lokalizacji oraz korzyści urbanizacji. Najbardziej atrakcyjne miejsca możemy utożsamiać z lokomotywami rozwoju regionalnego lub lokalnego, które w wyniku generowania korzyści aglomeracji są predestynowane do generowania nowych impulsów rozwojowych Gospodarka narodowa Hanna Godlewska-Majkowska Uwagi metodyczne Punktem wyjścia pomiaru potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej regionu lub rejonu, rozpatrywanej uniwersalnie, czyli z pominięciem specyfiki wymogów lokalizacyjnych konkretnego rodzaju działalności, jest dobranie możliwie zobiektywizowanego zestawu zmiennych diagnostycznych, pozwalającego na waloryzację marketingowego uniwersalnego produktu inwestycyjnego. Z uwagi na założenie o pełnej porównywalności wskaźników dla wszystkich szczebli statystycznych baza danych musi być zredukowana do zbioru wytyczonego dostępnością danych dla gmin. W obecnej edycji badania, po przeprowadzeniu kolejnych prac ewaluacyjnych, przyjęto do analizy łącznie 43 zmienne, które zostały pogrupowane w subagregaty (mikroklimaty) odpowiadające wiodącym czynnikom lokalizacji, tworząc syntetyczny wskaźnik potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla gospodarki narodowej (PAI1_GN) tab. 1 w aneksie Atrakcyjność inwestycyjna regionów i jej wewnętrzne zróżnicowanie Opierając się na badaniach przeprowadzonych na podstawie najbardziej aktualnych danych (dla roku 2009), można stwierdzić, że historycznie ukształtowany przebieg procesów rozwojowych, inercja struktur społecznych i długowieczność infrastruktury sprawiają, że potencjalna atrakcyjność inwestycyjna maleje z zachodu na wschód. Jest to widoczne na kartogramach tworzonych dla województw, podregionów, powiatów i gmin (rys. 1). W skali województw zakłóca tę prawidłowość najwyżej oceniane w Polsce województwo mazowieckie. Uwzględnienie w analizie przestrzennej poziomu podregionalnego i lokalnego pozwala na uchwycenie bardzo dużych wewnętrznych kontrastów atrakcyjności inwestycyjnej na Mazowszu. Dotyczy to wspomnianego już województwa mazowieckiego, a także województw Polski Wschodniej. Podregion lubelski, na podstawie wskaźnika PAI1_GN, otrzymał ocenę ponadprzeciętną C, podczas gdy pozostałe podregiony tego województwa otrzymały najniższą notę F (rys. 2). Również w województwie świętokrzyskim widać podział na bardziej atrakcyjną północ (podregion kielecki) i mniej interesujące dla inwestorów południe (podregion sandomierskojędrzejowski). Analogiczny podział widać w województwie podlaskim (atrakcyjny podregion 8

9 białostocki i, sąsiadujący z nim od południa, nieatrakcyjny podregion łomżyński). Można to tłumaczyć stosunkowo słabo zaawansowanym procesem urbanizacji i wyraźną przewagą atrakcyjności inwestycyjnej obszarów centralnych, pełniących tradycyjnie w swoich regionach funkcje administracyjne, handlowe lub przemysłowe. Pewnym paradoksem może być jednak wyjątkowo duża różnorodność atrakcyjności inwestycyjnej w województwie łódzkim. Podregion łódzki należy do najbardziej atrakcyjnych regionów tego szczebla statystycznego w Polsce (klasa A). Jednocześnie wskutek ciążeń migracyjnych i braku sukcesji funkcji miastotwórczych na nieco dalej położone ośrodki centralne niższego rzędu (np. dawne miasta wojewódzkie: Sieradz, Skierniewice) pozostałe podregiony mają wyraźnie niższą atrakcyjność, w tym szczególnie podregion sieradzki (klasa F). Z kolei podregion skierniewicki, jako obszar znajdujący się w strefie nakładających się wpływów dwóch dużych aglomeracji (warszawskiej i łódzkiej), nie może zaoferować inwestorom istotnych korzyści lokalizacyjnych (klasa E). Niemniej warto pamiętać o dogodnym położeniu transportowym, którego obecna metodyka badania nie uwzględnia. Rysunek 1. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika PAI1_GN w 2009 roku PAI1 NUTS2 Data column: GN 2009 F E D C B A 9

10 Rysunek 2. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich podregionów według wskaźnika PAI1_GN w 2009 roku PAI1 NUTS3 Data column: GN 2009 F E D C B A Rysunek 3. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich powiatów według wskaźnika PAI1_GN w 2009 roku PAI1 NUTS4 Data column: GN 2009 F E D C B A 10

11 Rozpatrywanie atrakcyjności inwestycyjnej na poziomie województw może prowadzić do nadmiernych uproszczeń, szczególnie w województwach o silnym wewnętrznym zróżnicowaniu (rys. 3). Widoczna jest bardzo wysoka ocena potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla aglomeracji warszawskiej oraz byłych miast wojewódzkich, w szczególności: Płocka, Siedlec, Ostrołęki i Radomia. Jednocześnie województwo mazowieckie charakteryzuje się występowaniem rozległych obszarów wiejskich, podobnych pod względem atrakcyjności inwestycyjnej do pozostałych obszarów Polski Środkowej podobieństwo podregionów północnego i zachodniego Mazowsza do Kujaw i regionu łódzkiego, a wschodniej i południowej części Mazowsza do słabiej rozwiniętych obszarów Polski Wschodniej (Lubelszczyzna, Podlasie, woj. świętokrzyskie). Zachwianie tej tendencji stanowi natomiast relatywnie niska atrakcyjność Opolszczyzny i województwa zachodniopomorskiego, co ma związek w pierwszym przypadku z regresem demograficznym, a w drugim z malejącą konkurencyjnością gospodarki morskiej. Prowadzone badania również pozwoliły na konstatację faktu, że aglomeracje miejskie, pełniące funkcje centrów regionalnych, charakteryzują się dużą atrakcyjnością inwestycyjną nie tylko części rdzeniowej, ale i suburbiów. Potwierdza się przy tym najwyższa atrakcyjność inwestycyjna miast stanowiących centra regionalne. Dotyczy to zarówno miast liczących powyżej 500 tys., jak i poniżej 200 tys. mieszkańców. Zależność ta występuje w regionach o różnym poziomie atrakcyjności inwestycyjnej. Jednakże wpływ ten jest uzależniony od rozmieszczenia głównych szlaków komunikacyjnych, wielkości ośrodka centralnego i jego kondycji ekonomicznej i demograficznej. Jest to szczególnie widoczne na mapie prezentującej atrakcyjność inwestycyjną powiatów. W przypadku aglomeracji warszawskiej strefa obszarów o najwyższej klasie atrakcyjności obejmuje nie tylko m.st. Warszawę, ale także powiaty: warszawski zachodni, legionowski, piaseczyński, pruszkowski (klasa A). Ponadto bardzo wysoką ocenę B uzyskały powiaty: grodziski i legionowski, co wyraźnie możemy powiązać z doskonałą dostępnością komunikacyjną, w tym szczególnie obecnością kolei podmiejskiej, która zapewnia częste, regularne i szybkie połączenia. W przypadku innych dużych miast również obserwujemy ponadprzeciętną atrakcyjność ich suburbiów. Strefa podmiejska jest na ogół mniejsza i rzadko zaliczana jest do klasy A. Wyjątkiem w tym zakresie są jedynie dwa powiaty: poznański, otaczający ze wszystkich stron Poznań, i powiat policki, graniczący ze Szczecinem od zachodu. Ponadprzeciętną atrakcyjnością inwestycyjną charakteryzują się powiaty sąsiedztwa drugiego rzędu, co wynika z budowy danego zespołu miejskiego oraz jego funkcji gospodarczych, np. Szczecin powiat Świnoujście (zespół portowy), powiaty tworzące aglomerację katowicką, czy Trójmiasto. Wynika to z powiązań gospodarczych. Tereny podmiejskie oferują przy tym zwykle niższe cechy nieruchomości, umożliwiają niewysoką zabudowę, pozwalającą na nowoczesne rozwiązania logistyczne. Jednak opisane korzyści rzadziej występują w Polsce wschodniej, gdzie bardzo atrakcyjne miasta, pełniące funkcje centrów regionalnych, sąsiadują z mało atrakcyjnymi obszarami. Dotyczy to w szczególności Lublina (klasa A) i powiatu lubelskiego (F). Tę 11

12 rozbieżność atrakcyjności wykazują także, aczkolwiek nie na tak dużą skalę, Olsztyn i powiat olsztyński, Białystok i powiat białostocki, Rzeszów i powiat rzeszowski. W wymienionych miastach i otaczających je powiatach różnica klas atrakcyjności sięgała trzech klas (klasa A i klasa D). Jeszcze większe kontrasty występują w przypadku dawnych miast wojewódzkich, z którymi sąsiadują obszary o krańcowo odmiennej atrakcyjności (A i F). Przykładem są następujące miasta i ich strefy podmiejskie: Siedlce, Ostrołęka, Łomża, Biała Podlaska, Zamość, Chełm, Przemyśl, Suwałki. Można na tej podstawie stwierdzić, iż rozwój tych ośrodków odbywa się drogą wymywania zasobów czynników produkcji z bezpośredniego zaplecza, a miasta te nie natrafiły jeszcze na progi rozwojowe. Mogą zatem oferować korzyści aglomeracji 3. Tereny podmiejskie tego typu ośrodków mają jednak szansę rozwojową, jeśli znajdują się w pobliżu ważnych szlaków komunikacyjnych, zarówno o znaczeniu krajowym, jak i regionalnym (rys. 4). Dogodne położenie transportowe może także być mocnym atutem obszarów bardziej oddalonych od centrów regionalnych. Doskonałym tego przykładem jest wydłużenie zasięgu atrakcyjnych lokalizacji w kierunku południowym od Olsztyna czy leżących na drodze krajowej nr 4, łączącej Jarosław, Rzeszów, Tarnów. Wcześniejsze inwestycje, które spowodowały zagospodarowanie infrastrukturalne i stworzyły lokalne rynki zbytu, są przyczyną ponadprzeciętnej atrakcyjności okręgów i ośrodków przemysłowych, np. Bełchatowa, Puław, Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Jest to szczególnie ważne, gdy temu korzystnemu położeniu towarzyszą zachęty inwestycyjne oferowane przez samorząd lub specjalne strefy ekonomiczne Przetwórstwo przemysłowe Uwagi metodyczne Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w przemysł wykazuje silne związki z uniwersalnymi walorami lokalizacyjnymi poszczególnych obszarów. Wynika to zarówno z dużego znaczenia zagospodarowania infrastrukturalnego dla inwestycji przemysłowych, jak i roli czynnika pracy i rynku zbytu. Wszystkie elementy zostały uwzględnione we wskaźnikach atrakcyjności inwestycyjnej w wersji podstawowej, czyli dla PAI1_GN. Do analiz na poziomie regionalnym, subregionalnym lub lokalnym najbardziej użyteczne są wskaźniki potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej w wersji podstawowej PAI1_C, które stanowią modyfikację wskaźnika PAI1_GN. Wykaz cech składających się na jego ostateczny agregat zawiera tabela 2 w aneksie. 3 Korzyści aglomeracji to korzyści: dużej skali produkcji, wspólnej lokalizacji przedsiębiorstw oraz korzyści urbanizacji. Więcej na ten temat w: H. Godlewska-Majkowska, Produkcja przemysłowa, w: Geografia ekonomiczna, red. K. Kuciński, Wolters Kluwer, Kraków 2009, s

13 Rysunek 4. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich gmin według wskaźnika PAI1_GN w 2009 roku PAI1 NUTS5 Data column: GN 2009 F E D C B A Przemysł przetwórczy ma trochę inne uwarunkowania lokalizacyjne w porównaniu do uniwersalnego produktu marketingu terytorialnego. Odzwierciedla się to w modyfikacji zestawu zmiennych diagnostycznych, składających się na wskaźnik opisujący potencjalną atrakcyjność inwestycyjną w wariancie podstawowym (PAI1_C). Modyfikacja polega na rozszerzeniu mikroklimatu infrastruktury technicznej o zmienne dotyczące specjalistycznej infrastruktury proekologicznej, a mikroklimatu rynkowego o zmienne opisujące rynkowe korzyści aglomeracji. Redukcji uległ także zestaw zmiennych opisujących infrastrukturę społeczną oraz mikroklimat administracyjny. Z uwagi na spadek znaczenia czynnika transportu w ogólnych kosztach produkcji przemysłowej oraz spadek znaczenia przemysłów surowcochłonnych wskaźniki atrakcyjności są przydatne do preselekcji lokalizacji pod inwestycje przemysłowe. Oczywiście dotyczy to w szczególności branż o lokalizacji swobodnej, względnie rynkowej. Pewnym wyjątkiem są rodzaje przemysłu o lokalizacji związanej czy wręcz przymusowej. W ich przypadku dużo większe znaczenie ma baza surowcowa. Niemniej jednak, spośród lokalizacji spełniających zakładane warunki brzegowe, dotyczące wielkości potencjału surowcowego, charakterystyki warunków ekonomicznych, ekologicznych i technologicznych, można wybrać lokalizacje, które dają dodatkowe korzyści w postaci atrakcyjnego położenia rynkowego, dobrych warunków kadrowych i dostępności do infrastruktury technicznej i społecznej tak regionalnej, jak lokalnej. Wskaźniki atrakcyjności można zatem rozpatrywać jako pomocniczy instrument w procedurze wyboru miejsca 13

14 prowadzonej inwestycji w działalność produkcyjną. W zależności od skali działalności możemy rozpatrywać atrakcyjność regionów w różnych przekrojach terytorialnych Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w przemysłowe przetwórstwo oraz jej wewnętrzne zróżnicowanie Atrakcyjność polskich regionów dla inwestycji w przemysłowe przetwórstwo wykazuje dużą zgodność ze zróżnicowaniem przestrzennym poziomu rozwoju gospodarczego i charakterystyczną dla polskiej przestrzeni tendencję malejącą z południowego-zachodu na północy-wschód stosownie do przebiegu dyfuzji innowacji (rys. 5). Rysunek 5. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw dla inwestycji w przetwórstwo przemysłowe według wskaźnika PAI1_C w 2009 roku PAI1 NUTS2 Data column: C 2009 F E D C B A Najbardziej atrakcyjne są województwa: mazowieckie, śląskie i dolnośląskie, natomiast zdecydowanie nieatrakcyjne są województwa: podlaskie, lubelskie i warmińskomazurskie. Na mapie atrakcyjności wyróżnia się też Wielkopolska, co można skojarzyć z tradycjami rozwoju przemysłu w tym regionie. Rozwój przemysłu w XXI wieku wiąże się z fazą reindustrializacji, której ważnym elementem jest tworzenie innowacyjnych produktów, opartych na myśli technicznej, wymagających dostępu do wysoko wykwalifikowanej kadry. Duże znaczenie ma także stworzenie na terenach przemysłowych nowej infrastruktury, która nie tyle charakteryzowałaby się dostępem do tradycyjnej infrastruktury, ile do zaplecza naukowo badawczego i nowoczesnej łączności. Z tego względu, w różnych skalach przestrzennych, na 14

15 mapie atrakcyjności inwestycyjnej dla przemysłu przetwórczego wyróżniają się duże ośrodki miejskie, które stanowią osnowę okręgów przemysłowych typu rynkowego, obecnie restrukturyzowanych zgodnie z trendami światowymi, idącymi w kierunku wzrostu absorpcji kapitału zaawansowanego technologicznie i coraz szerszego wykorzystania outsourcingu i offshoringu. Przejawem tych trendów jest tworzenie parków naukowych i technologicznych wspieranych przez BPO. Tendencje te są wyraźnie widoczne na kartogramie prezentującym zróżnicowanie przestrzenne atrakcyjności inwestycyjnej polskich podregionów, wśród których na szczególną uwagę zasługują Warszawa, Poznań, Kraków, podregiony: wrocławski, łódzki, tyski, gliwicki i katowicki (rys. 6). Rysunek 6. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich podregionów dla inwestycji w przetwórstwo przemysłowe według wskaźnika PAI1_C w 2009 roku PAI1 NUTS3 Data column: C 2009 F E D C B A Zwraca natomiast uwagę wyraźnie mniejsza atrakcyjność w porównaniu do oceny atrakcyjności dla gospodarki narodowej podregionów północno-wschodniej Polski, obejmujących prawie całe Podlasie (bez podregionu białostockiego) po Mazury. Niekorzystna jest także ocena podregionu sandomiersko-jędrzejowskiego. Kartogram ten ukazuje zatem relatywnie duże bariery rozwoju inwestycji przemysłowych w północno-wschodniej Polsce, wskazując zarazem większe możliwości w dziedzinie rozwoju inwestycji handlowousługowej, w tym szczególnie turystyki. Zjawisko to ujawnia także mapa powiatów. Na jej podstawie możemy zidentyfikować jako bardzo atrakcyjne nie tylko aglomeracje miejskie, lecz także zdominowane przez 15

