MATERIAŁY SZKOLENIOWE 1. Część C DEBATA STRATEGICZNA

Transkrypt

1 Projekt finansowany ze środków Unii Europejskiej Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej Sekcja Orientacji w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, , Działanie 2.7. Pilotażowy Program LEADER + MATERIAŁY SZKOLENIOWE 1 Część C DEBATA STRATEGICZNA Dziedzictwo kulturowe Dziedzictwo przyrodnicze Turystyka wiejska Przedsiębiorczość Kapitał społeczny w projekcie Związku Gmin Kanału Ostródzko Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego w Ostródzie Łączy nas Kanał Elbląski partnerstwo sposobem aktywizowania mieszkańców Ostróda, 8-9 grudnia 2005 roku. Debata realizowana w ramach projektu Związku Gmin Kanału Ostródzko Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego w Ostródzie pn. Łączy nas Kanał Elbląski partnerstwo sposobem aktywizowania mieszkańców. Nadzór prowadzi Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa w Warszawie oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w Warszawie 2

2 Projekt finansowany ze środków Unii Europejskiej Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej Sekcja Orientacji w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, , Działanie 2.7. Pilotażowy Program LEADER + dr inż. arch. Bogna Lipińska WYKŁAD Dziedzictwo kulturowe w rozwoju lokalnym w ramach projektu Związku Gmin Kanału Ostródzko Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego w Ostródzie pn. Łączy nas Kanał Elbląski partnerstwo sposobem aktywizowania mieszkańców Ostróda, 8-9 grudnia 2005 roku. Debata strategiczna realizowana w ramach projektu Związku Gmin Kanału Ostródzko Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego w Ostródzie pn. Łączy nas Kanał Elbląski partnerstwo sposobem aktywizowania mieszkańców. Nadzór prowadzi Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa w Warszawie oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w Warszawie 3

3 SPIS TREŚCI Wykład: Dziedzictwo kulturowe w rozwoju lokalnym 5 Dr inż. arch. Bogna Lipińska I. Specyfika regionalna. Identyfikacja 6 II. Ochrona i kształtowanie architektury i krajobrazu obszarów wiejskich 12 III. Diagnoza stanu specyfiki regionalnej- podsumowanie 18 IV. Propozycje sposobów zagospodarowania zasobów architektury i krajobrazu w rozwoju lokalnym 20 Wykład: Turystyka na obszarach wiejskich i produkty turystyczne 25 Dr Janusz Majewski V. Wprowadzenie do problematyki produktu turystycznego 26 VI. Etapy tworzenia produktu turystycznego 29 VII. Studium przypadku - nowe produkty turystyki wiejskiej program LEADER 35 Raport o przedsiębiorczości 44 Mgr Gabriela Effenberg VIII. Przedsiębiorczość na obszarze gmin objętych projektem 45 IX. Bezrobocie na obszarze gmin objętych projektem 56 X. Rynek pracy 59 XI. Infrastruktura techniczna 63 XII. Dochody i wydatki budżetów gmin 68 XIII. Turystyka 72 Prezentacja: Przedsiębiorczość na obszarze gmin objętych projektem 74 Mgr Gabriela Effenberg 4

