SPIS TREŚCI Rodzaje zmian rozwojowych 36

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA I. PODSTAWY PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA 1 redakcja Janusz Trempała 1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NAUKOWEJ PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA 3 Maria Kielar-Turska 1.1. Poglądy na dziecko i dzieciństwo Obraz dzieciństwa w okresie średniowiecza Obraz dzieciństwa w okresie Oświecenia i Romantyzmu Obraz dzieciństwa w XIX wieku Obraz dzieciństwa w XX wieku Obraz dzieciństwa na początku XXI wieku Prekursorzy badań nad rozwojem Początki naukowych badań w XIX wieku Prace okresu międzywojennego Początki koncepcji rozwoju człowieka w ciągu życia Prekursorzy badań nad rozwojem w Polsce Krótka historia podstawowych dylematów w rozważaniach nad rozwojem Przedmiot, zadania i działy współczesnej psychologii rozwojowej Podsumowanie NATURA ROZWOJU PSYCHICZNEGO 28 Janusz Trempała Pojmowanie rozwoju Pojęcie rozwoju Cechy zmian rozwojowych 31 XI 2.2. Rodzaje zmian rozwojowych Zmiany ontogenetyczne Czas i zakres występowania zmian Klasyfikacja uogólniająca Mikro- i makroskopowe modele przebiegu zmian rozwojowych Mikro- i makrorozwój Poziom makroskopowy Poziom mikroskopowy W kierunku ogólnego modelu przebiegu zmian rozwojowych Indywidualny charakter zmian rozwojowych Relacyjność zmian rozwojowych Podsumowanie MECHANIZM ZMIANY ROZWOJOWEJ 50 Janusz Trempała 3.1. Natura a kultura Dziedziczenie i dojrzewanie Środowisko i nabywanie doświadczeń Geny a środowisko Odziedziczalność cech zachowania Geny a środowisko w ciągu życia ludzkiego Współdziałanie genów i środowiska w ciągu życia W kierunku ogólnego modelu wyjaśniania zmian rozwojowych Rozwój jako funkcja ogólnej sytuacji Rozwój jako funkcjonowanie w procesie zmian o charakterze adaptacyjnym Neorealizm w poszukiwaniu ogólnego modelu rozwoju Podsumowanie 69

2 VI Spis treści 4. TEORIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO 71 Hanna Liberska 4.1. Klasyfikacje teorii rozwoju psychicznego Wybrane teorie i koncepcje rozwoju człowieka Teorie psychoanalityczne Teorie behawiorystyczne i uczenia się Teorie poznawcze Teorie etologiczne Podejście humanistyczne Podejście socjologiczne Podejście ekologiczne Podejście kontekstualno-dialektyczne Koncepcje rozwoju człowieka w polskiej literaturze psychologicznej Koncepcja strukturacji i restrukturacji doświadczenia Tyszkowej Koncepcja rozwoju aktywności Przetacznik- Gierowskiej Koncepcja rozwoju w cyklu życia indywidualnego Niemczyńskiego Temporalny model rozwoju Trempały Funkcjonalna koncepcja rozwoju Porębskiej Biograficzna koncepcja rozwoju człowieka Pietrasińskiego Koncepcja osobowości rozwojowej Obuchowskiego Podsumowanie BADANIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA 127 Janusz Trempała i Marian Olejnik 5.1. Podejścia badawcze w psychologii rozwojowej Podejście skoncentrowane na zmiennych vs. na osobie Podejście statyczne vs. dynamiczne Paradygmat ilościowy vs. jakościowy Plany badań rozwojowych Ogólny Model Rozwoju Schaie go Strategie tradycyjne Strategie sekwencyjne Analiza danych o rozwoju: analiza różnic, analiza korelacji, dopasowanie modeli Problemy etyczne w badaniach nad rozwojem psychicznym Podsumowanie 142 II. ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH ŻYCIA redakcja Maria Kielar-Turska Okres PRENATALNY 147 Dorota Kornas-Biela 6.1. Embrionalny okres życia Biologiczne warunki poczęcia Embrionalny rozwój człowieka Płodowy okres życia Rozwój fizyczny Rozwój motoryczny Rozwój zmysłów Dojrzewanie układu nerwowego Komunikacja prenatalna Wykrywanie nieprawidłowości w rozwoju dziecka Narodziny jako etap rozwojowy Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie prenatalnym Wczesne dzieciństwo 172 Marta Białecka-Pikul 7.1. Wiek niemowlęcy. Pierwszy rok życia Noworodek Rozwój psychomotoryczny niemowlęcia Rozwój społeczny niemowlęcia: poznanie społeczne, komunikacja, przywiązanie Rozwój emocjonalny, temperament i samoświadomość niemowląt Wiek poniemowlęcy. Drugi i trzeci rok życia Rozwój fizyczny i motoryczny Rozwój poznawczy Rozwój komunikacji i języka Rozwój społeczny i emocjonalny Rozwój pojęcia Ja, temperament i aktywność Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnego dzieciństwa ŚREDNIE DZIECIŃSTWO WIEK PRZEDSZKOLNY 202 Maria Kielar-Turska Rozwój fizyczny i motoryczny 202 Rozwój poznawczy Sprawności percepcyjne Funkcje zarządzające Pamięć Myślenie Reprezentacja poznawcza 212 Sprawności językowe i komunikacyjne 215 Rozwój emocjonalny 219 Rozwój społeczny 221 Dziecięca moralność 223 Osobowość dziecka 224 Formy aktywności 226 Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie średniego dzieciństwa PÓŹNE DZIECIŃSTWO MŁODSZY WIEK SZKOLNY 234 Anna Kołodziejczyk 9.1. Rozwój fizyczny i motoryczny Rozwój fizyczny Sprawność motoryczna 235

3 Spis treści VII Rozwój poznawczy Rozwój myślenia logicznego Zmiany rozwojowe w przetwarzaniu informacji Obraz świata 240 Sprawności językowe i komunikacyjne Świadomość językowa i rozumienie wypowiedzi Sprawności komunikacyjne Język pisany 243 Rozwój społeczny i emocjonalny Rozwój percepcji społecznej Rozwój relacji z innymi Rozwój rozumienia i wyrażania emocji 247 Rozwój moralny 249 Osobowość 251 Formy aktywności 253 Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie późnego dzieciństwa 254 DORASTANIE 259 Anna Oleszkowicz i Alicja Senejko Rozwój biologiczny Rozwój fizyczny i motoryczny, czyli osiąganie wyglądu człowieka dorosłego Rozwój seksualny ku zachowaniom intymnym Rozwój poznawczy Przejście w myśleniu od prymatu rzeczywistości do prymatu możliwości Rozwój świadomości: od świadomości praktycznej do autorefleksji Rozwój poznawczy a myślenie relatywistyczne w okresie dorastania Rozwój poznawczy w okresie dorastania z perspektywy teorii przetwarzania informacji Pamięć w okresie dorastania Rozwój emocjonalny Od chwiejności do stabilizacji uczuciowej Rozwój ku wyższej uczuciowości Rozwój osobowości Przejście od niespójnego i niestabilnego Ja do Ja zintegrowanego Rodzaje sytuacji trudnych doświadczanych przez współczesnych dorastających Tożsamość indywidualna jako najistotniejszy czynnik integrujący osobowość dorastających Rozwój tożsamości Rozwój moralny Przejście od heteronomii do autonomii moralnej Rozwój moralny adolescentów a motywacja zaangażowana w zachowanie etyczne Płeć oraz kulturowe uwarunkowania rozwoju moralnego dorastających Rozwój społeczny Zmiany w relacjach z rodzicami i rówieśnikami Odnajdywanie swojego miejsca w społeczeństwie Zachowanie młodzieży przegląd wybranych zagadnień Zachowania pozytywne Zachowania negatywne Podstawowe formy aktywności Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie dorastania WCZESNA DOROSŁOŚĆ 287 Ewa Gurba Wkraczanie w dorosłość Pojęcie dorosłości w rozumieniu młodzieży i badaczy Rozwój fizyczny Rozwój emocjonalny i społeczny Rozwój emocjonalny Związki intymne Małżeństwo i rodzina Aktywność zawodowa Rozwój poznawczy Perspektywa psychometryczna Perspektywa genetyczno- epistemologiczna Rozwój moralny Osobowość młodego dorosłego, czyli o dojrzałości psychicznej Zmiany w strukturze Ja Zmiana i ciągłość w obrębie cech osobowości 306 Rozwój tożsamości Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnej dorosłości ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ 312 Marian Olejnik Rozwój fizyczny Funkcje czuciowe Funkcje psychomotoryczne Ogólny stan zdrowia Rozwój poznawczy Inteligencja psychometryczna Prywatne teorie inteligencji Myślenie postformalne Wiedza ekspertywna Rozwój emocjonalny i społeczny Kryzys wieku średniego 317

4 VIII Spis treści Rozwój uczestnictwa w pracy zawodowej Aktywność społeczna w rodzinie Rozwój osobowości Modele stabilności Modele wzrostu Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie średniej dorosłości PÓŹNA DOROSŁOŚĆ 326 Maria Straś-Romanowska Wkraczanie w okres późnej dorosłości Biologiczny wymiar starzenia się Mechanizmy starzenia się Społeczny wymiar starzenia się Style funkcjonowania ludzi starszych Role społeczne w późnej dorosłości Starzenie się w wymiarze życia psychicznego Zmiany dotyczące funkcji poznawczych Starzenie się w wymiarze osobowości Mądrość człowieka starego Jakość życia w późnej dorosłości Kres życia umieranie Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie późnej dorosłości 347 III. STOSOWANA PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA: WYBRANE ZAGADNIENIA 351 redakcja Adam Niemczyński i Maria Czerwińska-Jasiewicz Wiedza o rozwoju człowieka w sferze edukacji PRAWIDŁOWOŚCI ROZWOJU SFERY METAPOZNAWCZEJ W TEORII I PRAKTYCE NAUCZANIA 353 Maria Ledzińska i Ewa Czerniawska Zmiany w świecie, zmiany w nauczaniu Psychologia poznawcza jako kontekst analiz Uczenie się w ujęciu poznawczym Metapoznanie Istota, struktura, rozwój Związki metapoznania ze sferą poznawczą Kontrola jako istotne ogniwo metapoznania Metapoznanie w praktyce nauczania Zasady nauczania z perspektywy poznawczej Etapy nauczania Podsumowanie PRAKTYCZNE IMPLIKACJE WIEDZY O ROZWOJU SPOŁECZNO-MORALNYM 364 Adam Niemczyński Użyteczność wiedzy o rozwoju społeczno- moralnym Wiedza wynikająca z badań nad rozwojem społeczno-moralnym Natywizm i charakter moralny Empiryzm i moralny hedonizm Psychologia poznawczo-rozwojowa i jej intencjonalizm moralny Strategia stosowania wiedzy o rozwoju społeczno- moralnym Podsumowanie ZARZĄDZANIE EDUKACJĄ WSPIERAJĄCĄ ROZWÓJ INDYWIDUALNY UCZNIÓW 379 Jan Łuczyński Obszary edukacyjnego wspierania rozwoju Nabywanie wiedzy Orientacja w świecie wartości Rozwijanie umiejętności interpersonalnych Rozwijanie umiejętności funkcjonowania w świecie społecznym Rozwijanie zdolności samopoznania i kierowania własnym rozwojem Zarządzanie edukacyjne Podsumowanie 391 Wiedza o rozwoju człowieka w sferze opieki psychologicznej PRAKTYCZNA WIEDZA O ROZWOJU ŻYCIA RODZINNEGO 395 Ludwika Wojciechowska Rodzina: definicje i właściwości Teorie rozwoju rodziny Przemiany w życiu rodziny na tle rozwoju jej członków Natura zmian w rodzinie w ciągu życia Podsumowanie WSPIERANIE