16 tradycyjne branże przemysłu powiaty, gdzie wydobywa się strategiczne surowce mineralne węgiel kamienny, węgiel brunatny, rudy miedzi (rys. 7). Rysunek 7. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich powiatów dla inwestycji w przetwórstwo przemysłowe według wskaźnika PAI1_C w 2009 roku PAI1 NUTS4 Data column: C 2009 F E D C B A Dotyczy to w szczególności aglomeracji: warszawskiej, katowickiej, poznańskiej, wrocławskiej, krakowskiej, gdańskiej i szczecińskiej. Atrakcyjne są także lokalizacje w pobliżu ośrodków przemysłowych, odznaczających się obecnością dobrze opłacanych kadr, o ponadprzeciętnej sile nabywczej. W Polsce taką grupę stanowią górnicy i hutnicy, w tym górnictwa i hutnictwa miedziowego i węglowego. Zjawisko to znajduje odzwierciedlenie w wysokiej ocenie atrakcyjności inwestycyjnej powiatów: Katowice Rybnik, Żory, Tychy. Licznie reprezentowane są dawne stolice województw, tj. Zamość, Bielsko-Biała, Krosno i obecne miasta wojewódzkie, ale poniżej 500 tys. mieszkańców, tj.: Rzeszów, Białystok, Zielona Góra. Są to zarazem ośrodki przemysłowe lub centra okręgów przemysłowych, pamiątki po forsownej industrializacji w Polsce Ludowej. Z polityką aktywizacji Polski Wschodniej kojarzyć można do dzisiaj ponad przeciętną atrakcyjność takich powiatów, jak: Sandomierz, powiaty świdnicki, stalowowolski czy tarnobrzeski. Zjawisko to jest jeszcze bardziej widoczne na mapie atrakcyjności inwestycyjnej według gmin. Ośrodki, na terenie których zlokalizowano w przeszłości duże zakłady przemysłu przetwórczego, do dzisiaj wyróżniają się potencjałem odpowiednim do inwestycji w przemysł. Dotyczy to np. Kleszczowa, na terenie którego mieści się największa w Polsce kopalnia węgla brunatnego. Innym przykładem jest Lubin (górnictwo miedzi) i Chodzież, 16

17 Bolesławiec (przemysł ceramiczny), Grudziądz (przemysł chemiczny), Wysokie Mazowieckie (przemysł mleczarski), Biłgoraj (przemysł odzieżowy), Międzyrzec Podlaski (przemysł mleczarski), Krasnystaw (przemysł cukrowniczy). Istotne znaczenie dla atrakcyjności lokalizacji inwestycji przemysłowych ma także położenie w węzłach komunikacyjnych, co jest szczególnie istotne w przypadku przemysłu o cechach montażowych. Tym można wyjaśnić wysoką ocenę atrakcyjności inwestycyjnej dla gmin w strefach podmiejskich dużych miast (rys. 8). Rysunek 8. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich powiatów dla inwestycji w przetwórstwo przemysłowe według wskaźnika PAI1_C w 2009 roku PAI1 NUTS5 Data column: C 2009 F E D C B A Wśród najbardziej atrakcyjnych gmin dla inwestycji przemysłowych znalazły się bowiem aglomeracje miejskie (warszawska, katowicka, szczecińska, poznańska, krakowska, łódzka, wrocławska). Zwraca uwagę większy zasięg terytorialny terenów o najwyższej atrakcyjności dla inwestycji przemysłowych w przypadku konurbacji górnośląskiej i warszawskiej. W skali gminnej widać także inne przykłady wpływu rozmieszczenia głównych arterii komunikacyjnych na atrakcyjność poszczególnych rejonów dla inwestycji przemysłowych. Doskonałym tego przykładem jest wydłużenie zasięgu lokalizacji atrakcyjnych dla omawianej działalności w kierunku południowym i południowo-wschodnim od Poznania. Gminy: Środa Wielkopolska i Tarnowo Podgórne zawdzięczają swoją wysoką 17

18 atrakcyjność dla inwestycji w przemysł położeniu w pobliżu autostrady i zarazem blisko stolicy Wielkopolski. W skali gminnej potwierdza się także wysoka atrakcyjność lokalizacji w ośrodkach przemysłowych, o czym świadczy ich obecność wśród najlepiej ocenianych gmin pod w względem potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej. Analiza w skali lokalnej pozwala także na wstępne zidentyfikowanie obszarów, które mogą stać się podstawą tworzenia organizacji sieciowych typu klaster lub innych mniej zaawansowanych form koncentracji przestrzennej przemysłu. Szczególnie jest to wyraźne na Dolnym Śląsku, gdzie do dzisiaj widoczne są pozostałości okręgów przemysłowych. Obecnie gminy o najwyższej klasie atrakcyjności inwestycyjnej dla przemysłu przetwórczego ciągną się zwartym pasem od Namysłowa, przez Jelcz-Laskowice i Wrocław, po Kobierzyce. Innym przykładem jest ciąg gmin od Kolbuszowej, przez Głogów Małopolski, Rzeszów, Boguchwałę, po Ropczyce na Podkarpaciu czy od Białegostoku, przez Juchnowiec Kościelny, Wasilków, Czarną Białostocką, po Sokółkę Handel i usługi Patrycjusz Zarębski Uwagi metodyczne Pomiar atrakcyjności inwestycyjnej dla inwestycji w handel i usługi wymaga uwzględnienia w modelu badawczym grupy wskaźników odnoszących się do specyfiki działalności i ewentualnego potencjału dla jej rozwoju. Należy przyjąć, iż przestrzenny rozwój handlu i usług jest silnie związany z przestrzennym zróżnicowaniem popytu na towary i usługi, który reprezentowany jest przez ludność, jak też przedsiębiorstwa oraz szereg instytucji państwowych, kreujących wydatki publiczne. Stąd w modelu znalazły się wskaźniki określające gęstość zaludnienia, jak też liczbę przedsiębiorstw w odniesieniu do powierzchni jednostki administracyjnej. Dodatkowo należało uwzględnić siłę nabywczą zarówno ludności, jak i przedsiębiorstw, co niezaprzeczalnie determinuje obroty handlowe i wpływy z handlu i usług. Ze względu na brak bezpośrednich danych dotyczących dochodów gospodarstw domowych i przedsiębiorstw posłużono się wpływami z podatków od dochodów PIT oraz CIT, co w sposób pośredni obrazuje zróżnicowanie przestrzenne w zakresie osiąganych dochodów. Do analizy włączono również wskaźniki opisujące targowiska oraz punkty sprzedaży drobnodetalicznej, co uzupełnia obraz infrastruktury związanej z handlem. Przede wszystkim podnosi znaczenie tych lokalnych jednostek, w których zamiast dużych centrów handlowych, jak i sklepów wielkopowierzchniowych, handel zorganizowany jest właśnie w postaci targowisk. W przypadku handlu i usług walory lokalizacyjne determinowane są również możliwościami w zakresie realizowania inwestycji pozwalających tworzyć nowe obiekty zarówno handlowe, jak i usługowe. Mają na to wpływ: charakter i kierunki polityki przestrzennej jednostek samorządowych, od których zależą możliwości uzyskania pozwoleń budowlanych oraz rozwój infrastruktury transportowej. Jakość sieci transportowej jest istotnym elementem planowania inwestycyjnego z uwagi na przewozy towarowe 18

19 o charakterze zaopatrzeniowym zarówno dla handlu hurtowego, jak i detalicznego. Wzdłuż linii tranzytowych lokalizowane są centra dystrybucyjne, magazyny, hurtownie, zakłady produkcyjne, a także stacje paliw, punkty naprawy pojazdów i inne podmioty świadczące usługi wspierające działalność transportową. Gminy, na terenie których zlokalizowane są drogi krajowe oraz szybkiego ruchu, uzyskują dzięki temu impuls rozwojowy i odnotowują wyższy poziom rozwoju gospodarczego w porównaniu do gmin sąsiadujących, pozbawionych tego typu infrastruktury drogowej. Zestawienie wszystkich 36 wskaźników wykorzystanych w modelu, pogrupowanych w 5 mikroklimatów, przedstawiono w tabeli 3 w aneksie Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w handel i usługi oraz jej wewnętrzne zróżnicowanie Naturalną konsekwencją rozwoju produkcji, a przede wszystkim przetwórstwa przemysłowego, jest rozwój sieci dystrybucji umożliwiającej dostarczenie produktów zarówno do dalszych producentów, jak i odbiorców finalnych. Jest to szczególnie widoczne, jeśli porównamy mapy atrakcyjności inwestycyjnej przetwórstwa przemysłowego oraz handlu i usług (rys. 9). Rysunek 9. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika PAI1_G w 2009 roku W przypadku handlu i usług najlepiej ocenione zostały województwa: mazowieckie, śląskie oraz dolnośląskie (klasa A). W ogólnym zestawieniu widoczny jest podział na Polskę Wschodnią i Zachodnią. W województwach położonych na zachodzie kraju, pomijając czynniki demograficzne i ekonomiczne, wyższy poziom atrakcyjności inwestycyjnej można tłumaczyć lepszymi perspektywami dla rozwoju handlu i usług ze względu na geograficzne 19

20 położenie względem rynków europejskich, co owocuje możliwością rozwoju handlu zagranicznego. Niski potencjał rynkowy i ludnościowy źle rokuje w najbliższych latach rozwojowi inwestycji związanych z handlem i usługami w województwach: kieleckim, podlaskim oraz lubelskim. Procesy, jakie mają miejsce na rynkach światowych, oraz wysokie znaczenie handlu międzynarodowego w gospodarkach wielu krajów wysoko rozwiniętych wskazują na potrzebę tworzenia połączeń międzynarodowych o charakterze lotniczym oraz morskim. Inwestycje w ten rodzaj infrastruktury znacząco podnoszą walor lokalizacyjny województw, co ma miejsce w przypadku województw: pomorskiego (port morski, lotnisko Rębiechowo), mazowieckiego (lotnisko Okęcie), śląskiego (lotnisko Pyrzowice) oraz dolnośląskiego (lotnisko Strachowice). W przyszłości, ze względu na walory transportowe, na znaczeniu powinny zyskać województwa: zachodniopomorskie (porty Szczecin, Świnoujście, lotnisko Goleniów), małopolskie (lotnisko Balice), podkarpackie (lotnisko Jesionka), kujawskopomorskie (lotnisko Szwederowo), lubuskie (lotnisko Zielona Góra) oraz wielkopolskie (lotnisko Ławica). Rysunek 10. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich podregionów według wskaźnika PAI1_G w 2009 roku Potencjał inwestycyjny podregionów pokazuje, jak duże znacznie dla analizowanych inwestycji ma popyt, czyli gęstość zaludnienia oraz położenie Polski względem zachodnich i wschodnich rynków europejskich. Najwyższą ocenę (klasa A) otrzymały miasta: Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Szczecin oraz region trójmiejski: Gdańsk, Sopot, Gdynia (rys. 10). 20

21 W pobliżu wszystkich wymienionych miast zlokalizowane są porty lotnicze o znaczeniu międzynarodowym. W przypadku województwa mazowieckiego widać dużą koncentrację potencjału inwestycyjnego w metropolii Warszawskiej, który to potencjał silnie kontrastuje z pozostałymi terenami województwa o niskiej atrakcyjności. Atrakcyjność inwestycyjna powiatów potwierdza wysoką atrakcyjność obecnych i byłych miast wojewódzkich. W przypadku niektórych, np. Warszawy, Katowic, Poznania, Łodzi, Wrocławia, Szczecina, można zaobserwować, iż wysoką atrakcyjnością inwestycyjną odznaczają się sąsiadujące z nimi powiaty. Zjawisko to jest jeszcze bardziej widoczne na mapie atrakcyjności inwestycyjnej gmin (rys. 11 i 12). Jest to konsekwencją procesu suburbanizacji i rozwoju miast. Następuje szybszy przyrost ludności na obszarach zewnętrznych, aniżeli w centrum miasta, co dodatkowo powoduje wzrost zapotrzebowania na usługi handlowe i naprawy. Szczególnie jest to zauważalne w regionie Warszawy, Poznania, Katowic, Łodzi, a także Gdańska i Szczecina. W ostatnich latach widoczny jest również rozwój centrów handlowych oraz sklepów wielkopowierzchniowych, zarządzanych przez duże sieci handlowe. Zmniejsza się znaczenie małych jednostek handlowych na rzecz dużych oferujących szeroki asortyment, znacznie niższe ceny oraz bazę rozrywkowo-sportową, co dodatkowo przyciąga odwiedzających. Duże centra handlowe lokalizowane są przede wszystkim w miejscach charakteryzujących się dobrym połączeniem komunikacyjnym, ale z dala od zatłoczonych centralnych punktów miasta. Są to najczęściej tereny zlokalizowane przy głównych trasach wyjazdowych, na obrzeżach miast lub poza ich granicami, co ułatwia dojazd do nich bez konieczności pokonywania trudności komunikacyjnych zatłoczonych ulic miejskich. Walory lokalizacyjne dla inwestycji handlowych i usługowych mają również tereny zlokalizowane w tzw. sypialniach miejskich, w których dominuje funkcja mieszkalna, natomiast przemysł i inne uciążliwe produkcje ograniczone są do minimum. 21

22 Rysunek 11. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich powiatów według wskaźnika PAI1_G w 2009 roku Rysunek 12. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich gmin według wskaźnika PAI1_G w 2009 roku 22

23 W dużych miastach, takich jak: Warszawa, Poznań, Wrocław, centra te obsługują duże dzielnice mieszkalne, a wysoka gęstość zaludnienia gwarantuje popyt na oferowane towary i usługi. Mapa atrakcyjności inwestycyjnej dla powiatów pokazuje znacznie mniejsze zróżnicowanie wartości wskaźnika w powiatach województw zachodnich, aniżeli ma to miejsce na wschodzie kraju. Szczególnie w województwie mazowieckim występuje duża różnica pomiędzy metropolią warszawską a pozostałymi powiatami (zwłaszcza położonymi na granicy województwa). W układzie powiatowym należy również wskazać na wysoką atrakcyjność inwestycyjną byłych miast wojewódzkich, które w przypadku regionów wschodnich są w większości jedynymi najatrakcyjniejszymi lokalizacjami. Największą atrakcyjnością inwestycyjną dla handlu i usług w układzie według gmin charakteryzują się obszary metropolitarne, szczególnie aglomeracje: warszawska, katowicka, poznańska, szczecińska. Do miast o najwyższej atrakcyjności (klasa A) zaliczono m.in.: Warszawę, Sopot, Łęknicę (miasto graniczne z Niemcami), Raszyn (gmina wiejska), Kętrzyn, Zieloną Górę, Poznań, Wrocław, Olsztyn, Rzeszów, Legionowo, Pruszcz Gdański, Kraków, Kościan, Białystok, Działdowo, Kołobrzeg, Piastów oraz Katowice. Są to lokalizacje, na atrakcyjność inwestycyjną których wpływ mają: potencjał rynkowy w postaci wysokiego popytu na towary i usługi, a także lokalizacja w pobliżu dużych aglomeracji miejskich i przejść granicznych. Korzystne warunki jakie pojawiły się z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, czyli ułatwienia w zakresie międzynarodowych przewozów towarowych oraz ich intensyfikacja, a także większe zainteresowanie naszym krajem ze strony inwestorów zagranicznych, zaowocowały zwiększonymi inwestycjami branży logistyczno-magazynowej. Przy czym podstawowym kryterium wyboru lokalizacji inwestycji jest dobre położenie w stosunku do głównych dróg i autostrad. Wysoką atrakcyjność inwestycyjną dla handlu i usług mają również gminy, które nie charakteryzują się tak wysoką gęstością zaludnienia, jak ma to miejsce w przypadku dużych ośrodków miejskich. Dotyczy to gmin turystycznych, które odnotowują wysokie wskaźniki odwiedzin turystów. Gminy te wchodzą w skład regionów turystycznych, m.in.: Wybrzeża Bałtyckiego, Pojezierza Mazurskiego i Pomorskiego, Karpat i Sudetów. Odwiedzający gminy turyści w trakcie pobytu zaopatrują się nie tylko w produkty i korzystają z usług podstawowej potrzeby, lecz także często dokonują zakupów na targowiskach z odzieżą i pamiątkami w centrach handlowych oraz korzystają z punktów naprawczych pojazdów i stacji paliw Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi Patrycjusz Zarębski Uwagi metodyczne Ujęcie przestrzenne atrakcyjności inwestycyjnej regionów Polski dla turystyki i gastronomii wymaga wykorzystania szeregu elementów, które w końcowej mierze pozwolą na ocenę poziomu tej atrakcyjności. Czynnikiem, który w dużym stopniu determinuje poziom 23

24 atrakcyjności inwestycyjnej i umożliwia powstanie produktu turystycznego, są walory turystyczne i ich przestrzenne rozmieszczenie. Unikatowymi walorami przyrodniczymi bądź antropogenicznymi odznaczają się zazwyczaj tereny znacznie oddalone od miejsca występowania popytu, stąd potrzebna jest odpowiednia infrastruktura noclegowa i gastronomiczna w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych turystów. Lokalizacja w pobliżu źródeł popytu jest również istotna w przypadku turystyki biznesowej (duże centra gospodarcze) oraz wzdłuż głównych tras komunikacyjnych. W przypadku analizy atrakcyjności inwestycyjnej istotne są z jednej strony czynniki związane z szeroko rozumianymi walorami turystycznymi i zagospodarowaniem turystycznym, z drugiej natomiast czynniki budujące dobry klimat do prowadzenia inwestycji, do których zalicza się: kapitał ludzki, infrastrukturę techniczną i społeczną oraz popyt na analizowane usługi i produkty. Znalazło to odzwierciedlenie w przyjętych do budowy modelu 38 wskaźnikach pogrupowanych w 5 mikroklimatów inwestycyjnych (tab. 4 w aneksie). Jednym z najważniejszych czynników atrakcyjności są walory turystyczne, które stanowią zespół elementów środowiska naturalnego oraz elementów pozaprzyrodniczych, które wspólnie albo każde z osobna są przedmiotem zainteresowania turysty 4. Są to elementy środowiska przyrodniczego, do których zaliczamy: góry, morze, wody śródlądowe, atrakcyjny krajobraz oraz elementy pozaprzyrodnicze (antropogeniczne), powstałe w wyniku ingerencji człowieka. Walory pozaprzyrodnicze określane są także jako kulturowe i zalicza się do nich m.in. muzea i rezerwaty archeologiczne, zabytki architektury i budownictwa, miejsca związane ze znanymi postaciami, zabytki działalności gospodarczej i techniki, miejsca kultu religijnego, wydarzenia i imprezy o charakterze kulturalnym, sportowym i religijnym. Wymienione elementy wykorzystano do budowy wskaźników w mikroklimacie przyrodniczym oraz mikroklimacie infrastruktury technicznej. W poszukiwaniu regionów atrakcyjnych dla inwestycji turystycznych ważne jest uwzględnienie głównych motywów wyjazdów, wśród których możemy wyróżnić sześć podstawowych rodzajów typów ruchu turystycznego, takich jak turystyka: poznawcza, wypoczynkowa, zdrowotna, kwalifikowana, religijna, biznesowa. W analizie będziemy zatem poszukiwali takich obszarów, które spełniają te warunki i dają możliwość zaspokajania wymienionych potrzeb poprzez rozwój inwestycji w przedsiębiorstwa turystyczne Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w działalność związaną z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi i jej wewnętrzne zróżnicowanie Najwyżej, ze względu na atrakcyjność inwestycyjną (klasa A), oceniono trzy województwa: mazowieckie, małopolskie oraz zachodniopomorskie (rys. 13). Ich wysoki poziom atrakcyjności jest podyktowany zróżnicowanymi czynnikami o charakterze przyrodniczym, rynkowym oraz antropogenicznym. Województwo mazowieckie, a szczególnie jego metropolia warszawska, jest centrum administracyjnym, biznesowym oraz kulturowym kraju. Skupia w sobie zarówno potencjał dla turystyki poznawczej, kształtowanej za pomocą walorów antropogenicznym na światowym poziomie, wydarzeń kulturalnych 4 J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa

25 i sportowych, jak i potencjał w postaci popytu na usługi noclegowe, związane z turystyką biznesową. Województwo małopolskie natomiast posiada niezaprzeczalne walory antropogeniczne o charakterze historycznym, kulturowym, ale także walory dla turystyki wypoczynkowej wynikające z atrakcyjnych terenów górskich. Województwo zachodniopomorskie posiada przede wszystkim walory takie, jak: wybrzeże Morza Bałtyckiego oraz pojezierza, stwarzające dogodne warunku dla turystyki wypoczynkowej oraz kwalifikowanej. Dziwić może niska pozycja województwa warmińskomazurskiego, w którym obok wysokich walorów przyrodniczych (klasa A) występują niskie wartości pozostałych mikroklimatów. Rysunek 13. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika PAI1_I w 2009 roku Najważniejszym walorem województwa są największe jeziora w Polsce (prawie 8% powierzchni województwa) przy słabych pozostałych elementach decydujących o atrakcyjności, takich jak: infrastruktura, zasoby pracy oraz działania i możliwości finansowe władz lokalnych gmin. W wspomnianym województwie prawie 50% miejsc noclegowych znajduje się w obiektach sezonowych, czynnych tylko w okresie letnim. Dominuje w nim turystyka wypoczynkowa i kwalifikowana żeglarstwo, w przypadku którego duża część turystów nocuje na jachtach, a więc nie ma potrzeby korzystania z bazy noclegowej i gastronomicznej. 25

26 Najwyżej ocenione (klasa A) podregiony to miasta: Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, w których, jak już wspominano, dominują walory krajoznawcze, kulturowe i społeczne, a także dużą rolę odgrywa turystyka biznesowa (rys. 14). Podobnie wysoko oceniono podregiony: koszaliński, szczeciński oraz trójmiejski, o wysokich walorach wypoczynkowych ze względu na wybrzeże Morza Bałtyckiego, a także potencjał dla rozwoju turystyki, co odgrywa też ważną rolę w podregionach: tyskim i katowickim. Na kartogramie wyróżniają się również podregiony górskie: jeleniogórski, bielski (region Beskidów), nowosądecki (region Beskidów). Potencjał dla tworzenia inwestycji w turystykę jest silnie zdeterminowany przez walory przyrodnicze, takie jak: dostęp do morza i plaże, jeziora, ukształtowanie powierzchni oraz tereny leśne. Rysunek 14. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich podregionów według wskaźnika PAI1_I w 2009 roku Znajduje to potwierdzenie w analizie na poziomie powiatów, gdzie wśród dwudziestu najwyżej ocenionych znalazły się powiaty: m. Sopot, kołobrzeski, m.st. Warszawa, m. Katowice, kamieński, m. Świnoujście, m. Kraków, tatrzański, m. Wrocław, m. Tychy, m. Gdańsk, leski, gryficki, m. Poznań, m. Bielsko-Biała, m. Opole, m. Zielona Góra, sławieński, koszaliński, m. Gdynia (rys. 15). Zdecydowana większość z nich charakteryzuje się atrakcyjnym położeniem względem Morza Bałtyckiego, a niektóre atrakcyjnymi 26

27 terenami górskimi. Silną pozycję mają również duże centra miejskie, a także mniejsze miasta spełniające w przeszłości rolę stolic województw. Analiza potencjału na poziomie gminnym pozwala na porównanie otrzymanych wyników do znanych regionów turystycznych Polski (rys. 16). Bardzo wysoko ocenione gminy zlokalizowane są w regionie wybrzeża Morza Bałtyckiego, które stanowi wąski pas ziemi przylegający do morza, z różnorodnymi formami krajobrazowymi, takimi jak: plaże, klify, wydmy, mierzeje, delty itp. Rozwija się tutaj turystyka wypoczynkowa, głównie w sezonie letnim, a gama możliwości spędzania aktywnie czasu wolnego jest szeroka. Należy zaznaczyć, iż sezonowość nie dotyczy uzdrowisk nadmorskich, które funkcjonują przez cały rok. Inwestycje na tym obszarze związane są głównie z rozbudową infrastruktury usługowej w zakresie bazy noclegowej, gastronomicznej i rozrywkowo-sportowej. Obok typowej bazy turystycznej rozwijają się również pozostała formy działalności gospodarczej, które możemy określić mianem paraturystycznych, czyli sklepy, przedsiębiorstwa budowlane, firmy finansowe oraz transportowe i wiele innych, bez których nie byłaby możliwa rozbudowa bazy turystycznej, nie byłoby też możliwe świadczenie usług turystycznych. Rysunek 15. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich powiatów według wskaźnika PAI1_I w 2009 roku Stąd też gminy nadmorskie o wysokiej funkcji turystycznej często są uważane za jedne z najlepiej rozwiniętych gospodarczo gmin wiejskich w Polsce. Podatki i opłaty lokalne, zasilające budżety jednostek samorządowych, dają duże możliwości inwestowania, co mocno podnosi jakość infrastruktury, a co za tym idzie również poziom atrakcyjności inwestycyjnej. 27

28 Istotną grupą gmin o ponadprzeciętnych warunkach dla inwestycji turystycznych są gminy pojezierzy: Pomorskiego, Mazurskiego i Wielkopolskiego. Pojezierza charakteryzuje przede wszystkim krajobraz polodowcowy, którego głównymi formami są jeziora, wzgórza morenowe oraz kompleksy leśne. Gminy zlokalizowane w obrębie omawianych pojezierzy nie posiadają tak zaawansowanej infrastruktury turystycznej, jak ma to miejsce w przypadku gmin nadmorskich. Na ich obszarze rozwija się głównie turystyka sezonowa w okresie letnim, a głównymi formami jest turystyka wypoczynkowa oraz kwalifikowana (żeglarstwo, nurkowanie, kajakarstwo itp.). Gminy o wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej, położone w południowej części Polski, skoncentrowane są w trzech głównych regionach: Wyżyny Małopolskiej, obejmującej Góry Świętokrzyskie oraz Jurę Krakowsko-Częstochowską, Sudetów, obejmujący najstarsze pasma górskie w Polsce, oraz Karpat. Istotnym walorem inwestycyjnym tych gmin jest dość długi sezon ruchu turystycznego, który obejmuje większość dni w roku bez względu na porę roku. W okresie letnim panują tutaj dobre warunki dla turystyki kwalifikowanej (turystyka piesza, trekking, turystyka ekstremalna, rowerowa, speleologiczna), wypoczynkowej oraz poznawczej. Zimą natomiast panują w nich dobre warunki do uprawiania sportów zimowych głównie narciarstwa. Rysunek 16. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich gmin według wskaźnika PAI1_I w 2009 roku Należy również zwrócić uwagę na wysoką atrakcyjność gmin miejskich, wśród których znalazły się duże miasta pełniące funkcję centrów gospodarczych, społecznych i kulturalnych, a także posiadające bogatą przeszłość historyczną, liczne zabytki sakralne oraz świeckie. W miastach rozwija się m.in. turystyka biznesowa. Jak podaje Instytut Turystyki 28

29 w roku 2010 cele służbowe stanowiły 20% wszystkich krajowych wyjazdów turystycznych długookresowych (minimum 5 dni) oraz 12% wyjazdów krótkookresowych (2 4 dni). Miasta, ze względu na wysoką gęstość zaludnienia, odnotowują również wysoką liczbę przyjazdów związanych z odwiedzinami krewnych i znajomych. Według Instytutu Turystyki w 2010 roku wspomniane przyjazdy krótkookresowe stanowiły 55%, natomiast długookresowe 32% wyjazdów turystycznych Polaków. Podsumowując, należy stwierdzić, iż w Polsce występują dość wysoko ocenione warunki dla inwestowania w zakresie usług turystycznych i gastronomicznych. Dotyczy to zarówno obszarów północnych Polski, ukierunkowanych na rozwój turystyki wypoczynkowej w pasie nadmorskim oraz regonach pojezierzy, jak i południowej części Polski z atrakcyjnymi regionami górskimi, w których istnieją możliwości rozwoju turystyki wypoczynkowej i kwalifikowanej. Dodatkowo zauważono, iż coraz większego znaczenia nabiera turystyka biznesowa, przy czym dotyczy to główne dużych miast i centrów gospodarczych, a także obszarów położonych wzdłuż głównych tras komunikacyjnych Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Patrycjusz Zarębski Uwagi metodyczne Proces rozwoju wielu przedsiębiorstw na świecie i w Polsce zmierza do stosowania strategii outsourcingu, czyli wykorzystania zasobów zewnętrznych. Zlecenie innemu przedsiębiorstwu wykonania zadań niezwiązanych bezpośrednio z podstawową działalnością firmy pozwala uzyskać przewagę konkurencyjną dzięki bardziej efektywnemu wykorzystaniu swoich zasobów na działania będące głównym nurtem działalności przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa zazwyczaj decydują się na wykorzystanie innych przedsiębiorstw, licząc na uzyskanie zasobów, którymi przedsiębiorstwo nie dysponuje, pozyskanie lepszych jakościowo zasobów, zwolnienie własnych zasobów oraz redukcję i kontrolę kosztów operacyjnych. Usługi, z których mogą korzystać przedsiębiorstwa, odnoszą się m.in. do działalności profesjonalnej, naukowej oraz technicznej. Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna obejmuje działalność wymagającą wiedzy specjalistycznej działalność prawniczą, rachunkowo-księgową i doradztwo podatkowe, działalność firm centralnych (head offices), doradztwo związane z zarządzaniem, działalność w zakresie architektury i inżynierii, badania i analizy techniczne, badania naukowe i prace rozwojowe, reklamę, badanie rynku i opinii publicznej, działalność weterynaryjną oraz pozostałą działalność profesjonalną, naukową i techniczną, w tym działalność fotograficzną oraz tłumaczenia. Zakres wymienionych działalności jest szeroki i zarazem bardzo ważny ze względu na powiązania gospodarcze z pozostałymi sektorami gospodarki. Działalność profesjonalna przeżywa obecnie dynamiczny rozwój i jest nieodzownym elementem procesu serwicyzacji polskiej gospodarki. Do obliczenia potencjału atrakcyjności inwestycyjnej wykorzystano 48 wskaźników pogrupowanych w 5 mikroklimatów (tab. 5 w aneksie). Szczególnie ważne dla oceny potencjału inwestycyjnego są zasoby kapitału ludzkiego reprezentowane przez dobrze wykształcone kadry, przy czym posiadana wiedza powinna mieć charakter specjalistyczny, wynikający z aktualnych potrzeb rynku. Ważnym czynnikiem w przypadku określenia jakości 29

30 kapitału ludzkiego jest poziom przygotowania infrastrukturalnego dla kształcenia i podnoszenia kwalifikacji ludności. W tym celu wykorzystano wskaźniki opisujące poziom komputeryzacji w szkołach oraz dostęp do internetu. Równie istotne są działania i inwestycje zabezpieczające dobry stan zdrowia ludności, dostęp do usług medycznych oraz aptek. Rozwój kapitału ludzkiego wymaga również zabezpieczenia możliwości realizowania specjalnych potrzeb o charakterze kulturalno-rozrywkowym oraz sportowym. Możliwość ich zaspokajania w miejscu zamieszkania tworzy odpowiedni klimat do życia i zwiększa napływ ludności. Osoby o wysokim poziomie wykształcenia będą poszukiwały wysokiej jakości usług edukacyjnych, a także możliwości realizowania swoich zainteresowań w różnego rodzaju stowarzyszeniach, sekcjach oraz klubach Atrakcyjność inwestycyjna regionów dla inwestycji w działalność profesjonalną, naukową i techniczną i jej wewnętrzne zróżnicowanie Atrakcyjność inwestycyjna województw, związana z działalnością profesjonalną, naukową i techniczną, wykazuje duży związek z ocenami atrakcyjności inwestycyjnej dla gospodarki narodowej. Za najatrakcyjniejsze w obu analizach uznano województwa: mazowieckie, śląskie oraz dolnośląskie (rys. 17). Rysunek 17. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika PAI1_M w 2009 roku Województwa te odnotowują najwyższe wartości produktu krajowego brutto, co pozwala założyć prawdopodobny wysoki popyt na wszelkiego rodzaju usługi wspierające działalność gospodarczą. Wysoki poziom rozwoju gospodarczego, w tym rozwój przedsiębiorczości, jest więc podstawowym wyznacznikiem lokalizacji inwestycji 30

31 związanych z tzw. usługami zewnętrznymi. Wysoką atrakcyjnością inwestycyjną wyróżniają się również województwa: wielkopolskie i pomorskie. Ze względu na niski poziom rozwoju gospodarczego województw wschodnich należy przewidywać, że w tych województwach będzie znacznie mniejsze zapotrzebowanie na tego typu usługi. Dodatkowo w województwach o niskim poziomie atrakcyjności inwestycyjnej barierą rozwoju mogą być niewystarczające zasoby pracy oraz słaba infrastruktura techniczna. Analiza wskaźników dla podregionów wykazała, iż najatrakcyjniejsze lokalizacje inwestycji to: m. Warszawa, m. Wrocław, m. Poznań, m. Kraków, m. Łódź, oraz podregiony: trójmiejski, tyski, katowicki (rys. 18). Są to ośrodki o ugruntowanej sytuacji ekonomicznej, w których koncentruje się życie gospodarcze oraz społeczne regionów. Już teraz można zaobserwować, jak przedstawiają się wpływy ośrodków silnych ekonomicznie, stanowiących centrum w stosunku do obszarów peryferyjnych. Przy czym niższy jest potencjał inwestycyjny we wschodnich podregionach Polski. Warto jednak zaznaczyć, iż województwa, które zostały ocenione najniżej, czyli świętokrzyskie oraz lubelskie, charakteryzują się dużym zróżnicowaniem i na tym poziomie analizy można w tych województwa mówić o atrakcyjnych północnych podregionach oraz słabych regionach południowych i południowo-wschodnich (rys. 18). Rysunek 18. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich podregionów według wskaźnika PAI1_M w 2009 roku Kolejne analizy dla powiatów oraz gmin podkreślają większe znaczenie ośrodków miejskich względem obszarów wiejskich, na terenie których dość rzadko spotyka się inwestycje tego rodzaju (rys. 19 i 20). Wyjątek stanowią jedynie gminy wiejskie, położone w 31

32 bezpośrednim sąsiedztwie dużych aglomeracji o znaczeniu ponadregionalnym, np. Warszawy, Poznania, Katowic, Szczecina, Krakowa, Wrocławia, a także Radomia. Jest to po części spowodowane procesem przenoszenia niektórych działalności na obszary sąsiadujące z dużymi miastami dobrze ze sobą skomunikowanymi. Ponadto opisywane obszary wiejskie stają się miejscem rozbudowy infrastruktury mieszkalnej dla dużych miast oraz następuje w nich proces przeniesienia kapitału ludzkiego, a także niektórych funkcji socjalno-bytowych. Dzięki inwestycjom mieszkalnym i produkcyjnym poprawia się w tych gminach poziom infrastruktury, który również stanowi ważny walor lokalizacyjny dla potencjalnych inwestorów. Rysunek 19. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich powiatów według wskaźnika PAI1_M w 2009 roku Istotną rolę w tworzeniu usług profesjonalnych i specjalistycznych mają ośrodki badawczo-naukowe oraz uczelnie kreujące poziom i jakość wykształcenia kapitału ludzkiego. Zasoby ludzkie dla nauki i techniki (Human Resources in Science and Technology HRST) stanowią osoby, które aktualnie zajmują się lub potencjalnie mogą zająć się pracami związanymi z tworzeniem, rozwojem, rozpowszechnianiem i zastosowaniem wiedzy naukowo-technicznej. W 2009 r. 19,5% zasobów ludzkich dla nauki i techniki zamieszkiwało województwo mazowieckie, w następnej kolejności plasowało się województwo śląskie 12,2%, małopolskie 7,9%, łódzkie 7,6% i dolnośląskie 7,5%. Najmniejszy udział osób 32