4 dr inż. arch. Bogna Lipińska konspekt wykładów Dziedzictwo kulturowe w rozwoju lokalnym. I. Specyfika regionalna. Identyfikacja. 1. Cechy i właściwości: przestrzenne; materialne; niematerialne; wizualno - krajobrazowe. (Cechy przestrzeni znacząco wpływające na specyfikę regionalną, jej indywidualność oraz różnorodność i swoistość krajobrazową. Tradycja miejsca, genius loci.) 2. Walory. (Walory cech przestrzeni rodzaj, skala wartości, zasady wzajemnego oddziaływania i wspomagania.) 3. Zagrożenia. (Istniejące i prognozowane zagrożenia specyfiki regionalnej. Stosowanie obcych wzorców, pseudonowoczesna unifikacja, stan techniczny w konflikcie z wartością tradycji.) 4. Archeologia krajobrazu poznanie przyczyn i skutków stanu krajobrazu. (Prezentacja kartograficzna zmian w krajobrazie w ujęciu dynamicznym, krajobraz jako dobro nieodnawialne, kultura gospodarowania przestrzenią w ujęciu historycznym.) 5. Diagnoza stanu specyfiki regionalnej podsumowanie. II. Ochrona i kształtowanie architektury i krajobrazu obszarów wiejskich. 1. Życie w pięknym krajobrazie (cele ochrony i kształtowania). (Tendencje przekształceń krajobrazów obszarów wiejskich na tle zmian w gospodarce rolnej. Czy rolnictwo może zostać strażnikiem krajobrazu? Współpraca z ochroną przyrody.) 2. Gołębie i jastrzębie uczestnikami gry o krajobraz (narzędzia ochrony i kształtowania). (Skuteczność i interpretacja istniejących narzędzi i uregulowań prawnych. Kradzież krajobrazu i nieodwracalność jej skutków.) 3. Właściciele krajobrazu (partycypacja społeczna). (Prawo do decydowania o krajobrazie. Partycypacja społeczna. Edukacja społeczna. Negocjacje.) III. Propozycje sposobów zagospodarowania zasobów architektury i krajobrazu w rozwoju lokalnym. 1. Walor unikatowości i typowości. (Wykorzystanie prezentacji i porównań rodzimej specyfiki regionalnej na tle innych regionów, kraju, Europy. Konieczność i przydatność lokalnego patriotyzmu.) 2. Rewitalizacja co to oznacza? (Omówienie treści działań rewitalizacyjnych ożywienie, zmiana funkcji, wykorzystanie formy dla nowego życia.) 3. Agroturystyka na manowcach. (Omówienie przykładów karykaturalnego pojmowania wizerunku zagrody agroturystycznej i prezentacja dobrych przykładów.) 4. Turystyka specjalistyczna. (Postępująca popularność nowego podejścia do funkcji rekreacyjnej i turystycznej. Atrakcyjność oferty turystyki historycznej. Inne propozycje: turystyka pejzażowa, zajęć wiejskich, kulinarna, ekologiczna, edukacyjna.) 5. Ekonomiczna wartość krajobrazu. (Omówienie wybranych metod wyceny ekonomicznej krajobrazu.) 6. Przykłady współczesnego podejścia do wykorzystania dziedzictwa kulturowego w rozwoju regionalnym. (Omówienie przykładów: Kanał Elbląski, Szlak Cystersów, Szlak Mennonitów, Szlak Gotów, Szlak Zamków Krzyżackich, Kraina w kratę, Dwory i Pałace; działalność Towarzystwa Rekonstrukcji Historycznych, itp.) IV. Warsztaty uczestników zajęcia interaktywne (???). 5