MŁODZIEŻY W ZAKRESIE SAMOPOZNANIA, PLANOWANIA WŁASNEGO ŻYCIA ORAZ PODEJMOWANIA DECYZJI DOTYCZĄCYCH WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI 407 Maria Czerwińska-Jasiewicz Samopoznanie i samookreślenie jako główne zadania rozwojowe okresu dorastania Samopoznanie w procesie kształtowania się tożsamości młodzieży Wrastanie w społeczeństwo dorosłych a określanie siebie i swojej przyszłości przez młodzież Rozwój orientacji przyszłościowej młodzieży a samopoznanie Tworzenie koncepcji dotyczącej własnego życia oraz jego projektu 410

5 Spis treści IX Planowanie własnej przyszłości przez młodzież w okresie dorastania Style życia preferowane przez młodzież Cele i plany życiowe młodzieży Decyzje młodzieży dotyczące własnej przyszłości Główne rodzaje decyzji życiowych młodzieży Decyzje życiowe w kontekście teorii decyzji Przygotowanie młodzieży do planowania własnego życia i podejmowania decyzji dotyczących własnej przyszłości Podstawy teoretyczne oddziaływań Oddziaływania dotyczące planowania własnego życia i podejmowania decyzji dotyczących własnej przyszłości przez młodzież Podsumowanie WSPOMAGANIE FUNKCJONOWANIA LUDZI STARZEJĄCYCH SIĘ 419 Ludmiła Zając-Lamparska Możliwości pomyślnego starzenia się Wspomaganie funkcjonowania poznawczego osób starzejących się Selektywna optymalizacja procesów poznawczych Kompensacja w obszarze procesów poznawczych Mądrość jako nowe jakościowo zjawisko w funkcjonowaniu poznawczym osób starzejących się Wspomaganie funkcjonowania osób starzejących się na poziomie osobowościowym samoocena i tożsamość Selektywna optymalizacja i kompensacja w zakresie samooceny Nowe jakościowo zjawiska w obszarze tożsamości Podsumowanie 430 Zastosowania kliniczne wiedzy o rozwoju człowieka WSPOMAGANIE ROZWOJU OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ 433 Małgorzata Kościelska Postacie niepełnosprawności intelektualnej Geneza niepełnosprawności intelektualnej Wady genetyczne Uszkodzenia układu nerwowego Choroby somatyczne i defekty percepcyjne w powstawaniu niepełnosprawności Zaniedbania i inne formy patologii środowiska Trauma psychiczna Zaburzenia intrapsychiczne Procesy inwolucyjne Proces patologizacji rozwoju prowadzący do niepełnosprawności intelektualnej Ogólne zasady wspomagania rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną Wspomaganie biofizyczne Wspomaganie środowiskowe Wspomaganie pedagogiczne Wspomaganie psychologiczne Wspomaganie ogólnospołeczne Wybrane problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych intelektualnie w różnych fazach życia Okres przed narodzeniem Narodziny Dzieciństwo Okres szkolny W kierunku dorosłości Podsumowanie WSPOMAGANIE OSÓB Z ZABURZENIAMI NALEŻĄCYMI DO AUTYSTYCZNEGO SPEKTRUM W PERSPEKTYWIE PSYCHOPATOLOGII ROZWOJOWEJ 446 Ewa Pisula Charakterystyka osób z zaburzeniami należącymi do autystycznego spektrum Wspomaganie rozwoju dzieci z autyzmem Wczesne wykrywanie i wczesna interwencja Wspieranie rozwoju dziecka z autyzmem w wieku szkolnym Trudności szkolne dzieci z autyzmem Wspomaganie rozwoju młodzieży i dorosłych Problemy związane z dorastaniem Problemy rozwoju osób z autyzmem od dzieciństwa do dorosłości Podsumowanie 453 SŁOWNIK SŁÓW KLUCZOWYCH 455 LITERATURA CYTOWANA 461 INDEKS NAZWISK 514 INDEKS RZECZOWY 527 WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI 536 O AUTORACH 537