33 tworzących zasób odnotowano w województwie opolskim 2,1%, lubuskim 2,3% i podlaskim 2,9% 5. Chcąc podkreślić rolę działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej w tworzeniu rozwoju gospodarczego, należy zaznaczyć, iż jest ona elementem tworzenia gospodarki opartej na wiedzy. Taka gospodarka jest definiowana nie tylko poprzez produkcję, lecz także opiera się ona na procesie tworzenia wiedzy i informacji oraz praktycznym ich wykorzystywaniu. Zasięg jej oddziaływania jest zróżnicowany w zależności od relacji podmiotów sektora produkcji, współpracy ośrodków i instytucji naukowo-badawczych, a także szeroko pojętej sieci połączeń komunikacyjnych. Rysunek 20. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich gmin według wskaźnika PAI1_M w 2009 roku Obraz przestrzenny wskaźnika atrakcyjności dla gmin pokazuje, jak silne ośrodki naukowe i gospodarcze determinują potencjał dla rozwoju analizowanych działalności zaliczanych do sektora usług nowoczesnych. Podsumowując, należy stwierdzić, iż najlepsze warunki dla inwestycji w zakresie usług profesjonalnych występują w regionach o ponadprzeciętnych wskaźnikach gospodarczych oraz wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Dotyczy to głównie miast wojewódzkich oraz pozostałych aglomeracji miejskich o wysokich wskaźnikach rozwoju przedsiębiorczości oraz dużej gęstości zaludnienia. Dodatkowo zauważono, że rozwój 5 GUS, Nauka i technika w Polsce w 2009 roku, Warszawa 2011, s

34 analizowanych inwestycji jest silnie uzależniony od rozwoju kapitału ludzkiego, a co za tym idzie od ośrodków szkolnictwa wyższego, a także instytucji badawczych Podsumowanie Hanna Godlewska-Majkowska Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że historycznie ukształtowany przebieg procesów rozwojowych, inercja struktur społecznych i długowieczność infrastruktury sprawiają, iż potencjalna atrakcyjność inwestycyjna maleje z zachodu na wschód. Jednocześnie zauważamy, że większość najbardziej atrakcyjnych jednostek samorządu terytorialnego wykazuje walory uniwersalne, tzn. stanowią bardzo atrakcyjne środowisko lokalizacyjne dla różnego rodzaju działalności produkcyjnousługowej. Znajduje to odzwierciedlenie w analizach na wszystkich rozpatrywanych szczeblach taksonomicznych. Oznacza to, że najwyżej klasyfikowane regiony i rejony oferują korzyści aglomeracji, w tym szczególnie wspólnej lokalizacji i korzyści urbanizacji. Ma to związek z ich wysokim poziomem rozwoju gospodarczego oraz zaawansowanymi procesami urbanizacyjnymi. Aglomeracje miejskie, pełniące funkcje centrów regionalnych, charakteryzują się dużą atrakcyjnością inwestycyjną i dotyczy to nie tylko części rdzeniowej, lecz także suburbiów. Jednak opisane korzyści rzadziej występują w Polsce Wschodniej, gdzie bardzo atrakcyjne miasta, pełniące funkcje centrów regionalnych, sąsiadują z mało atrakcyjnymi obszarami. Rozwój tych ośrodków odbywa się drogą wymywania zasobów czynników produkcji z bezpośredniego zaplecza, a miasta te nie natrafiły jeszcze na progi rozwojowe. Mogą zatem oferować korzyści aglomeracji. Tereny podmiejskie tego typu ośrodków mają szansę rozwojową, jeśli znajdują się w pobliżu ważnych szlaków komunikacyjnych, zarówno o znaczeniu krajowym, jak i regionalnym. Wcześniejsze inwestycje, które spowodowały zagospodarowanie infrastrukturalne i stworzyły lokalne rynki zbytu są przyczyną ponadprzeciętnej atrakcyjności okręgów i ośrodków przemysłowych. Tego typu obszary stwarzają szczególnie duże możliwości wygenerowania korzyści aglomeracji z uwagi na wcześniejsze zagospodarowanie infrastrukturalne, tradycje w kształceniu zawodowym czy istnienie partnerów biznesowych. Atrakcyjność inwestycyjna poszczególnych obszarów jest zatem silnie uzależniona od poziomu rozwoju gospodarczego, przebiegu urbanizacji, uprzemysłowienia i serwicyzacji gospodarki. Uniwersalne walory lokalizacyjne najbardziej atrakcyjnych regionów i rejonów, jak i wyspecjalizowane funkcje przemysłowe lub usługowe poszczególnych obszarów stanowią potencjalne źródło przewag konkurencyjnych. Mogą zatem oddziaływać na rozwój przedsiębiorczości, tak indywidualnej, jak korporacyjnej, oraz na synergię między nimi. 34

35 Rozdział 2 Atrakcyjność inwestycyjna regionów jako podstawa przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw działających na dużych rynkach Źródłem przewag konkurencyjnych dla przedsiębiorstw może być lokalizacja rozpatrywana w skali regionalnej, kiedy oprócz dostępu do podstawowych zasobów czynników produkcji ważne jest dalsze otoczenie przedsiębiorstwa, w którym mogą być pozyskani nowi partnerzy biznesowi, pracownicy. Ważne może być także położenie przedsiębiorstwa względem regionalnych systemów infrastrukturalnych. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej na poziomie wojewódzkim (NUT2) może być także istotna dla przedsiębiorstw, które działają w skali przekraczającej poziom lokalny wskutek dużej skali produkcji lub niszowego charakteru produkowanych dóbr i oferowanych usług. Tworzenie wskaźników na tym poziomie może być także uzasadnione w porównaniach międzynarodowych. Jest to szczególnie cenne w analizach regionów szczebla NUTS 2 w perspektywie europejskiej Gospodarka narodowa Hanna Godlewska-Majkowska W celu wykorzystania możliwie szerokiego zestawu zmiennych diagnostycznych do oceny potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej regionów szczebla wojewódzkiego stosujemy wskaźnik w wersji rozszerzonej (PAI2_GN). Reprezentuje on większą gamę mikroklimatów, gdyż składa się z analogicznych do PAI1 mikroklimatów, dodatkowo uzupełnionych o mikroklimat innowacyjności i społeczny (kapitału społecznego). Łącznie na wskaźnik PAI2_GN składają się 73 cechy wyjściowe (tab. 6 w aneksie). Nowością dotyczącą wskaźnika PAI2_GN jest wzbogacenie mikroklimatu administracyjnego o nowe składowe w postaci wskaźnika efektywności administracyjnej w zakresie uchwalania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (mpzp). Wskaźnik ten obliczony jest jako iloraz liczby decyzji o pozwoleniu na budowę i liczby decyzji o ustaleniu lokalizacji celu publicznego i warunków zabudowy. Mikroklimat zasoby pracy został uzupełniony o zmienną w postaci liczby słuchaczy studiów podyplomowych na 1000 pracujących oraz zmienną: dalsze trwanie życia trzydziestoletniego mieszkańca. Propozycja ta ma na celu uwzględnienie w ocenie zasobów pracy ważnego aspektu kapitału ludzkiego w postaci kompetencji oraz sił witalnych. Cennym uzupełnieniem wskaźnika potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej jest wskaźnik rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej (RAI), odwołujących się do napływu inwestycji oraz efektywności ponoszonych nakładów kapitału ludzkiego, rzeczowego i finansowego. Sposób konstrukcji tego wskaźnika jest przedstawiony w tabeli 1. 35

36 Tabela 1. Składowe wskaźnika rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej RAI_GN Mikroklimat PRODUKTYWNOŚĆ PRACY RENTOWNOŚĆ MAJĄTKU TRWAŁEGO RENTOWNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW SAMOFINANSOWANIE J.S.T. NAKŁADY INWESTYCYJNE Składowe mikroklimatu Wartość dodana brutto na pracującego w rolnictwie Wartość dodana brutto na pracującego w przemyśle i budownictwie Wartość dodana brutto na pracującego w usługach rynkowych Wartość dodana brutto na pracującego w usługach nierynkowych Wartość dodana brutto na wartość brutto środków trwałych w rolnictwie Wartość dodana brutto na wartość brutto środków trwałych w przemyśle i budownictwie Wartość dodana brutto na wartość brutto środków trwałych w usługach rynkowych Wartość dodana brutto na wartość brutto środków trwałych w usługach nierynkowych Zysk netto podzielony przez wartość przychodów ze sprzedaży Rentowność kapitału własnego Rentowność aktywów Różnica dochodów własnych gmin z majątku oraz wydatków majątkowych podzielone na dochody własne gmin Dochody własne budżetów gmin do wydatków ogółem Nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach w mln PLN na 1000 podmiotów gospodarczych w regionie Nakłady inwestycyjne na mieszkańca Nakłady inwestycyjne na nakłady inwestycyjne w przedsiębiorstwach Na podstawie tak skonstruowanych wskaźników można dokonać waloryzacji atrakcyjności inwestycyjnej regionów na potrzeby analiz regionalnych, w tym także w ujęciu europejskim. Można również stwierdzić, iż najwyżej ekonomicznie rozwinięte województwa są jednocześnie najbardziej atrakcyjnymi regionami dla inwestycji. Wśród nich przodującą pozycję zajmuje województwo mazowieckie, następnie dolnośląskie i śląskie. Najmniej atrakcyjne są natomiast województwa: lubelskie i świętokrzyskie (rys. 21). 36

37 Rysunek 21. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika PAI2_GN w 2009 roku PAI2 NUTS2 Data column: PAI 2 GN 2009 F E D C B A 2.2. Przemysł Hanna Godlewska-Majkowska Działalność przemysłowa wykazuje duże zróżnicowanie stosownie do etapów industrializacji. Z tego względu w poszukiwaniu atrakcyjności inwestycyjnej regionów zastosowaliśmy dwa podejścia. Województwa najwyżej rozwinięte przodują także pod względem rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej, o czym świadczy rys

38 Rysunek 22. Rzeczywista atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika RAI2_GN w 2009 roku RAI NUTS 2 Data column: RAI GN 2009 F E D C B A Pierwsze podejście opiera się na przyjęciu założenia, że przemysł wykazuje dużą kapitałochłonność, co związane jest z wiedzochłonnością i absorpcją kapitału zaawansowanego technologicznie. Wymogi tego typu inwestycji są związane z lokalizacją w środowisku wielkomiejskim lub z dobrym skomunikowaniem z centrami społecznogospodarczymi. Takie rodzaje przemysłu, jak: komputerowy, biotechnologiczny, elektroniczny, aparatury pomiarowej i inne, wymagają dostępu do zaplecza naukowobadawczego, wykwalifikowanych kadr, wysokiej jakości życia i czystego środowiska. Z tego względu w doborze zmiennych diagnostycznych podjęto próbę doboru zmiennych, które możliwie dobrze opisują potrzeby terytorialne tej wiązki przemysłów. Efektem kilkuletnich prac zespołu Instytutu Przedsiębiorstwa SGH pod kierunkiem H. Godlewskiej-Majkowskiej jest opracowanie wskaźnika PAI2_C kap, zbudowanego z 83 zmiennych składających się na siedem mikroklimatów, odpowiadających poszczególnym grupom czynników lokalizacji (tab. 7 w aneksie). Drugą propozycją podejścia jest wskaźnik PAI2_C prac, który określa inwestycje w przemysł pracochłonny. Pod tym pojęciem rozumiemy te rodzaje przemysłu, które wykazują ponadprzeciętny udział kosztów pracy w kosztach wytwarzania, co czyni ich lokalizację wrażliwą na dostęp do tanich pracowników, zapewniających dobrą wydajność pracy. Stąd w doborze wskaźników cząstkowych zwrócono uwagę na strukturę demograficzną, stan zdrowia potencjalnych pracowników, koszty pracy oraz strukturę 38

39 spożycia. Wzięto także pod uwagę kwalifikacje ludności, zważywszy na fakt, iż w tradycyjnych pracochłonnych rodzajach działalności również dokonuje się postęp techniczny i technologiczny, a nowe inwestycje szczególnie zagraniczne, wymuszają podnoszenie kwalifikacji (tab. 8 w aneksie). Z kolei w celu uchwycenia skali efektów poniesionych nakładów w przemyśle wyznaczono wskaźniki rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej na podstawie składowych podanych w poniższej tabeli. Tabela 2. Składowe wskaźnika rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej RAI_C Mikroklimat Składowe mikroklimatu RENTOWNOŚĆ MAJĄTKU TRWAŁEGO PRODUKTYWNOŚĆ PRACY SAMOFINANSOWANIE J.S.T. NAKŁADY INWESTYCYJNE Wartość środków trwałych w sekcji C na jednego zatrudnionego w sekcji C Wartość dodana brutto w sekcji C na 1000 wartości brutto środków trwałych Wartość dodana sekcji C na jednego pracującego w sekcji C Zysk brutto na jednego pracującego Różnica dochodów własnych gmin z majątku oraz wydatków majątkowych podzielone na dochody własne gmin Dochody własne budżetów gmin do wydatków ogółem Zysk brutto na nakłady inwestycyjne Nakłady inwestycyjne na jednego mieszkańca Jeśli porównamy wskaźniki potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej w dwóch wersjach, tj. dla przemysłu kapitałochłonnego i pracochłonnego, to możemy zauważyć, iż listy najbardziej atrakcyjnych regionów różnią się tylko nieznacznie. Ma na to wpływ technologiczna otwartość regionów wysoko ekonomicznie rozwiniętych, które wyróżniają się na kartogramie prezentującym atrakcyjność inwestycyjną dla przemysłu kapitałochłonnego. Z kolei mniejsze koszty pracy i korzystne warunki demograficzne stanowią czynnik wyróżniający niektóre regiony na mapie atrakcyjności polskich regionów dla inwestycji przemysłowych (rys. 23 i 24). Wysoka atrakcyjność zarówno dla przemysłu pracochłonnego, jak i kapitałochłonnego cechuje województwa: mazowieckie i śląskie (klasa A), małopolskie i dolnośląskie (klasa B). Ponadprzeciętnie wysoka jest też atrakcyjność województwa wielkopolskiego i pomorskiego (klasa C). Predyspozycje do rozwoju przemysłu pracochłonnego zidentyfikowano ponadto w województwie łódzkim. Z kolei analiza przestrzennego zróżnicowania wskaźnika rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej ukazuje, że wszystkie województwa odznaczające się wysoką potencjalną atrakcyjnością inwestycyjną mają dobre wyniki ekonomiczne. Dotyczy to szczególnie województw: mazowieckiego, pomorskiego, wielkopolskiego, śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego (rys. 25). Natomiast wskaźniki te kształtują się niekorzystnie dla województw: warmińsko-mazurskiego, lubelskiego i podkarpackiego. 39

40 Rysunek 23. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw dla przemysłu kapitałochłonnego według wskaźnika PAI2_C kap w 2009 roku PAI2 NUTS2 Data column: PAI 2 C K 2009 F E D C B A Rysunek 24. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw dla przemysłu pracochłonnego według wskaźnika PAI2_C prac w 2009 roku PAI2 NUTS2 Data column: PAI 2 C P 2009 F E D C B A 40

41 Rysunek 25. Rzeczywista atrakcyjność inwestycyjna polskich województw dla przemysłu przetwórstwa przemysłowego według wskaźnika RAI_C w 2009 roku RAI NUTS 2 Data column: RAI C 2009 F E D C B A 2.3. Handel i usługi Patrycjusz Zarębski Analiza atrakcyjności inwestycyjnej na poziomie województw umożliwia wykorzystanie większej ilości informacji, a co za tym idzie zmiennych, w porównaniu do wskaźnika PAI1. Przede wszystkim dla handlu i usług wprowadzono dwa nowe mikroklimaty: społeczny oraz infrastrukturę handlową. Pierwszy z nich w zestawieniu ze wskaźnikiem dla gospodarki narodowej zawiera nieco zmniejszony, ale związany z sekcją, zestaw wskaźników cząstkowych, a mianowicie: powierzchnia użytkowa mieszkań per capita, miejsca noclegowe całoroczne w obiektach zbiorowego zakwaterowania na 100 tys. mieszkańców, wystawy na 100 tys. mieszkańców oraz ekspozycje na 100 tys. mieszkańców. Drugi mikroklimat odnosi się do elementów zagospodarowania handlowego i usługowego i jest reprezentowany przez wskaźniki takie, jak: liczba zamkniętych magazynów handlowych hurtu i detalu na 10 tys. mieszkańców, powierzchnia zamkniętych magazynów handlowych hurtu i detalu wyrażona w m 2 na jednego mieszkańca, liczba zamkniętych magazynów handlowych hurtu i detalu na 100 podmiotów sekcji G, powierzchnia zamkniętych magazynów handlowych hurtu i detalu wyrażona w m 2 na jeden podmiot G (tab. 9 w aneksie). W przypadku kilku mikroklimatów dodano nowe wskaźniki, które w istotny sposób wzbogaciły wartość informacyjną modelu. W mikroklimacie zasobów pracy pojawił się wskaźnik dalszego trwania życia trzydziestoletniego mieszkańca, natomiast do mikroklimatu 41