5 dr inż. arch. Bogna Lipińska I. Specyfika regionalna. Identyfikacja. 1. Cechy i właściwości. Pojęcie regionu i regionalizmu posiada różne znaczenie w zależności od tego, jaka gałąź nauki rozpatruje to zjawisko. W naukach przyrodniczo-geograficznych występuje pojęcie regionu naturalnego 1, jako podstawy istotnych podziałów przestrzeni pod kątem jej własności i właściwości przyrodniczych. Charakterystyka zasad, na których oparty jest ów podział jest dobrym punktem wyjścia dla określenia zadań, jakie funkcjonują również w innych naukach posługujących się pojęciem regionu i regionalizmu 2. W teorii i historii architektury i budownictwa, regionem nazywany jest obszar posiadający wspólne i zarazem wyróżniające go z otoczenia cechy wizualne: rodzaj rozplanowania przestrzennego osadnictwa, formy i styl w architekturze i budownictwie, rodzaj materiałów budowlanych, rodzaj gatunków zieleni towarzyszącej zespołom zabudowy i rodzaje sposobów jej kształtowania czy stosowania 3. Jeszcze inaczej pojęcie regionu i regionalizmu funkcjonuje w powszechnej historii architektury, gdzie najczęściej odwołuje się ono do obszarów i terytoriów związanych z historycznymi podziałami administracyjnymi i państwowymi i ich wpływem na kształtowanie się form architektonicznych danej epoki w skali kraju. Aby zacząć rozważania na temat ochrony i kształtowania dziedzictwa kulturowego i pielęgnowania różnorodności kulturowej, powinno się zacząć od identyfikacji najbardziej wartościowych i indywidualnych cech przestrzeni, inaczej mówiąc od zrozumienia istoty ( genius loci ) danego miejsca. Szukanie indywidualnych cech przestrzennych wybranych obszarów - powiatów, gmin oraz pojedynczych miejscowości, jest niezbędne dla wykorzystania dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym. 1 J. Kondracki i S. Lencewicz, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa 1964, część druga Regiony naturalne, rozdział VIII; 2 Jednostki terytorialne w geografii fizycznej wyróżnia się nie tylko na podstawie cech zewnętrznych (krajobrazowych), ale rozumie się je jako przestrzenne kompleksy, tworzące jedność wzajemnie warunkujących się czynników i zjawisk o określonym rozwoju i specyfice., ibidem, s J. Bogdanowski, Rozważania nad kształtem wsi w krajobrazie Polski, [w:] Teki Krakowskie, tom VIII, Kraków 1998, s. 6-9; B. Lipińska, Miejsce tradycji krajobrazowej regionu we współczesnym planowaniu i praktyce budowlanej, [w:] Regionalne budownictwo na Kaszubach Jeziornych w XXI wieku, wyd. OOZK NIK w Warszawie, Warszawa 2001; s ; M. Nogaczewski, Tożsamość wiejskiej jednostki osadniczej, w: I Konwersatorium problemu badawczego Synteza kulturowych wartości Państwa Polskiego, Biuletyn ROŚiOŚK, Gdańsk 1991, s

6 Systematyka waloryzacyjna używana w badaniach nad przestrzenią i jej elementami oraz zagospodarowaniem a także końcowym efektem wizualnym, jakim jest oglądany przez wszystkich krajobraz dzieli zjawiska zachodzące w przestrzeni trójwymiarowej na wartości: (1) przestrzenne, (2) materialne oraz (3) niematerialne. 4 I tak, za wartości przestrzenne obszarów wiejskich uznajemy przede wszystkim formy zagospodarowania w makro skali, jakie wymyślił i wprowadził człowiek, aby lepiej mógł gospodarować i mieszkać. Będą to: sposób rozplanowania wsi; kształt przynależnego jej rozłogu pól; sposób rozplanowania zagrody; układy i systemy dróg gospodarczych i polnych; system melioracyjny (np. na Żuławach Wiślanych, będący istotną częścią dziedzictwa historycznego) 5 ; Powyższe elementy w oryginalnym układzie przestrzennym tworzą indywidualny krajobraz kulturowy danego obszaru wiejskiego. Krajobraz otaczający wieś jest szczególnym rodzajem wartości przestrzennej. Jest to krajobraz nazywany pracującym, który tworzą pola uprawne, łąki, lasy gospodarcze, drogi polne wysadzane drzewami, zieleń śródpolna. Jest to przestrzeń szczególna, należąca jedynie do tej, a nie innej miejscowości i ludzi w niej mieszkających i ukształtowana, wielowiekową tradycją funkcjonowania. Inaczej mówiąc - przestrzeń swojska, która zarazem jest małą ojczyzną mieszkających tu ludzi. Za wartości materialne uznajemy wszystkie elementy, które wypełniają powyżej opisany szkielet przestrzeni. Będzie to przede wszystkim zabudowa i zieleń. Wśród zabudowy mamy z kolei całą gamę form architektonicznych różniących się funkcją, formą, wielkością: budynki mieszkalne wiejskie; dwory, dworki i pałace; kościoły, kaplice, kapliczki; szkoły, leśniczówki; budynki gospodarcze (inwentarskie, składowe, inne); młyny, wiatraki; 4 A. Kostarczyk, B. Lipińska, Wartości przestrzenne i substancjalne krajobrazu kulturowego, w: I konwersatorium problemu badawczego: Synteza kulturowych wartości Państwa Polskiego, Biuletyn ROŚiOŚK, Gdańsk 1991, s J. Bogdanowski, Rozważania..., op. cit. s. 5-9; B. Lipińska, Miejsce tradycji..., op. cit., s ; M. Nogaczewski, Tożsamość..., op. cit. s