42 rynkowego dodano wskaźniki: planowane inwestycje komercyjne liczone liczbą pozwoleń na budowę na 100 tys. mieszkańców oraz samochody osobowe na 1000 mieszkańców. Mikroklimat administracyjny rozbudowano o wskaźnik efektywności administracyjnej w zakresie uchwalania mpzp jako iloraz liczby decyzji pozwolenia na budowę do liczby decyzji o ustaleniu lokalizacji celu publicznego i warunków zabudowy. Przeprowadzono również analizę rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej z uwzględnieniem wskaźników związanych z nakładami inwestycyjnymi kapitału ludzkiego, rzeczowego oraz finansowego, a także zbadano efektywność tych nakładów (tab. 3). Tabela 3. Składowe wskaźnika rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej RAI_G Lp. Składowe wskaźnika RAI_G S/D Przelicznik RENTOWNOŚĆ MAJĄTKU TRWAŁEGO 1 Zysk na wartość środków trwałych w sekcji G S 1 2 Wartość dodana brutto w sekcji D na 1000 wartości brutto środków trwałych S 1 PRODUKTYWNOŚĆ PRACY PRZEDSIĘBIORSTW 3 Zysk brutto na jednego pracującego w sekcji G S 1 4 Wartość dodana sekcji G na jednego pracującego w sekcji G S 1 SAMOFINANSOWANIE J.S.T. 5 Różnica dochodów własnych gmin z majątku oraz wydatków majątkowych podzielone na dochody własne gmin S 1 6 Dochody własne budżetów gmin do wydatków ogółem S 1 NAKŁADY INWESTYCYJNE 7 Zysk brutto na nakłady inwestycyjne w sekcji G S 1 8 Nakłady inwestycyjne na jednego mieszkańca w sekcji G S 1 Uwaga: S stymulanta, D destymulanta. Za najatrakcyjniejsze inwestycyjnie uznano województwo mazowieckie (klasa A) oraz w dalszej kolejności (klasa B) województwa: śląskie, małopolskie, dolnośląskie, wielkopolskie oraz pomorskie (rys. 26). Są to województwa, w których występuje najwyższa gęstość zaludnienia, co przekłada się na popyt i możliwości rozwoju inwestycji związanych z handlem. Dodatkowo atrakcyjność tych lokalizacji wspiera dobrze rozwinięta porównaniu do pozostałych obszarów infrastruktura techniczna oraz społeczna. W zakresie rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej zdecydowanie na pierwszym miejscu plasowało się województwo mazowieckie (klasa A) oraz w dalszej kolejności (klasa B) województwa: śląskie, opolskie, pomorskie, łódzkie oraz zachodniopomorskie (rys. 27). W przypadku województwa zachodniopomorskiego należy podkreślić, iż dużą rolę w kształtowaniu handlu i usług odgrywa silnie rozwinięta w tym województwie turystyka. Rozwój infrastruktury wpływa na wzrost ruchu turystycznego, który głównie w sezonie letnim znacząco zwiększa popyt na usługi i produkty w tym regionie. 42

43 2.4. Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi Patrycjusz Zarębski W analizie atrakcyjności inwestycyjnej dla usług turystycznych oraz gastronomii na poziomie województw możliwe było zastosowanie znacznie szerszego zestawu zmiennych objaśniających. Mikroklimat zasoby pracy zyskał trzy wskaźniki: liczbę pracujących w turystyce i gastronomii w stosunku do pracujących w gospodarce narodowe, liczbę pracujących w turystyce i gastronomi w przeliczeniu na 100 osób w wieku produkcyjnym oraz udział ludności w wieku przedprodukcyjnym. Mikroklimat administracyjny uzupełniono o wskaźnik efektywności administracyjnej w zakresie uchwalania mpzp, liczony jako iloraz liczby decyzji o pozwoleniu na budowę do liczby decyzji o ustaleniu lokalizacji celu publicznego i warunków zabudowy (tab.10. w aneksie). W celu określenia potencjału lokalnego na usługi gastronomiczne dodany został wskaźnik wskazujący na siłę nabywczą ludności miejscowej w postaci przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych ogółem na jedną osobę. W przypadku gastronomii należy pamiętać o wysokiej elastyczności dochodowej popytu na te usługi, co oznacza, że przy wzroście dochodów ludność jest skłonna częściej korzystać z tego rodzaju usług. Rysunek 26. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika PAI2_G w 2009 roku 43

44 Rysunek 27. Rzeczywista atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika RAI_G w 2009 roku Rysunek 28. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika PAI2_I w 2009 roku 44

45 Na podstawie tak skonstruowanego wskaźnika za najatrakcyjniejsze regiony dla inwestycji w turystykę i gastronomię (klasa A) uznano województwa: mazowieckie, pomorskie, małopolskie, a następnie (klasa B) dolnośląskie, zachodniopomorskie, śląskie (rys. 28). Wskazane regiony charakteryzują się dość zróżnicowanymi walorami dla tworzenia inwestycji związanych z turystyką. Województwa: pomorskie i zachodniopomorskie posiadają dogodne warunki do rozwijania turystyki wypoczynkowej ze względu na walory przyrodnicze w postaci Morza Bałtyckiego. Województwa; dolnośląskie, śląskie oraz małopolskie mogą rozwijać usługi turystyczne na terenach górskich odpowiednich zarówno dla aktywnych form spędzania czasu, jak i turystyki wypoczynkowej. Województwo mazowieckie zostało wysoko ocenione głównie przez pryzmat Warszawy, która charakteryzuje się bogatymi walorami historycznymi i kulturowymi, a także ze względu na dużą koncentrację przedsiębiorczości jest centrum turystyki biznesowej i kongresowej. Otrzymane wyniki są porównywalne z wcześniejszym zestawieniem ocen otrzymanych dla wskaźnika PAI1. Wskaźniki wykorzystane do oceny rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej zamieszczono w tabeli 4. Tabela 4. Składowe wskaźnika rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej RAI_I Lp. Składowe wskaźnika RAI_I S/D Przelicznik RENTOWNOŚĆ MAJĄTKU TRWAŁEGO 1 Zysk brutto na wartości brutto środków trwałych w sekcji I S 1 PRODUKTYWNOŚĆ PRACY 2 Zysk brutto na jednego pracującego w sekcji I S 1 3 Wartość dodana brutto w sekcji I na jednego pracującego w sekcji I S 1 SAMOFINANSOWANIE J.S.T. 4 Różnica dochodów własnych gmin z majątku oraz wydatków majątkowych podzielone na dochody własne gmin S 1 5 Dochody własne budżetów gmin do wydatków ogółem S 1 NAKŁADY INWESTYCYJNE 6 Zysk brutto na nakłady inwestycyjne w sekcji I S 1 7 Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca w sekcji I S 1 Uwaga: S stymulanta, D destymulanta. Ze względu na rzeczywistą atrakcyjność inwestycyjną wyróżniono (klasa A) województwa: mazowieckie, dolnośląskie oraz (klasa B) warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie (rys. 29). Opłacalność inwestycji z zakresu turystyki jest związana z ruchem turystycznym i jego sezonowością. Województwo mazowieckie osiągnęło najwyższą notę głównie dzięki turystyce krajoznawczej i biznesowej, w zakresie których aktywność turystów ma miejsce przez cały rok kalendarzowy. Województwo zachodniopomorskie dodatkowo zyskuje na atrakcyjności inwestycyjnej dzięki bliskiemu położeniu geograficznemu względem Niemiec i jego rynku turystycznego. Rynek ten generuje co roku dużą liczbę turystów odwiedzających polskie uzdrowiska i miejscowości turystyczne, co przekłada się na zyski i rentowność inwestycji. 45

46 Rysunek 29. Rzeczywista atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika RAI_I w 2009 roku 2.5. Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna Patrycjusz Zarębski Usługi nowoczesne, do których można zaliczyć działalność profesjonalną, naukową i techniczną, odgrywają ważną rolę w procesie rozwoju gospodarek na całym świecie. Są ważnym czynnikiem, który przyspiesza transformację i możliwość dostosowania różnych sektorów produkcyjnych do zmieniającej się sytuacji na rynkach światowych. Biorąc pod uwagę rolę, jaką pełnią te usługi, zdecydowano się dodać na poziomie województw kilka wskaźników uzupełniających obraz ich potencjalnej atrakcyjności. W mikroklimacie zasoby pracy dodano wskaźnik słuchaczy studiów podyplomowych na 1000 pracujących, określający zmiany jakościowe kapitału ludzkiego poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji. Infrastrukturę społeczną uzupełniono o wskaźniki określające liczbę mieszkańców na jeden klub sportowy, obiekty działalności wystawienniczej w stosunku do liczby mieszkańców oraz odsetek uczniów uczących się języków obcych w szkołach podstawowych. Natomiast mikroklimat rynkowy zyskał wskaźnik określający kapitał podstawowy spółek z kapitałem zagranicznym na 1000 pracujących (tab. 11 w aneksie). Najwyższa potencjalna atrakcyjność inwestycyjna (klasa A) występuje w województwach: mazowieckim, dolnośląskim, śląskim, a także (klasa B) małopolskim (rys. 30). Są to wysoko rozwinięte pod względem gospodarczym regiony z bogatym zapleczem naukowo-dydaktycznym dla kreowania i budowania gospodarki opartej na wiedzy. Ponadto oddziaływanie tych ośrodków jest ponadregionalne i stanowi ważny czynnik rozwojowy dla pozostałych regionów, szczególnie w zakresie kształcenia i transferu wiedzy. 46

47 Rysunek 30. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika PAI2_M w 2009 roku W przypadku analizy rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej, ze względu na brak danych dotyczących produktu krajowego brutto w podziale na poszczególne sekcje PKD, możliwe było skonstruowanie tylko wskaźników na podstawie wyników finansowych przedsiębiorstw. Nie mniej nadal jest to ważna informacja ukazująca możliwości absorpcji kapitału oraz efektywne jego wykorzystanie. Szczegółowe zestawienie wykorzystanych wskaźników przedstawia tabela 5. Tabela 5. Składowe wskaźnika rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej RAI_M Lp. Składowe wskaźnika RAI_M S/D Przelicznik RENTOWNOŚĆ MAJĄTKU TRWAŁEGO 1 Zysk na wartość środków trwałych w sekcji M S 1 PRODUKTYWNOŚĆ PRACY 2 Zysk brutto na jednego pracującego w sekcji M S 1 SAMOFINANSOWANIE J.S.T. 3 Różnica dochodów własnych gmin z majątku oraz wydatków majątkowych podzielone na dochody własne gmin S 1 4 Dochody własne budżetów gmin do wydatków ogółem S 1 NAKŁADY INWESTYCYJNE 5 Zysk brutto w przeliczeniu na nakłady inwestycyjne w sekcji M S 1 6 Nakłady inwestycyjne na jednego mieszkańca w sekcji M S 1 Uwaga: S stymulanta, D destymulanta. 47

48 Rzeczywista atrakcyjność inwestycyjna pozwoliła najwyżej ocenić (klasa A) województwa: mazowieckie, łódzkie, śląskie, pomorskie oraz (klasa C) dolnośląskie i małopolskie (rys. 31). Rysunek 31. Rzeczywista atrakcyjność inwestycyjna polskich województw według wskaźnika RAI_M w 2009 roku 2.6. Podsumowanie Hanna Godlewska-Majkowska, Patrycjusz Zarębski Jak wynika z zaprezentowanych miar atrakcyjności inwestycyjnej największą potencjalną atrakcyjnością inwestycyjną charakteryzuje się województwo mazowieckie, które jako jedyne w Polsce zostało zaklasyfikowane do najwyżej ocenianej grupy (A) dla całości gospodarki narodowej, jak również dla analizowanych sekcji gospodarki (rys. 32). Regiony o dużych i uniwersalnych walorach lokalizacyjnych mogą być cennym źródłem przewag konkurencyjnych dla przedsiębiorstw pod warunkiem rozwoju nowych firm, postępu w dziedzinie innowacyjnych produktów i rozwiązań technicznotechnologicznych i organizacyjnych znamionujących przedsiębiorczość korporacyjną. Z drugiej strony regiony określone na podstawie przedstawionych klasyfikacji jako mniej atrakcyjne niekoniecznie są zdane na słaby rozwój przedsiębiorczości, gdyż mogą uzyskiwać nadzwyczajne korzyści lokalizacyjne z tytułu czynników wyzwalających rozwój endogeniczny, takich jak np.: położenie przygraniczne, baza surowcowa, tradycje kulturowe. 48

49 Rysunek 32. Potencjalna atrakcyjność inwestycyjna województw w 2009 roku według wskaźników PAI2 ujęcie syntetyczne Rysunek 33. Rzeczywista atrakcyjność inwestycyjna województw w 2009 roku według wskaźników RAI ujęcie syntetyczne 49

50 Można natomiast mówić o uniwersalnej atrakcyjnej lokalizacji jednostek samorządu terytorialnego, przekładającej się na wielofunkcyjny charakter rozwoju gospodarczego. Chodzi tu szczególnie o możliwość uzyskania efektu synergicznego rozwoju usług takich, jak: handel i naprawy, pośrednictwo finansowe usługi dla biznesu, edukacja i turystyka. Widoczne jest przy tym występowanie predyspozycji w kierunku tradycyjnych usług. Dotyczy to szczególnie obszarów o funkcjach turystycznych, związanych z jej rekreacyjnowypoczynkowym charakterem, np. znane ośrodki wypoczynkowe nad morzem i w górach. Istnieje także predyspozycja regionów różnych szczebli taksonomicznych do specjalizacji w nowoczesnych usługach. Dla takiej wiązki działalności mogą być konkurencyjne aglomeracje miejskie, w tym szczególnie ich brzeżne części, wykorzystujące walory lokalizacyjne w postaci niskiego kosztu prowadzenia działalności gospodarczej przy jednoczesnej bliskości dużego, chłonnego rynku zbytu i dostępu do wykwalifikowanych kadr. 50

51 Rozdział 3 Atrakcyjność inwestycyjna a przedsiębiorczość mapy dywergencji Punktem wyjścia poszukiwań istoty mechanizmu pozwalającego zidentyfikować wpływ atrakcyjnosci inwestycyjnej na tworzenie przedsiębiorczych przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw jest określenie nisz rynkowych oraz obszarów, które tworzą możliwie najlepsze walory lokalizacyjne. Kluczową sprawą jest związek atrakcyjności inwestycyjnej regionów z poziomem rozwoju przedsiębiorczości indywidualnej, mierzonym w oparciu o dane dotyczące zarejestrowanych podmiotów gospodarczych dwuwariantowo, tj. w przeliczeniu na 1000 pracujących. Na podstawie analizy porównawczej obu zjawisk dla gospodarki ogółem oraz wymienionych sekcji została przeprowadzona typologia regionów pozwalająca na dostrzeżenie mechanizmu decydującego o wpływie atrakcyjności inwestycyjnej na przedsiębiorczość oraz przeprowadzona identyfikacja czynników zakłócających tę relację. Jeśli klasa atrakcyjności inwestycyjnej jest wyraźnie wyższa od klasy przedsiębiorczości, wówczas można stwierdzić, iż dany region posiada niewykorzystane przewagi konkurencyjne w dziedzinie przedsiębiorczości. Z kolei jeśli klasa przedsiębiorczości jest wyższa od klasy potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej, wówczas możemy przyjąć, iż istnieje ryzyko przeinwestowania na danym terenie i nisze rynkowe są znacznie ograniczone Gospodarka narodowa Hanna Godlewska-Majkowska Na podstawie analizy porównawczej atrakcyjności inwestycyjnej i przedsiębiorczości można stwierdzić, iż w skali województw nisze dla działań przedsiębiorczych istnieją przede wszystkim w województwie śląskim, a także w województwach: podlaskim i podkarpackim oraz dolnośląskim (rys. 34). Są to regiony, które przechodzą trudności strukturalne, w związku z utratą konkurencyjności ważnych gałęzi gospodarki regionalnej. W przypadku wymienionych regionów taki efekt mogły przynieść zmiany w przemyśle przetwórczym. Bardziej dokładne rozpoznanie potencjału przedsiębiorczości i obszarów jego nadmiernego wykorzystania stwarza przeprowadzenie analiz na szczeblu podregionalnym i lokalnym. Na podstawie danych przedstawionych na rysunkach można wyciągnąć wniosek, że potencjał przedsiębiorczości jest jeszcze niewykorzystany w regionach ekonomicznie słabo rozwiniętych, ale dynamicznie powiększających swoją atrakcyjność inwestycyjna. Są to przede wszystkim obszary północnego Podkarpacia, znajdujące się pod wpływem innowacyjnych bodźców płynących z Doliny Lotniczej, wspomagane przez tworzone w tym regionie podstrefy ekonomiczne (rys. 35). 51

52 Rysunek 34. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej (PAI1_GN) według województw PAI1 NUTS2 Data column: GN/P ;-2-2;-1-1;0 0;1 1;2 2;3 3;4 Rysunek 35. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej (PAI1_GN) według podregionów Przedsiębiorczość PAI1 NUTS3 Data column: GN/P ;-2-2;-1-1;0 0;1 1;2 2;3 3;4 52

53 Niewykorzystany potencjał cechuje także rdzenną część Górnego Śląska, gdzie struktury gospodarcze, oparte w przeszłości na wydobyciu i przetwórstwie węgla i stali, są przyczyną inercji i petryfikacji struktur gospodarczych. To samo zjawisko, aczkolwiek na nieco mniejszą skalę, dotyczy też obszarów wydobycia i przetwórstwa rud miedzi na Dolnym Śląsku. Nadmierne wykorzystanie potencjału inwestycyjnego może cechować natomiast środkową część Pomorza, z uwagi na duże walory turystyczne, oraz lokalizację specjalnej strefy ekonomicznej w Słupsku. Niemniej jednak należy do tego wniosku podchodzić ostrożnie z uwagi na duże obciążenie demograficzne tych terenów oraz wysokie rejestrowane bezrobocie strukturalne. Więcej możemy stwierdzić, schodząc z analizą porównawczą potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej i przedsiębiorczości na poziom lokalny, tj. powiatowy i gminny. Analiza na tym poziomie potwierdza istnienie potencjalnych przewag konkurencyjnych dla przedsiębiorstw Podkarpacia (powiatów ciągnących się w pasie powiatu dąbrowskiego, przez mielecki, kolbuszowski, leżajski, przeworski i łańcucki). Korzyści tego typu oferują także powiaty polkowicki, bełchatowski, łęczyński i krapkowicki. Można mianowicie zauważyć, iż niektóre rejony mają przedsiębiorczość bardziej nasiloną niż wynikałoby to z ich atrakcyjności inwestycyjnej. Zaliczyć do nich można tereny przygraniczne, ośrodki o przedsiębiorczości stymulowanej przez samorząd, np. w wyniku działania instytucji otoczenia biznesu i władz samorządowych (rys. 36 i 37). Rysunek 36. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej (PAI1_GN) według powiatów PAI1 NUTS4 Data column: GN/P ;-2-2;-1-1;0 0;1 1;2 2;3 3;5 53

54 3.2. Przemysł przetwórczy Hanna Godlewska-Majkowska Jak wynika z dotychczasowych rozważań, duży potencjał przedsiębiorczości występuje w licznej grupie powiatów i odpowiadających im gminach Podkarpacia i Górnego Śląska. Są to zatem obszary, które mają bardzo duży potencjał rozwojowy i mogą stanowić źródło cennych przewag konkurencyjnych. Powstaje jednak pytanie, czy źródłem bodźców rozwojowych powinien być przemysł czy usługi. Biorąc pod uwagę dywergencję potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej i przedsiębiorczości w przemysłowym przetwórstwie, to można takie rozwiązanie rekomendować jako uzasadnione (rys. 38). Rysunek 37. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej (PAI1_GN) według gmin PAI1 NUTS5 Data column: GN/P ;-2-2;-1-1;0 0;1 1;2 2;3 3;4 54

55 Rysunek 38. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla przetwórstwa przemysłowego (PAI1_C) według województw PAI1 NUTS2 Data column: C ;-2-2;-1-1;0 0;1 1;2 2;3 3;4 Na poziomie wojewódzkim taką rekomendację można dać inwestycjom w województwie podkarpackim. Jednocześnie z uwagi na serwicyzację wysoko ekonomicznie rozwiniętych województw: mazowieckiego i dolnośląskiego powyższy wniosek nie może być uogólniony. W przypadku województwa dolnośląskiego mamy do czynienia z silnym, dość jednolitym przestrzennie uprzemysłowieniem regionu, co może w efekcie doprowadzić do nadmiernej specjalizacji przemysłowej. Niemniej jednak jeśli inwestycje będą dotyczyć nowoczesnych rodzajów przemysłu i powiązanych z nimi usług piątego sektora, wówczas taki rodzaj przedsiębiorczych zachowań może stać się źródłem przewag konkurencyjnych. Mapa dywergencji dla przemysłu przetwórczego pozwala także zauważyć niepokojące zjawisko w postaci dużo większego natężenia przedsiębiorczości przemysłowej w porównaniu do potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej. Dotyczy to w szczególności województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego i łódzkiego. Regres w przemyśle stoczniowym i silna konkurencja w zakresie produktów włókienniczych i odzieżowych nakazują zachować ostrożność w dalszym pogłębianiu tradycyjnych specjalizacji przemysłowych. Dotyczy to w szczególności powiatów i gmin, które jeszcze obecnie charakteryzuje duża specjalizacja w dziedzinie przemysłu. Jak wykazują kolejne rysunki (rys ), województwo podkarpackie odznacza się potencjałem przedsiębiorczości przemysłowej, a dotyczy to głównie północnej części tego województwa. Niemniej jednak dokładniejsza analiza wykazuje, że wnioski te są uzasadnione jedynie dla części tego regionu, przede wszystkim powiatów i gmin położonych w pobliżu Rzeszowa (Łańcut, Rokitnica). 55

56 Rysunek 39. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla przetwórstwa przemysłowego (PAI1_C) według podregionów Przedsiębiorczość PAI1 NUTS3 Data column: C/P ;-2-2;-1-1;0 0;1 1;2 2;3 3;4 Rysunek 40. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla przetwórstwa przemysłowego (PAI1_C) według powiatów PAI1 NUTS4 Data column: C/P ;-2-2;-1-1;0 0;1 1;2 2;3 3;5 56

57 Z kolei na podstawie map przedstawiających niższe szczeble taksonomiczne można sformułować bardziej szczegółowe wnioski. Otóż do obszarów o niewykorzystanych przedsiębiorczych szansach w przemysłowym przetwórstwie można zaliczyć przede wszystkim ośrodki przemysłowe zdominowane przez duże państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe. Należą do nich takie rejony, jak: powiat polkowicki, Świętochłowice, Jastrzębie Zdrój, Zabrze i Warta Bolesławiecka, Rejowiec Fabryczny, Rudna, Łęczna, Gogolin, Zdzieszowice, a także obszary podmiejskie dużych i średnich miast, dawnych i obecnych stolic regionów w Polsce Wschodniej (rys. 41). Na mapie gminnej można także zauważyć niewykorzystany potencjał dużych miast Polski Wschodniej, np. Białegostoku, Lublina, Olsztyna, Rzeszowa Handel i naprawy Patrycjusz Zarębski Porównanie przedsiębiorczości oraz poziomu atrakcyjności inwestycyjnej dla handlu i usług wskazało, że w przypadku dwóch województw mamy do czynienia z nadwyżką przedsiębiorczości są to województwa: świętokrzyskie, zachodniopomorskie. Natomiast niższe rynkowe, w których występują możliwości dalszego inwestowania względem dotychczasowego rozwoju przedsiębiorczości, to województwa: śląskie, warmińskomazurskie (rys. 42). Przypadek przeinwestowania w województwie zachodniopomorskim należy powiązać z silnie rozwiniętą funkcją turystyczną w tym województwie, dzięki której w okresie letnim generowany jest wysoki popyt w postaci odwiedzających nadmorskie gminy turystów. Zjawisko to będzie bardziej czytelne na kolejnych mapach dywergencji. 57

58 Rysunek 41. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla przetwórstwa przemysłowego (PAI1_C) według gmin PAI1 NUTS5 Data column: C/P ;-2-2;-1-1;0 0;1 1;2 2;3 3;5 Rysunek 42. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla handlu i usług (PAI1_G) według województw 58

59 Duże, niewykorzystane możliwości rozwoju handlu i usług oferują podregiony województwa warmińsko-mazurskiego: elbląski, ełcki, olsztyński oraz podregiony: tarnowski, rzeszowski, gliwicki, rybnicki i tyski. Natomiast w podregionach takich, jak: sieradzki, oświęcimski, radomski, warszawski wschodni, warszawski zachodni, sosnowiecki, kielecki, koszaliński, występuje nadmierny rozwój handlu i usług, niż wskazywałby na to potencjał atrakcyjności inwestycyjnej (rys. 43). Rysunek 43. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla handlu i usług (PAI1_G) według podregionów Niższy poziom analizy na poziomie NUTS4 dostarcza nam bardziej dokładne informacje dotyczące przestrzennego zróżnicowania wykorzystania potencjałów. Na kartogramach wyróżniają się powiaty województw wschodnich, w tym szczególnie warmińsko-mazurskiego oraz podkarpackiego o niewykorzystanych jeszcze dużych możliwościach inwestycyjnych (rys. 44). W przypadku regionów i powiatów o wyższym poziomie gospodarczym zauważalna jest wzmożona działalność inwestycyjna, co głównie dotyczy powiatów województw Polski Zachodniej, a także pasa granicznego województwa zachodniopomorskiego oraz lubuskiego. Analiza na poziomie gminnym pozwala zaobserwować w przypadku niektórych województw pewien charakterystyczny rozkład przestrzenny analizowanych wskaźników (rys. 45). Wokół dużych miast o znaczeniu wojewódzkim oraz lokalizacjach charakteryzujących się dużym potencjałem rynkowym zlokalizowane są gminy, w których dokonane inwestycje oceniono wyżej, niż wskazuje na to potencjał inwestycyjny. Jest to spowodowane kilkoma czynnikami o charakterze społecznym i gospodarczym. W gminach sąsiadujących z dużymi miastami rozwija się budownictwo mieszkalne, a co z tym idzie 59

60 rozwija się również pozostała infrastruktura, w tym liczne sklepy osiedlowe oraz punkty usługowe. Rysunek 44. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla handlu i usług (PAI1_G) według powiatów Rysunek 45. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla handlu i usług (PAI1_G) według gmin 60

61 Dodatkowo, jak już wspominano, obszary poza granicami przeinwestowanych centrów gospodarczych zyskują na atrakcyjności, dając możliwość tworzenia nowych inwestycji w nowej przestrzenni ekonomicznej i społecznej, pozbawionej barier rozwojowych. Do wspomnianych obszarów inwestycyjnych należą również specjalne strefy ekonomiczne oferujące preferencyjne warunki prowadzenia działalności gospodarczej. Aby wyjaśnić przyczynę dużego zróżnicowania zjawiska dywergencji przedsiębiorczości i atrakcyjności inwestycyjnej w zakresie handlu i usług, należy na początku odwołać się do elementów wyjaśniających funkcjonowanie mechanizmu rynkowego, a szczególnie elastyczności cenowej popytu oraz elastyczności dochodowej popytu na towary i usługi, które są przedmiotem handlu. Elastyczność cenowa popytu wskazuje nam, jak zmiany ceny wpływają na zmiany popytu na dane towary bądź usługi. Względem tego możemy wyróżnić grupy produktów, na które popyt zmienia się wraz ze zmianą ceny, a każdy wzrost ceny może powodować ponadproporcjonalne spadki sprzedaży. Występuje również grupa towarów, względem których można zaobserwować niską elastyczność cenową popytu, a nawet pomimo wzrostu ceny wzrost popytu na te dobra i usługi. Dotyczy to w szczególności takich produktów żywnościowych, zamiast których w przypadku zmian ekonomicznych w gospodarce i spadku dochodów kupujący wybiera tańsze substytuty zaspokajające potrzeby podstawowe na podobnym poziomie. Rezygnuje zatem z towarów wyższego rzędu czy produktów i usług luksusowych. Stąd można wytłumaczyć, dlaczego w miastach o niskiej aktywności gospodarczej oraz wysokim bezrobociu powstają sklepy dyskontowe oferujące standardowe artykuły żywnościowe po obniżonych cenach. Rozwoju handlu nie można bezpośrednio uzależnić od potencjału demograficznego oraz siły ekonomicznej ludności. W przypadku produktów podstawowej potrzeby sprzedawanych przez sklepy dyskontowe należy się spodziewać inwestycji również w lokalizacjach o niskiej atrakcyjności inwestycyjnej, wynikającej, jak już wspomniano, z charakteru demograficznego i ekonomicznego regionu Turystyka i gastronomia Patrycjusz Zarębski Analiza porównawcza rozwoju przedsiębiorstw turystycznych i gastronomii z potencjałem inwestycyjnym wykazała duże możliwości inwestycyjne w województwach: mazowieckim oraz małopolskim (rys. 46). Województwo mazowieckie, a dokładniej aglomeracja warszawska, jest przykładem kumulacji walorów turystycznych wynikających z historycznych, kulturowych oraz gospodarczych uwarunkowań. W przypadku województwa małopolskiego obok ważnych walorów historycznych, m.in. m. Krakowa, występują tu również walory wypoczynkowe, głównie związane z ukształtowaniem terenu i obszarami górskimi. Województwo, w którym zaobserwowano wyższy poziom przedsiębiorczości, niż wskazuje na to atrakcyjność inwestycyjna, to województwo opolskie. W pozostałych województwach występują niskie wartości wskaźnika dywergencji, co oznacza, iż większość województw wykorzystuje przewagi konkurencyjne względem omawianych inwestycji. 61

62 Rysunek 46. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla turystyki i gastronomii (PAI1_I) według województw Niższy poziom analizy odkrywa podregiony i miasta, w których występują nisze dla omawianych inwestycji i dotyczy to głównie miast: Wrocławia, Łodzi oraz podregionów: bydgosko-toruńskiego, białostockiego, gliwickiego, katowickiego, tyskiego. Są to lokalizacje, w których potencjał turystyczny wynika z uwarunkowań antropogenicznych związanych z historycznymi budowlami, miejscami oraz wydarzeniami z zakresu kultury i rozrywki. Dodatkowo walory te wzmacnia pozycja regionów na mapie gospodarczej Polski, co kreuje turystykę biznesową. Lokalizacje o przekroczonym poziomie inwestycji względem wskaźników atrakcyjności inwestycyjnej zlokalizowane są nad morzem i są to podregiony: gdański, słupski, stargardzki, oraz wschodzie i południu Polski podregion nyski oraz ełcki (rys. 47). Znaczenie ośrodków miejskich i sąsiadujących z nimi gmin dla inwestycji potwierdza również analiza na poziomie powiatów. Nisze rynkowe szczególnie są widoczne w przypadku Warszawy, Poznania, Wrocławia, Katowic, Zielonej Góry oraz Nowego Sącza. Widoczne są również szanse inwestowania w byłych miastach wojewódzkich oraz miastach na prawach powiatu. Na terenach wschodnich Polski dochodzi do nadmiernego względem potencjału atrakcyjności inwestowania (rys. 48). 62

63 Rysunek 47. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla turystyki i gastronomii (PAI1_I) według podregionów Rysunek 48. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla turystyki i gastronomii (PAI1_I) według powiatów 63

64 W przypadku turystyki i gastronomi na poziomie gminnym agregacji wskaźników możemy zauważyć niewykorzystane do tej pory możliwości inwestycyjne na obszarze pojezierzy: Wielkopolskiego, Pomorskiego oraz Mazurskiego (rys. 49). Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku gmin zlokalizowanych w obszarze regionu Przedgórza Sudeckiego oraz Karpat. Należy jednak pamiętać o tym, iż przeinwestowanie w turystyce jest niekorzystne dla przyszłego rozwoju miejscowości i regionów turystycznych. W planowaniu inwestycji należy brać pod uwagę chłonność turystyczną, która określa, jak dużą liczbę turystów dany region jest w stanie przyjąć bez nadmiernej szkody dla środowiska przyrodniczego oraz komfort pobytu samych turystów. Przykładem złego planowania oraz przeinwestowania w turystyce są niektóre miejscowości nadmorskie, w których następuje zbytnia koncentracja liczby miejsc noclegowych i ruchu turystycznego na małym obszarze. Rysunek 49. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla turystyki i gastronomii (PAI1_I) według gmin Analiza potencjału pokazuje również możliwości inwestowania w zakresie drugich domów dla turystyki weekendowej oraz wakacyjnej. Drugie domy lub mieszkania znajdują się często niedaleko od dużych miast, przy czym nie stanowią głównego miejsca zamieszkania, a służą jedynie celom wypoczynkowym. Możliwości inwestowania w tym zakresie wykazują szczególnie obszary wokół dużych aglomeracji, o dużej liczbie mieszkańców, np. Warszawy, Poznania, trójmiasta, Krakowa, Katowic oraz Wrocławia. Sygnały przeinwestowania są wyraźnie widoczne w centralnej części Polski, w gminach województw: mazowieckiego, wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego oraz łódzkiego, a także w części gmin województw wschodnich. 64

65 3.5. Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna W zakresie działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej takie województwa, jak: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, śląskie, mają potencjał inwestycyjny wyznaczony dywergencją dotychczasowego rozwoju przedsiębiorczości i poziomem atrakcyjności inwestycyjnej. Natomiast zjawisko przeinwestowania jest sygnalizowane w takich województwach, jak: zachodniopomorskie, lubelskie, opolskie, świętokrzyskie (rys. 50). W przypadku pozostałych województw należy stwierdzić zbieżność rozwoju przedsiębiorczości z potencjałem inwestycyjnym. Rysunek 50. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (PAI1_M) według województw Przejście na poziom podregionów wskazuje dokładniej, które obszary w województwach posiadają przewagi konkurencyjne są to podregiony: legnickogłogowski, piotrkowski, tarnowski, rzeszowski, tarnobrzeski, gliwicki, katowicki, rybnicki, sosnowiecki, tyski, pilski, poznański, szczeciński oraz miasto Łódź (rys. 51). Wymienione lokalizacje do tej pory nie wykorzystały w pełni swojego potencjału gospodarczego, przy czym odnotowują dynamiczny rozwój gospodarczy, co zwiększa zapotrzebowanie na nowoczesne usługi biznesowe. 65

66 Rysunek 51. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (PAI1_M) według podregionów Niewielkie różnice pomiędzy wskaźnikami przedsiębiorczości a potencjałem inwestycyjnym wskazują, jak dużą rolę w gospodarce odgrywają usługi nowoczesne, polegające na wsparciu biznesu oraz badaniach na rzecz rozwoju produkcji i nowoczesnych produktów. Dynamika ich rozwoju odpowiada przestrzennym lokalizacjom potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej i związana jest z mającym miejsce w Polskiej gospodarce procesem serwicyzacji. W przypadku niektórych powiatów nadal występują głębokie nisze rynkowe i szerokie szanse inwestycyjne. Dotyczy to głównie powiatów grodzkich: Grudziądza, Białej Podlaski, Chełma, Przemyśla, Bytomia, Piekar Śląskich, Zabrza, Mysłowic, Rudy Śląskiej, m. Siemianowice Śląskie, Świętochłowic, Jastrzębia-Zdroju, Żor, Dąbrowy Górniczej, Jaworzna, Elbląga oraz powiatów ziemskich: polkowickiego, łęczyńskiego, bełchatowskiego, krapkowickiego, bieruńsko-lędzińskiego. Wyróżniają się również potencjały powiatów województw: podkarpackiego i śląskiego (rys. 52). Duże szanse rozwoju działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej istnieją w gminach znajdujących się poza obszarami oddziaływania dużych centrów gospodarczych (rys. 53). Szczególnie zauważalne jest to w przypadku województw: wielkopolskiego i m. Poznania, dolnośląskiego i m. Wrocławia, a także pozostałych miast. 66