7 Wśród form zieleni mamy także całe bogactwo układów kompozycyjnych zarówno kulturowych jak i samoistnych, naturalnych: parki pałacowe i dworskie; zieleń cmentarzy przykościelnych; zieleń cmentarzy położonych poza wsią (ewangelickie, pamiątkowe); aleje dróg głównych i polnych, gospodarczych; zieleń przydomowa w zagrodach wiejskich; zieleń ochronna (szpalery wiatrochronne, piorunochrony); zieleń graniczna (dęby graniczne); zieleń śródpolna. Wartości niematerialne są natomiast najbardziej ulotne a jednocześnie odgrywają niebagatelną rolę w kształtowaniu indywidualności kulturowej regionów. Są to właściwe dla danej miejscowości: podania, legendy, opowieści; obyczaje; lokalne nazwy: wzniesień; strumieni; części pól; poszczególnych toni jezior. 2. Walory. Obszary wiejskie w Polsce zachowały do dzisiaj bardzo rzadką już w Europie cechę krajobrazową. Jest nią czytelność w krajobrazie form organizacji przestrzeni pochodzących z czasów osadnictwa średniowiecznego oraz XVII-wiecznego osadnictwa folwarcznego i kolonizacyjnego. Ponieważ dawniej działalność człowieka była bardziej niż obecnie zależna od naturalnych warunków środowiska, zagospodarowanie wprowadzone przez człowieka (kształt zagrody, architektura budynków, rozplanowanie wsi), wyraźnie różniły się między sobą w zależności od regionu geograficznego. Przez wiele stuleci formy te były kontynuowane i do dzisiaj nie sposób pomylić form dawnego osadnictwa Kaszub, z osadnictwem na Kociewiu Leśnym lub wsiami rybackimi w Pasie Nadmorskiego. Jeszcze inaczej wygląda krajobraz kulturowy obszaru Delty Wisły, czyli Żuław Wiślanych. 8

8 Może się wydawać, że w małej miejscowości wiejskiej nie istnieją jakieś szczególnie cenne w skali gminy, powiatu lub województwa, wartości. Często pokutuje przekonanie, że jedyną wartością kulturową i krajobrazową godną uwagi jest zabytkowy kościół, czasem pobliski dwór lub pałac. Zwyczajna zabudowa zagrodowa, poszczególne domy we wsi, obory, stodoły są traktowane jako proste budowle bez większego znaczenia dla piękna miejscowości oraz krajobrazu. A jednak to właśnie te obiekty i ich zespoły najbardziej wpływają na dobry lub zły wizerunek danej miejscowości. Jest ich najwięcej i stanowią podstawowy rys przestrzeni wiejskiej. Ponieważ są tak ważne, warto przyjrzeć się im bliżej. W zakresie cech i właściwości przestrzennych, dużą wartością jest plan wsi. Każda wieś posiada, bowiem własny, historyczny układ rozmieszczenia zagród z odpowiednio poprowadzonymi drogami głównymi i bocznymi. Wśród zagród można wyróżnić zagrody większe, dawnych bogatszych gospodarzy i zagrody uboższe, składające się często z jednego budynku. Bardzo ważną dla indywidualności każdej wsi wartością przestrzenną jest charakterystyczny układ budynków tworzący wewnętrzne podwórze. Elementy materialne, czyli budynki tworzące zagrody i zabudowę wsi, stanowią ogromny zbiór kształtów i barw, najczęściej harmonijnie wkomponowanych w zieleń przydomową. W każdej też miejscowości można znaleźć charakterystyczny styl zabudowy, powtarzalność pewnych detali czy sposobów ozdabiania. Styl, którego często nie ma już w miejscowości sąsiedniej. Tradycyjny wiejski dom mieszkalny zawsze otoczony był zielenią i jest ciekawym elementem krajobrazu wiejskiego oraz wspaniałym motywem estetycznym. Ów zbiór indywidualnych cech małych ojczyzn stworzył dodatkową jakość, jaką jest wspaniale zróżnicowany krajobraz kulturowy dużej ojczyzny Polski. Podziwiając piękno krajobrazu wybranego kraju należy, zatem widzieć w nim cenioną i chronioną różnorodność krajobrazową małych ojczyzn znajdujących się na terenach wiejskich. Ochrona i właściwe kształtowanie 6 krajobrazów małych ojczyzn, o czym będzie mowa w następnych rozdziałach, niezaprzeczalnie przynosi dobre wyniki w zakresie ochrony specyfiki przestrzeni regionalnej w skali kraju. Natomiast utrata indywidualności i harmonijności krajobrazowej i architektonicznej małych ojczyzn prowadzi do utraty piękna krajobrazu na równie dużą skalę. Zatem krajobraz wiejski zawsze powinien być utożsamiany z najwyższymi wartościami i wpływać na silne poczucie tożsamości mieszkańców z miejscem, w którym żyją. 6 Krajobraz i jego ochrona ma wiele znaczeń, ale najważniejszym ze społecznego punktu widzenia jest to, iż jego ochrona winna wypływać z odwiecznej miłości do ziemi oraz być rozumiana jako wyraz patriotyzmu lokalnego, regionalnego i narodowego, A. Michałowski, Krajobrazy dziedzictwa: serca małych ojczyzn Polski. Rzecz o pilnej potrzebie regulacji prawnych, [w:] Krajobrazy Dziedzictwa Narodowego, nr 2/2000, s