67 Rysunek 52. Mapa dywergencji przedsiębiorczości i potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej dla działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (PAI1_M) według powiatów Są to w większości obszary gospodarczo słabo rozwinięte, przy czym część usług nowoczesnych dla biznesu jest realizowana przez większe ośrodki znajdujące się w obrębie funkcjonowania jednostki. Należy również wziąć pod uwagę charakter świadczonych usług i możliwości ich kreowania w powiązaniu z wysoko wyspecjalizowanym kapitałem ludzkim, który zlokalizowany jest głównie w dużych ośrodkach miejskich. Przykładowo usługi naukowe nigdy nie rozwijały się na obszarach wiejskich, a miały raczej tendencję do koncentrowania się w ośrodkach naukowo-dydaktycznych oraz znaczących obszarach przemysłowych. Odmienna sytuacja może mieć miejsce w przypadku usług translatorskich, prawniczych i finansowych, wśród których zauważalna jest ekspansja na tereny gmin podmiejskich, które jednocześnie przejmują funkcje mieszkalne dla ludności zatrudnionej w miastach Podsumowanie Możliwości wygenerowania efektu synergicznego przedsiębiorczości korporacyjnej i indywidualnej nie są do tej pory wykorzystane, gdyż w Polsce istnieje wiele jednostek terytorialnych, w których przedsiębiorczość nie rozwinęła się adekwatnie do ich atrakcyjności inwestycyjnej. Możemy to stwierdzić na podstawie badania porównawczego wskaźnika potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej (PAI1) i wskaźnika przedsiębiorczości, obliczonego 67

68 jako liczba prywatnych podmiotów gospodarczych przypadających na wszystkich mieszkańców i w drugim wariancie na 100 osób w wieku produkcyjnym. Można natomiast mówić o uniwersalnej atrakcyjnej lokalizacji jednostek samorządu terytorialnego, przekładającej się na wielofunkcyjny charakter rozwoju gospodarczego. Chodzi tu szczególnie o możliwość uzyskania efektu synergicznego rozwoju usług, takich jak: handel i naprawy, pośrednictwo finansowe, usługi dla biznesu, edukacja i turystyka. Widoczne są przy tym predyspozycje w kierunku tradycyjnych usług. Dotyczy to szczególnie obszarów o funkcjach turystycznych, związanych z jej rekreacyjno-wypoczynkowym charakterem, np. znane ośrodki wypoczynkowe nad morzem i w górach. Istnieje także predyspozycja regionów różnych szczebli taksonomicznych do specjalizacji w nowoczesnych usługach. Dla takiej wiązki działalności mogą być konkurencyjne aglomeracje miejskie, w tym szczególnie ich brzeżne części, wykorzystujące walory lokalizacyjne w postaci niskiego kosztu prowadzenia działalności gospodarczej przy jednoczesnej bliskości dużego, chłonnego rynku zbytu i dostępu do wykwalifikowanych kadr. We wszystkich wymienionych przypadkach atrakcyjność inwestycyjna ma bardzo duży wpływ na przestrzenne zróżnicowanie przedsiębiorczości wyrażonej za pomocą podmiotów REGON na 1000 mieszkańców. Obszary o ponadprzeciętnej atrakcyjności mają zwykle bardzo dobrze rozwiniętą przedsiębiorczość. Pomiędzy tymi zjawiskami zachodzi sprzężenie zwrotne. Te obszary generują bowiem korzyści różnorodności produkcji, a stosunkowo młode i aktywne zawodowo społeczeństwo cechuje większa skłonność do przejawiania postaw przedsiębiorczych. Rozwój przedsiębiorczości występuje na obszarach wielkomiejskich o funkcjach przemysłowych. Są to obszary, które cechuje wysoka atrakcyjność inwestycyjna dla przemysłu, edukacji oraz usług otoczenia biznesu. Niski poziom rozwoju gospodarczego i wynikająca z niego niska atrakcyjność inwestycyjna stanowią barierę dla przedsiębiorczości w Polsce Wschodniej. 68

69 Rozdział 4 Przedsiębiorcze przewagi konkurencyjne jako zjawisko przestrzenne 4.1. Wprowadzenie Madalena Typa Niejednorodny poziom zagospodarowania i rozwoju gospodarczego wewnątrz kraju jest przyczyną prowadzenia aktywnej polityki rozwoju regionalnego. Jej celem jest stymulowanie rozwoju społeczno-ekonomicznego w układzie terytorialnym. Aktywne i świadome oddziaływania państwa na rozwój społeczno-ekonomiczny regionów kraju ma na celu efektywne wykorzystanie dostępnych zasobów ludzkich, zasobów naturalnych i majątkowych. Z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejski wszelkie przedsięwzięcia interwencyjne, w ramach prowadzonej polityki regionalnej, dokonywane są zgodnie z przepisami pomocy publicznej. Ramy prawne pomocy publicznej zostały nakreślone w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, a szczegółowe zasady określono w licznych rozporządzeniach Rady Wspólnot Europejskich. W rozporządzeniach znajdziemy informację, w jakich regionach (ze względu na poziom rozwoju gospodarczego), w jakiej wysokości, w jakiej formie i w jakim trybie oraz jakim podmiotom, na sfinansowanie jakich kosztów, państwo może udzielić pomocy ze środków publicznych (niezależnie od ich pochodzenia z budżetu państwa czy budżetu wspólnotowego). Z uwagi na ograniczoną ilość środków publicznych przeznaczonych na prowadzenie aktywnej polityki rozwoju regionalnego (zwanej również polityką spójności) zasadne jest postawienie pytania, jaka jest ich efektywność i czy faktycznie przyczyniają się one do wyższego tempa rozwoju gospodarczego. Dlatego też celem niniejszego opracowania jest odpowiedź na pytanie, czy przedsiębiorstwa osiągające przewagi konkurencyjne, przy wykorzystaniu różnych form środków publicznych, przyczyniają się do osiągania ponadprzeciętnego poziomu przedsiębiorczości oraz ponadprzeciętnego poziomu rozwoju gospodarczego na terenach macierzystych gmin lub powiatów. W tym celu zostaną zbadane wybrane instytucjonalne formy wspierania rozwoju regionalnego, takie jak: specjalne strefy ekonomiczne, instytucje otoczenia biznesu oraz klastry. Wybór takich a nie innych form udzielania pomocy publicznej podyktowany jest ich zróżnicowanym charakterem, udostępnianiem pomocy przedsiębiorcom w odmiennych formach oraz różnym okresem funkcjonowania. Realizacja celu badania jest możliwa dzięki odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Czy istnieje związek pomiędzy poziomem atrakcyjności inwestycyjnej a nasyceniem przestrzeni gospodarczej w: specjalnych strefach ekonomicznych, instytucjonalnych formach wsparcia przedsiębiorczości oraz klastrach? 2. Czy środki publiczne przyczyniają się w istotny sposób do powstawania nowych przedsiębiorstw? 69

70 3. Czy badane formy wspierania przedsiębiorstw w osiąganiu przewag konkurencyjnych przyczyniają się do osiągania ponadprzeciętnego poziomu wzrostu gospodarczego macierzystych jednostek samorządu terytorialnego? Do oceny wpływu badanych form wsparcia na tworzenie nowych przedsiębiorstw zostały wykorzystane dane Głównego Urzędu Statystycznego (publikowane w Banku Danych Lokalnych) na temat tempa wzrostu/spadku liczby podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym w 2009 roku w porównaniu z rokiem Wybór tego wskaźnika uzasadniony jest chęcią pomiaru oczekiwanych efektów mnożnikowych. Powstanie przedsiębiorstw na pewnym obszarze może prowadzić do wzrostu liczby firm będących dostawcami dóbr i usług w wyniku zaspokajania potrzeb zaopatrzeniowych. Dlatego zasadne jest badanie tempa wzrostu liczby podmiotów gospodarczych w gminach, gdzie w szczególny sposób preferuje się powstawanie nowych inwestycji. Ze względu na poziom badanego wskaźnika gminy w Polsce zostały pogrupowane w sześć klas, których przedziały zostały wyznaczone zgodnie z metodologią omówioną we wstępie. Liczebność tych klas jest zróżnicowana. W klasie A i B znalazło się po 14% gmin, w klasie C 21% gmin, w klasie D 23%, w klasie E 13%, a w klasie F 15% wszystkich gmin. W dalszej części pracy jednostki samorządu terytorialnego, na terenie których funkcjonują narzędzia wspierające osiąganie przewag konkurencyjnych przez przedsiębiorstwa, zostały sklasyfikowane jako: hiperprogresywne osiągają dodatnie tempo zmiany analizowanego wskaźnika oraz tempo zmiany wyższe niż jednostki samorządu terytorialnego wyższego rzędu zgodnie z klasyfikacją NTS, progresywne osiągają dodatnie tempo zmiany analizowanego wskaźnika, ale niższe niż tempo zmiany, niższe niż jednostki samorządu terytorialnego wyższego rzędu zgodnie z klasyfikacją NTS, regresywne osiągają ujemne tempo zmiany analizowanego wskaźnika i niższe tempo zmiany niż jednostki samorządu terytorialnego wyższego rzędu zgodnie z klasyfikacją NTS, hiperregresywne osiągają ujemne tempo zmiany analizowanego wskaźnika oraz tempo zmiany wyższe niż jednostki samorządu terytorialnego wyższego rzędu zgodnie z klasyfikacją NTS. Ponadto w przypadku każdej formy wsparcia zidentyfikowano bieguny wzrostu. Za biegun wzrostu uznano takie gminy, które zostały sklasyfikowane jako hiperprogresywne w obydwu klasyfikacjach Instytucjonalne formy wsparcia przedsiębiorczości z wykorzystaniem środków publicznych Mariusz Czernecki Nasycenie przestrzeni W Polsce systematycznie rośnie liczba ośrodków zajmujących się wdrażaniem innowacji i rozwojem przedsiębiorczości. Zgodnie z danymi opublikowanymi przez Polską 70

71 Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w Polsce znajduje się 90 akademickich inkubatorów przedsiębiorczości (AIP), 45 inkubatorów przedsiębiorczości (IP), 20 inkubatorów technologicznych (IT), 24 parki technologiczne (PT) oraz 90 centrów transferu technologii (CTT). Prawie 30% spośród nich znajduje się w pięciu głównych miastach Polski (Łódź, Kraków, Poznań, Warszawa, Wrocław). Najwięcej instytucji otoczenia biznesu zostało usytuowanych na Śląsku, w części zachodniej i centralnej Polski, natomiast najmniej we wschodniej. W rezultacie nierównomierna lokalizacja może prowadzić do zwiększenia dysproporcji regionalnej Polski. Ponadto zdecydowana większość organizacji wspierających rozwój przedsiębiorczości została usytuowana w bliskim sąsiedztwie dróg krajowych i autostrad. Rysunek 53. Rozmieszczenie instytucjonalnych form wsparcia przedsiębiorczości Oznaczenia: PP preinkubatory przedsiębiorczości, IP inkubatory przedsiębiorczości, IT inkubator technologiczny, PT park Technologiczny, CTT centrum transferu technologii. Źródło: Opracowanie M. Typy, M. Czerneckiego na podstawie: Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, red. B. Matusiak, Wyd. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa

72 Preinkubatory i inkubatory przedsiębiorczości Preinkubatory i inkubatory przedsiębiorczości mają za zadanie pomóc w rozwoju firm z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. W zależności od stadium rozwoju działalności gospodarczej instytucja udostępnia pomieszczenia, usługi wsparcia biznesu 6, pomoc finansową oraz udziela informacji. Celem preinkubatorów jest pomoc młodym przedsiębiorcom w założeniu własnej firmy. Oferta jest skierowana przede wszystkim do studentów, absolwentów uczelni oraz pracowników naukowych, jednakże coraz więcej preinkubatorów powstaje również w ramach działalności parków technologicznych 7. Obecnie (2010 r.) w preinkubatorach przedsiębiorczości znajduje się ponad 2,8 tys. przedsiębiorstw, a ponad tysiąc opuściła je, wchodząc tym samym na rynek 8. Inkubatory przedsiębiorczości realizują podobne cele jak preinkubatory przedsiębiorczości, jednakże ich oferta skierowana jest raczej do każdej z firm z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Jednakże inkubatorów przedsiębiorczości powstaje coraz mniej są one zastępowane przez inkubatory technologiczne, w których nacisk kładzie się na innowacje. Obecnie inkubatory przedsiębiorczości znajdują w głównie mniejszych miejscowościach 9. Przeważnie gdy w badanej jednostce samorządu terytorialnego znajduje się tylko jedna instytucja otoczenia biznesu, to jest ona właśnie inkubatorem przedsiębiorczości. Parki i inkubatory technologiczne Według definicji zaproponowanej przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Parków Naukowych (ISAP) za park technologiczny uznaje się organizację zarządzaną przez wykwalifikowanych specjalistów, której celem jest podniesienie dobrobytu społeczności, w której działa. Cel ma zostać osiągnięty poprzez promowanie kultury innowacji, konkurencji pośród przedsiębiorców i instytucji opartych na wiedzy 10. Jako podstawę działalności uważa się przede wszystkim wytwarzanie zaawansowanych technologii 11. Inkubator technologiczny koncentruje się przede wszystkim na pomocy małym firmom technologicznym. Dzięki kontaktom z innymi przedsiębiorcami, trenerami, doradcami możliwe jest uzyskanie efektu synergii. Przedsiębiorca działający w inkubatorze technologicznym może liczyć m.in. na preferencyjne stawki czynszu za wynajem lokalu, szkolenia, współpracę z ośrodkami naukowymi czy też dostęp do infrastruktury technicznej i serwisowej W. Burdecka, Instytucje otoczenia biznesu, PARP, Warszawa 2004, s Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, red. B. Matusiak, PARP, Warszawa 2010, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Rozwój oraz polityka regionalna i lokalna w Polsce, red. J. Kaja, K. Piech, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005, s Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce, op.cit., s

73 Centra transferu technologii Celem działania centrów transferu technologii jest proces komercjalizacji i transferu technologii, a w rezultacie wyeliminowanie zjawiska nieefektywności rynku (market failure), w postaci: braku podaży usług specjalistycznych czy ich zbyt wysokiej ceny 13. Wyróżnia się dwa funkcjonalne typy centrów transferu technologii, jednakże często zdarza się, że obydwa typy działalności się przenikają: uczelniane promują transfer wiedzy z uczelni, niezależne świadczą usługi dla przedsiębiorstw 14. Dzięki badaniom przeprowadzonym przez B. Matusiaka 15 można stwierdzić, że większość spośród centrów transferu technologii (38,9%) należy do grupy Ośrodków Innowacji Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT) i zostały przypisane do kategorii niezależnych organizacji. Drugie miejsce zajmują jednostki instytucji naukowych, których udział wynosi 32,2%. Centra transferu technologii w 2009 roku obsłużyły średnio 574 przedsiębiorców. Spośród wymienionych instytucji otoczenia biznesu centrum transferu technologii jako jedyne nie określa miejsca prowadzenia działalności gospodarczej firmy. W rezultacie na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych nie można stwierdzić, w którym regionie centrum transferu technologii rzeczywiście przyczyniło się do wzrostu produktywności, zatrudnienia czy dochodu jednostek samorządu terytorialnego z udziałów w podatku od osób cywilnych. Dlatego centra transferu technologii zostały pominięte w dalszej analizie, a wraz z nimi wszystkie gminy, które posiadają tylko tę instytucję otoczenia biznesu Poziom atrakcyjności gmin, na terenie których działają IOB Spośród jednostek samorządu terytorialnego wymienionych w tabeli 1 zdecydowana większość uzyskała najwyższą ocenę atrakcyjności inwestycyjnej, co zostało przedstawione na rys. 54. Klasę atrakcyjności inwestycyjnej B uzyskały cztery jednostki samorządu terytorialnego Namysłów, Nowa Ruda, Nowogard oraz Ostrzeszów. Natomiast Borne Sulinowo, Poddębice oraz Szczucin zostały zakwalifikowane do klasy C, a klasę E reprezentuje gmina Zelów. Zgodnie z zaprezentowanymi rezultatami obecność IOB pozostaje w wysokiej zależności z uzyskaną oceną atrakcyjności inwestycyjnej. Jednakże zasadnicze jest pytanie o to, czy to właśnie jednostki wspierania przedsiębiorczości pomogły w osiągnięciu tych rezultatów, czy jest to związane z innymi czynnikami. 13 M. Dzierżanowski, S. Szultka, P. Tamowicz, E. Wojnicka, Raport końcowy z badań. Analiza stanu i kierunku rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych i centrów transferu technologii w Polsce, PARP, Warszawa 2005, s Ibidem, s K.B. Matusiak, Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy. Rola i miejsce uniwersytetu w procesach innowacyjnych, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010, s Dotyczy to następujących miast na prawach powiatu: Ciechanów, Grudziądz, Inowrocław, Konin, Leszno, Łomża, Ostrołęka, Piła, Siedlce, Świdnica, Zabrze i Zamość. 73

74 Rysunek 54. Procentowy udział klas atrakcyjności inwestycyjnej (PAI_GN) pośród badanych jednostek samorządu terytorialnego Wpływ na tworzenie nowych przedsiębiorstw oraz dochody podatkowe jednostek samorządu terytorialnego. Zgodnie z przyjętą metodologią oceny wpływu na rozwój gospodarczy 75% gmin zostało zaliczonych regresywnych lub hiperregresywnych ze względu na tempo zmiany dochodów podatkowych na jednego mieszkańca (tab. 10). Wyższe tempo wzrostu wskaźnika dochodów względem jednostki wyższego rzędu zanotowało 19 jednostek samorządu terytorialnego Andrychów, Bełchatów, Białystok, Ełk, Gliwice, Jastrzębie-Zdrój, Koszalin, Namysłów, Nowa Ruda, Ostrowiec Świętokrzyski, Rybnik, Sławno, Słupsk, Szczawno-Zdrój, Tarnów, Zelów, Zielona Góra, Żagań, Żary. Wymienione gminy znajdują się przede wszystkim w południowej i zachodniej części Polski. Tabela 6. Podział jednostek samorządu terytorialnego względem grup Dochody podatkowe Liczba przedsiębiorstw Progresywna Hiperprogresywna Progresywna Hiperprogresywna Hiperregresywna Regresywna Hiperregresywna Regresywna Większość jednostek samorządu terytorialnego (65%) zanotowała przyrost liczby przedsiębiorstw w okresie Do grupy gmin hiperprogresywnych zostały zakwalifikowane następujące jednostki samorządu terytorialnego: Andrychów, Będzin, Białogard, Bielsko-Biała, Chorzów, Czechowice-Dziedzice, Częstochowa, Gdynia, Gliwice, Gorzów Wielkopolski, Kalisz, Koszalin, Kraków, Krosno, Legnica, Nowogard, Opole, Ostrzeszów, Oświęcim, Poznań, Radom, Ruda Śląska, Sławno, Starachowice, Suchy Las, Świdnik, Tarnów, Warszawa, Wrocław, Zielona Góra. Zdecydowany przyrost liczby firm wystąpił w aglomeracjach, co jest związane z wielkością rynku zbytu oraz ponadprzeciętną przedsiębiorczością mieszkańców. 74