9 3. Zagrożenia. Każda epoka w historii ludzkości wnosi pewien stały rozwój cywilizacyjny. Często określamy postęp, także jako rozwój cywilizacyjno - kulturowy. Jednakże współcześnie naturalny odruch w postaci chęci szybkiego skorzystania z najnowszych osiągnięć techniki i nowych technologii w celu ułatwienia codziennego życia, poprawienia jakości warunków bytowania, zaoszczędzenia czasu, zaczyna negatywnie wpływać na zachowanie specyfiki kulturowej regionów. Powodem jest tu fascynacja inną, nieznaną estetyką prezentowaną przez nowość. To naturalne i nie dające się wyeliminować zjawisko, pojawiło się obecnie na terenach wiejskich z ogromną siłą i zagraża indywidualizmowi wsi i różnorodności jej krajobrazu. Na obszarach wiejskich, które tak chętnie korzystają z przydomku regionalne, regionalizm, można podać dowolną liczbę przykładów postępującego ujednolicenia form zabudowy i zagospodarowania stosowanych w imię postępu cywilizacyjnego. Aktualnym problemem współczesnej zjednoczonej Europy jest ochrona, zachowanie i popularyzacja regionalnych form kulturowych w poszczególnych państwach tak, aby utrzymana została zagrożona globalizacją dotychczasowa różnorodność regionalno - kulturowa. W dobie niespotykanego dotychczas skrócenia czasu podróży, a zwłaszcza czasu przepływu informacji, pojawiło się niepokojące zjawisko powielania i kopiowania łatwo dzisiaj dostępnych informacyjnie rozwiązań w zakresie przekształcania przestrzeni i kreowania form. Form i rozwiązań mogących pochodzić z najbardziej odległych i obcych kulturowo miejsc. Pojawia się niewytłumaczalna chęć zastąpienia rodzimej formy, formą zapożyczoną, co można określić jako zastępowanie tego, czego nie ma nigdzie indziej tym, co jest... wszędzie! Zjawisko to jest wyjątkowo niekorzystne dla rodzimych form zagospodarowania występujących na terenach uznanych jak do tej pory za najbardziej predestynowane do zachowania odrębności, a mianowicie na terenach wiejskich Archeologia krajobrazu poznanie przyczyn i skutków stanu krajobrazu. Dla rozpoznawania przemian w krajobrazie, szczególnie cenne są szczegółowe materiały kartograficzne. Można w nich wyczytać dawne struktury przestrzenno -funkcjonalne. Wyraźnie widoczne są sprawdzone, tradycyjne, a jednocześnie niejako proekologiczne rozwiązania z zakresu korzystania z naturalnych form i zasobów środowiska. Odczytać można interesujące dopełnienia istniejącego krajobrazu formami 7 J. Bogdanowski, Wprowdzenie..., op. cit. s

10 wprowadzonymi przez człowieka. Można także prześledzić sposoby swoistego upiększania otaczającej przestrzeni w makroskali, korzystające z istniejącego piękna krajobrazowego (tak zwany upiększony krajobraz rolniczy wprowadzony w połowie XIX wieku). Odtworzenie dawnego wizerunku pracującej przecież, a nie traktowanej jako chroniony rezerwat czy park krajobrazowy, przestrzeni, powinno być podstawową wskazówką dla współczesnej myśli planistycznej. Nowe formy zagospodarowania, tak w postaci pojedynczych obiektów, jak i geometrii przestrzeni (podziałów geodezyjnych) mogą być wręcz prostą kontynuacją lub dobrym naśladownictwem niegdysiejszych, sprawdzonych rozwiązań. W dawnych materiałach kartograficznych odnajdujemy także dużą liczbę nazw własnych, oznaczeń miejsc, wzniesień, a także nazw siedlisk. Były to ówczesne mówione wskazówki topograficzne dla zorientowania się w przestrzeni, zwłaszcza, że nazwy często odpowiadały nietypowej bądź charakterystycznej formie przestrzennej elementu widocznego w krajobrazie. W ten znakomity sposób humanizowane było środowisko, w którym żyli i pracowali ludzie związani z otwartym krajobrazem wiejskim. Szczególnie jaskrawym dowodem na nagminnie dzisiaj spotykany brak kultury gospodarowania przestrzenią jest porównanie dawnego jej stanu ze stanem dzisiejszym. Na materiale kartograficznym można prześledzić kolejne fazy rozwoju miejscowości i jej otoczenia. W ostatnim półwieczu skutecznie zostały zatarte ślady historycznego, cennego poznawczo rozplanowania, lokalizacji szczególnych i ważnych dla miejscowości obiektów (kaplic, kościołów, cmentarzy, pastorówek, itp..) czy zespołów zieleni publicznej (cmentarzy wojennych, ewangelickich). Wiele miejscowości na obszarach wiejskich, zwłaszcza tych z blokami mieszkalnymi przy dawnych PGR-ach, lub miejscowości z gwałtowanie rozbudowujących się siedliskami nierolniczymi, prezentuje bardzo niekorzystną dla krajobrazu obszarów wiejskich formę przestrzenną. Wieś taka działa niekorzystnie na otoczenie krajobrazowe w promieniu wielu kilometrów! Warto przypomnieć, iż sprawdza się tutaj stwierdzenie, że wizerunek miejscowości i jej otoczenia składa się na wizerunek małej ojczyzny, następnie całego regionu i w rezultacie na obraz całego kraju, a więc i na krajobraz Polski. 11

11 II. Ochrona i kształtowanie architektury i krajobrazu obszarów wiejskich. 1. Życie w pięknym krajobrazie (cele ochrony i kształtowania). Obecnie mamy do czynienia z intensywną restrukturyzacją obszarów wiejskich pod wieloma względami. W erze industrialnej wieś była antytezą miasta, natomiast dzisiaj, w erze post-industrialnej, zaczyna kojarzyć się raczej z alternatywą miasta. Obszary wiejskie postrzegane są coraz częściej jako możliwość wyboru miejsca zamieszkania i wyboru stylu życia. Jednakże pod warunkiem zapewnienia pewnych, specyficznych wartości przestrzeni wiejskiej nieistniejących w miastach. Jednocześnie diametralnie zmienia się charakter rolnictwa, odwiecznej funkcji obszarów wiejskich. Mamy do czynienia bądź z rolnictwem wysoko-uprzemysłowionym, bądź z rolnictwem zanikającym. Istnieje jednak wciąż jeszcze rolnictwo pośrednie, o skali, o której zaczyna się mówić: zrównoważona gospodarka rolnicza. Są to między innymi gospodarstwa tak zwane ekologiczne, a także większe gospodarstwa w umiarkowanym stopniu korzystające z rozwoju technologicznego i niebędące wielkimi majątkami rolnymi typu hight - tech. Właśnie taka skala gospodarstwa rolnego ma szansę zapewnić zachowanie miejscowych cech i właściwości specyficznego krajobrazu obszarów wiejskich - ziemi, wielkości siedliska, rozłogu. Polega to na możliwości zachowania i wykorzystywania wszelkich drobnych elementów pejzażu obszarów rolnych jak: małe zbiorniki wodne, cieki, drogi polne obsadzenia dróg, zielni śródpolnej, oryginalnego podziału pól, bioróżnorodności przyrodniczej (z uwagi na możliwość sporego zróżnicowania upraw). Dzięki temu, tego rodzaju rolnictwo może stać się swoistym strażnikiem krajobrazu, ideą silnie propagowaną w krajach Unii Europejskiej. Wymienione wyżej zalety tak traktowanej funkcji rolniczej obszarów wiejskich można przeciwstawić zachodzącym dzisiaj zjawiskom, takim jak: traktowanie ziemi uprawnej jako rezerwy terenów budowlanych, przekraczaniem (rozlewaniem się) granic osadniczo - rolnych przez nowe osadnictwo nierolnicze, chaotyczną ekspansją budownictwa rekreacyjnego, tworzeniem się globalnych przedmieść zamiast krajobrazów wiejskich. 12