75 Rysunek 55. Klasyfikacja gmin, na terenie których działają IOB, ze względu na tempo zmiany wskaźnika dochodów Rysunek 56. Klasyfikacja gmin, na terenie których działają IOB, ze względu na tempo zmiany wskaźnika liczby przedsiębiorstw. Źródło: Opracowanie własne M. Typy i M. Czerneckiego. Źródło: Opracowanie własne M. Typy i M. Czerneckiego. 75

76 Identyfikacja biegunów wzrostu wykreowanych przez instytucje otoczenia biznesu Za biegun wzrostu uznano takie jednostki samorządu terytorialnego, które w obydwu kategoriach uzyskały ocenę hiperprogresywną (tab. 6). Tabela 7. Bieguny wzrostu i charakterystyka wsparcia publicznego Województwo Gmina Instytucje otoczenia biznesu Andrychów (2) Małopolski Inkubator Przedsiębiorczości Małopolskie Ośrodek Innowacji NOT Tarnów (1) Tarnowski Inkubator Przedsiębiorczości Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości przy Agencji Rozwoju Lokalnego Ośrodek Innowacji NOT Śląskie Gliwice (1) Centrum Edukacji i Biznesu Nowe Gliwice Inkubator Przedsiębiorczości Park Naukowo-Technologiczny TECHNOPARK GLIWICE Zachodniopomorski e Koszalin (1) Ośrodek Innowacji NOT Centrum Transferu Wiedzy Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości Politechniki Koszalińskiej Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości Koszaliński Inkubator Przedsiębiorczości Park Technologiczny Sławno (1) Powiatowy Inkubator Przedsiębiorczości Lubuskie Zielona Góra (1) Ośrodek Innowacji NOT Centrum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości Oznaczenia: (1) gmina miejska, (2) gmina miejsko-wiejska, za biegun wzrostu nie została uznana żadna gmina wiejska. Liczba instytucji otoczenia biznesu na terenie gminy nie wykazuje dodatniej korelacji z zakwalifikowaniem danej gminy jako biegun wzrostu. Na przedstawionej liście nie znajduje się żadne z miast posiadających ponad 10 organizacji wspierających przedsiębiorczość. Oznacza to, że instytucje otoczenia biznesu mogą zostać uznane najwyżej za czynnik wspomagający rozwój jednostek samorządu terytorialnego, natomiast nie są czynnikiem katalizującym same nie tworzą biegunów wzrostu Podsumowanie Celem wspierania przez państwo inicjatyw przedsiębiorczych i innowacyjnych jest szybszy rozwój jednostek samorządu terytorialnego. W badaniu zostały uwzględnione centra transferu technologii, preinkubatory i inkubatory przedsiębiorczości oraz inkubatory i parki technologiczne. Instytucje otoczenia biznesu są w Polsce rozlokowane nierównomiernie. Należy zwrócić uwagę, że najwięcej instytucji wspierania biznesu jest w głównych miastach w Polsce (Łódź, Kraków, Poznań, Warszawa, Wrocław) oraz na terenie Śląska. Pozostałe 76

77 instytucje otoczenia biznesu koncentrują się przy głównych arteriach komunikacyjnych w Polsce. Ponadto w zachodniej Polsce występuje ich więcej aniżeli we wschodniej. Do dalszej analizy zostały wybrane preinkubatory i inkubatory przedsiębiorczości oraz inkubatory i parki technologiczne. Wynika to z faktu, że te instytucje otoczenia biznesu wpływają bezpośrednio na lokalizację przedsiębiorstw. Analiza miała na celu wskazanie biegunów wzrostu. W rezultacie za bieguny wzrostu w okresie zostały uznane gminy: Andrychów, Gliwice, Koszalin, Sławno, Tarnów i Zielona Góra. Zgodnie z przeprowadzonym badaniem instytucje otoczenia biznesu wspomagają jedynie rozwój jednostki samorządu terytorialnego, natomiast nie są czynnikiem katalizującym. Miasta posiadające znaczącą ilość organizacji wspierających przedsiębiorczość nie uzyskały ponadprzeciętnych wyników w badaniu. Na liście biegunów wzrostu znalazły się dwie jednostki samorządu terytorialnego posiadające jedynie jedną instytucję otoczenia biznesu. Gminy miejskie oraz miejsko-wiejskie oraz znajdujące się w specjalnych strefach ekonomicznych (SSE) mają większe prawdopodobieństwo szybszego rozwoju. Podsumowując, należy zauważyć, że spośród badanych gmin większe znaczenie w tempie rozwoju należy przypisać innym czynnikom aniżeli wpływowi instytucji otoczenia biznesu Badanie aktywności przedsiębiorstw klastrowych wspieranych funduszami UE Piotr Kryjom Pojęcie klastra w literaturze przedmiotu i rzeczywistości gospodarczej Polski Pojęcie klastra jest nowym zagadnieniem w polskiej rzeczywistości gospodarczej. Wraz z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej i pojawieniem się silnej konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami na jednolitym rynku europejskim kluczowym zagadnieniem stała się odpowiedź na pytanie, co zrobić, aby wygrać wyścig na rynku i w jaki sposób wzmacniać konkurencyjność przedsiębiorstw. W chwili obecnej tracą na znaczeniu czynniki kosztowe, natomiast wyzwaniem staje się konkurencyjność technologiczna w zakresie tworzenia innowacji oraz podnoszenia jakości produkowanych towarów i usług. Jednym ze sposobów sprostania tym wyzwaniom są nowe modele organizacji współpracy przedsiębiorstw. Niejednokrotnie wzmocnieniu procesu dyfuzji nowych modeli organizacji współpracy przyświeca pomoc ze strony państwa i środki funduszy strukturalnych Unii Europejskiej na rozpowszechnianie dobrych praktyk i organizację przedsiębiorców według modelu klastrowego. Na tym etapie warto zadać pytanie, jak jest definiowany klaster w literaturze przedmiotu, czym jest sam klaster, jak należy rozumieć współpracę przedsiębiorców wchodzących w skład modelu klastrowego. Przyjmuje się, że pojęcie klastra zostało po raz pierwszy zdefiniowane w literaturze przez Michaela Portera, profesora ekonomii i kierownika Instytutu Strategii i Konkurencji w Harvard Business School. Określił on klastry w następujący sposób: Klastry to geograficzna koncentracja konkurencyjnych firm w powiązanych sektorach, związanych ze sobą gospodarczo, dzielących te same umiejętności, 77

78 technologię i infrastrukturę 17. W ślad za badaniami M. Portera ruszyły projekty badawcze dotyczące fenomenu klastrów w innych ośrodkach akademickich na całym świecie. Prowadzone badania ujawniły wiele różnic w rozumieniu tego pojęcia w zależności od specyfiki lokalnej, co przełożyło się na stworzenie kolejnych, nowych definicji w zależności od uwarunkowań regionalnych, społecznych i historycznych opisywanej rzeczywistości. Pomimo istnienia wielu różnorodnych definicji klastra można wyróżnić pewne cechy, które łączą każdą z nich, charakteryzując zarazem samo pojęcie klastra. Są to: koncentracja przestrzenna przedsiębiorstw wchodzących w skład klastra, interakcyjność powiązania przejawiająca się we wzajemnej współpracy przedsiębiorstw, wspólna droga rozwoju, konkurencja i kooperacja przedsiębiorstw klastrowych Pojęcie klastra w praktyce gospodarczej realizowanej przez państwo Proces integracji europejskiej i związane z nim przystąpienie Polski do struktur europejskich spowodował przenikanie do polskiej rzeczywistości gospodarczej nowych wzorców organizacyjnych i modeli współpracy. Jednym z efektów procesów dyfuzji jest zaadaptowanie koncepcji klastra do polskiej specyfiki gospodarczej i włączenie jej przez ustawodawcę do polskiego systemu prawnego. Początku tego procesu należy upatrywać w procesie implementacji ustawodawstwa europejskiego do polskiego systemu prawnego, co w konsekwencji zostało odzwierciedlone w kilku aktach prawnych dotyczących wydatkowania środków publicznych, tj. krajowych i europejskich, w celu pobudzania przedsiębiorczości i podnoszenia konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw w ramach zadań realizowanych przez różne instytucje publiczne. Pojęcie klastra pojawiło się po raz pierwszy w polskim systemie prawnym w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 2 grudnia 2006 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi. Pojęcie to zostało zdefiniowane w następujący sposób: przez klaster rozumie się przestrzenną i sektorową koncentrację podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności oraz co najmniej dziesięciu przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw, konkurujących i współpracujących w tym samym lub pokrewnych branżach oraz powiązanych rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, przy czym co najmniej połowę podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy. Kolejnym krokiem ewolucji pojęcia klastra była definicja powiązania kooperacyjnego, w której zawiera się pojęcie klastra stworzone na potrzeby Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 7 kwietnia 2008 roku w sprawie udzielania przez Polska Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Rozporządzenie definiuje pojęcie klastra 17 M.E. Porter, The Competitive Advantage of Nations, Macmillan Press, Hampshire and London Art. 27 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 7 kwietnia 2008 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka definiuje pojęcie powiązania kooperacyjnego. Zakres tego pojęcia jest z 78

79 w następujący sposób:,,przez powiązanie kooperacyjne rozumie się zgrupowanie działających w określonym sektorze niezależnych przedsiębiorców, w tym nowo powstałych przedsiębiorców, prowadzących działalność innowacyjną oraz organizacji badawczych i instytucji otoczenia biznesu, które ma na celu stymulowanie działalności innowacyjnej poprzez promowanie intensywnych kontaktów, korzystanie ze wspólnego zaplecza technologicznego, wymianę wiedzy i doświadczeń, przyczynianie się do transferu technologii, tworzenie sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorców wchodzących w skład tego zgrupowania. Według różnych badań liczba klastrów w Polsce kształtuje się na poziomie od 49 do ponad 70 w zależności od daty badania i ośrodka badawczego. Zgodnie z badaniem przeprowadzonym przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w 2008 r. w Polsce funkcjonowało 49 klastrów, natomiast badanie wykonane w 2010 r. wykazało wzrost liczby funkcjonujących klastrów do 72. Rysunek 57. Lokalizacja klastrów funkcjonujących w Polsce w 2010 roku Źródło: Przygotowano na podstawie danych zawartych w: Ośrodki innowacyjności i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010 r., red. K. Matusiak, Oficyna Wydawnicza PARP, Warszawa punktu widzenia formalnego znacznie szerszy niż pojęcie klastra i zawiera także inne formy sieciowej współpracy, np. łańcuchy produkcyjne, nie uwzględniając pojęcia koncentracji terytorialnej przedsiębiorstw. 79

80 Metodyka przeprowadzenia badania przedsiębiorstw klastrowych Przedmiotem niniejszego badania są przedsiębiorstwa wchodzące w skład powiązań kooperacyjnych (klastrów) 19, które aplikowały do działania 5.1 Wsparcie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnych w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Program ten jest jednym z czterech programów operacyjnych o zasięgu ogólnopolskim, realizowanych przez polski rząd w ramach przyznanych funduszy strukturalnych UE na lata , który przewiduje użycie instrumentów pomocy publicznej dla klastrów. Równocześnie należy zaznaczyć, że wsparcie dla klastrów zostało przewidziane jeszcze w innych działaniach np. działanie 1.4 Programu Operacyjnego Rozwój Ściany Wschodniej oraz w zależności od zidentyfikowanych przez samorządy poszczególnych województw potrzeb w 16 regionalnych programach operacyjnych wspierających rozwój regionów Polski finansowanych również przez fundusze strukturalne UE. Ww. instrumenty nie stanowią jednak przedmiotu niniejszego opracowania. W ramach działania 5.1 Wsparcie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnych w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka zostało objętych badaniem 162 wnioski o dofinansowanie złożonych w latach przez koordynatorów powiązań występujących w imieniu przedsiębiorstw wchodzących w skład ww. powiązań kooperacyjnych - łącznie 1994 przedsiębiorstwa. W związku z charakterem działania 5.1 przedsiębiorstwa pochodziły z tereny całej Polski. Złożone wnioski o dofinansowanie były składane w trybie konkursowym, a ich powstanie miało charakter oddolnej inicjatywy zainteresowanych współpracą przedsiębiorstw. Jedynie 7 wniosków o dofinansowanie spośród 162 wniosków uzyskało dofinansowanie pozwalające na realizację projektów inwestycyjnych. W pozostałych przypadkach złożone wnioski o dofinansowanie pokazują aktywność i dojrzałość poszczególnych przedsiębiorców do realizacji wspólnie wyznaczonych celów związanych z rozwojem klastra. W związku z tym wyznaczono następujące cele badania: identyfikacja przestrzenna przedsiębiorstw klastrowych, określenie skupisk przedsiębiorstw klastrowych, ustalenie biegunów wzrostu Identyfikacja przestrzenna przedsiębiorstw klastrowych Analizie poddano 162 wnioski o dofinansowanie złożone do Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości w latach w ramach działania 5.1 Wsparcie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (PO IG). Badaniu podlegał skład powiązań kooperacyjnych, a w szczególność przedsiębiorcy. Zgodnie z założeniem PO IG powiązanie kooperacyjne powinno składać się co najmniej z 10 przedsiębiorców, 1 instytucji otoczenia biznesu oraz 1 organizacji badawczej. Analizie poddano zasadniczą cześć powiązania tj. grupę przedsiębiorców stanowiącą podstawę tworzonego powiązania z pominięciem dwóch pozostałych grup podmiotów. Do badania wyselekcjonowano 1994 przedsiębiorstw, przy czym dla każdego osoba określono jego lokalizację przestrzenną. 19 Przedsiębiorstwa te na potrzeby badania zostały określone przedsiębiorstwami klastrowymi. 80

81 Określenie skupisk przedsiębiorstw klastrowych Zgodnie z definicją powiązania kooperacyjnego paragraf 28a Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 7 kwietnia 2008 r. w sprawie udzielania przez Polska Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej w ramach PO IG 20 za powiązania kooperacyjne uważa się grupę co najmniej 10 przedsiębiorstw. W związku z tym z zestawienia jednostek terytorialnych zostały odrzucone te, które skupiały na swoim terenie mniej niż 10 przedsiębiorstw klastrowych. Do wyodrębnionych skupisk zaliczono grupę 1277 przedsiębiorstw, co stanowi 60% całej grupy przedsiębiorstw biorących udział w badaniu. Na tej podstawie wyodrębniono grupę 30 gmin, które określono mianem,,skupisk przedsiębiorstw klastrowych. Większość skupisk przedsiębiorstw klastrowych była ulokowana w miastach wojewódzkich i powiatowych, natomiast żaden na terenie gminy wiejskiej. Największa liczba ośrodków koncentracji wystąpiła w województwie śląskim 6, mazowieckim 4, podkarpackim 3, dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, podlaskim, wielkopolskim i warmińsko-mazurskim 2, a w pozostałych województwach po 1 ośrodku koncentracji. Liczba przedsiębiorstw skupionych w poszczególnych ośrodkach wahała się od 253 zlokalizowanych na terenie Warszawy do minimalnego poziomu 10 przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie miast: Bydgoszczy, Torunia, Chorzowa, Jaworzyny Śląskiej, Drobina i Piaseczna. Niedoścignionym liderem w tym zakresie okazała się Warszawa, na terenie której było zlokalizowanych 253 przedsiębiorstw, w drugiej kolejności Poznań 163 przedsiębiorstw, na trzeciej pozycji ulokował się Kraków 162 przedsiębiorstw, a następnie Katowice 62, Wrocław 58 i Bielsko-Biała 56, co ciekawe pierwsze trzy miasta: Warszawa, Poznań i Kraków skupiają ponad 45% wszystkich przedsiębiorstw klastrowych zlokalizowanych w zidentyfikowanych skupiskach. 20 Dz. U. z 2008 r., nr 68, poz. 414 z późn. zm. 81

82 Rysunek 58. Lokalizacja skupisk przedsiębiorstw klastrowych w poszczególnych gminach na podstawie wniosków o dofinansowanie złożonych do działania 5.1 PO IG Źródło: Opracowanie własne M. Typy na podstawie danych udostępnionych przez PARP, Tabela 8. Wykaz gmin, na terenie których zlokalizowane są poszczególne skupiska klastrowe Lp. Gmina Województwo Liczba przedsiębiorstw 1 Wrocław 58 dolnośląskie 2 Jaworzyna Śląska 10 3 Bydgoszcz 11 kujawsko-pomorskie 4 Toruń 10 5 Lublin lubelskie 44 6 Łódź łódzkie 41 7 Kraków małopolskie Warszawa Radom 13 mazowieckie 10 Drobin Piaseczno Opole opolskie Rzeszów Krosno podkarpackie Mielec 12 82