12 2. Gołębie i jastrzębie uczestnikami gry o krajobraz (narzędzia ochrony i kształtowania). Ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami stosunkowo dobrze zapewnia ochronę, tym wartościowym elementem budownictwa i architektury regionalnej, które są wpisane do rejestru zabytków. Nieco gorzej przedstawia się ochrona podobnych elementów, często równie wysokiej wartości historycznej, które są chronione jedynie poprzez zapis w planach zagospodarowania przestrzennego. Niekorzystnie przedstawia się również sprawa kompleksowej ochrony większych układów przestrzennych o historycznych wartościach, zwłaszcza krajobrazu kulturowego. Przewidziany w ustawie instrument, jakim jest ustanowienie parku kulturowego dopiero wchodzi do bieżącej praktyki planistycznej. Zapis ustawy mówiący, że za ochronę i zachowanie dobrego stanu zabytku odpowiedzialny jest właściciel, w przypadku zasobu budownictwa i architektury regionalnej jest generalnie bardzo trudny do wyegzekwowania. Najczęściej właściciele starych obiektów zabytkowych na terenach wiejskich, powszechnie nie posiadają możliwości finansowych pozwalających na zachowanie obiektów w dobrej kondycji. Możliwości takie mają dopiero z reguły nowi właściciele, którzy świadomie kupują obiekt o wartościach historycznych i zabytkowych. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w założeniu ma zapewniać między innymi ochronę wartościowego zasobu dziedzictwa kulturowego, w tym budownictwa i architektury regionalnej oraz krajobrazu wiejskiego. Realizowane jest to poprzez wymagane ustawą zapisy w planach zagospodarowania przestrzennego. Plany po uchwaleniu są prawem miejscowym i obowiązują użytkowników do ich realizacji i przestrzegania. Jednak obecnie nie wykonuje się (głównie z powodów ekonomicznych) planów przestrzennych większych obszarów, zintegrowanych pod względem układów, systemów i powiązań przestrzenno-funkcjonalnych i krajobrazowych (np. dla gmin lub całych wsi). Wykonywane są najczęściej plany dotyczące niewielkich obszarów, związane z incydentalnymi inwestycjami i bieżącymi potrzebami i sprowadzają się często do obszaru jednej działki. W takiej sytuacji, plany te nie zapewniają, bo nie mogą, systemowej ochrony i zarządzania wartościowymi elementami środowiska kulturowego w szerszym kontekście przestrzennym. Odwrotnie poprzez pominięcie otoczenia, często drobna, pojedyncza inwestycja jest w stanie wpłynąć bardzo niekorzystnie, przede wszystkim krajobrazowo, na nie objęty takim planem zespół tradycyjnej, wartościowej, zabudowy. W opracowywaniu planów zagospodarowania przestrzennego często występuje rozbieżność interesów między uwzględnieniem działań wskazanych przez konserwatora zabytków lub autorów planu 13

13 zagospodarowania przestrzennego świadomych wagi ochrony dziedzictwa kulturowego, a zamawiającym plan. Często wnioski konserwatorskie wydają się społeczności lokalnej sprzeczne z ich bieżącym interesem. Zła kondycja ekonomiczna ludności, zwłaszcza na obszarach wiejskich, powoduje również niechęć do akceptowania nie przynoszących natychmiastowego zysku decyzji, np. w postaci zachowania elementów regionalnych, jako interesującego elementy dla ewentualnego, przyszłego turysty. Ustawa o ochronie przyrody w sposób nowoczesny i bardzo otwarty reguluje zasady ochrony nie tylko środowiska naturalnego, ale także kulturowego. Interesującą formą jest wymieniony w ustawie park krajobrazowy, którego plany ochrony obejmują ustalenia dotyczące elementów naturalnych, kulturowych oraz krajobrazu. Wartościowy zasób budownictwa i architektury regionalnej oraz krajobrazu wiejskiego mogą być w ten sposób, w ramach ustawy o ochronie przyrody również w miarę skutecznie zabezpieczone, ponieważ ustalenia planu ochrony parku krajobrazowego są obligatoryjne dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Stopień szczegółowości analiz, studiów i ustaleń dla poszczególnych komponentów środowiska parku krajobrazowego zależy jednak w pewien sposób od podejścia zespołu opracowującego plan ochrony i składu profesjonalnego autorów planu. Istnieje, zatem pewne niebezpieczeństwo zbyt pobieżnego potraktowania problematyki kulturowej. Z pewnością trzeba brać pod uwagę przewagę rodzaju komponentów środowiska na danym obszarze, generalnie jednak parki krajobrazowe obejmują duże obszary krajobrazu kulturowego terenów wiejskich z kulturowymi elementami zagospodarowania, jak elementy budownictwa i architektury regionalnej, układy wsi czy komponowana zieleń. Również dla form ochrony, jakimi są według Ustawy obszary chronionego krajobrazu oraz zespoły przyrodniczo - krajobrazowe, ustawa przewiduje ochronę zarówno naturalnych elementów środowiska jak i kulturowych, a także krajobrazu pod względem jego walorów widokowych i estetycznych. Ustawa ta daje, zatem możliwość kontrolowania przez społeczeństwo przekształceń środowiska, a więc również możliwość przeciwdziałania niekorzystnym dla zasobu, m. in. środowiska kulturowego zmianom, np. w otoczeniu wartościowych obiektów regionalnych lub w harmonijnym krajobrazie wiejskim. Jednakże pod warunkiem akceptacji planów ochrony przez społeczność lokalną. Bardzo niedobrym i niestety świadomym działaniem jest korzystanie z przestrzeni krajobrazów wiejskich przez osoby zakładające szybki i duży zysk za pomocą szczególnego rodzaju przekształceń. Chodzi o szybką i w konsekwencji chaotyczną, nieliczącą się z regionalnymi cechami krajobrazu, zabudowę rekreacyjną i pensjonatową. A to oznacza, iż najbardziej narażone na taką rabunkową gospodarkę przestrzenią są tereny najpiękniejsze krajobrazowo. 14

14 Warto pamiętać, że krajobraz regionu, w którym rozpoczyna się taką działalność, stanowi przede wszystkim własność wspólną, społeczną, następnie własność lokalnej społeczności i dopiero niejako na końcu, własność poszczególnego, notarialnego właściciela i inwestora. W przypadku zabudowy rekreacyjnej i pensjonatowej jest to w zdecydowanej większości przypadków inwestor z zewnątrz. Przyjeżdżający jedynie po to, aby kupić fragment terytorium regionu i przekształcić go dla własnych potrzeb. W większości przypadków inwestor taki nie interesuje się w wystarczającym stopniu dziedzictwem regionalnym i historią regionu, lokalnymi cechami krajobrazu małej ojczyzny (nie jest jego!). Architektura, jaka powstaje w wyniku tej działalności jest, więc znikąd i co za tym idzie staje się w szczególny sposób nijaka, pomimo, że poszczególne projekty są z reguły w przesadny sposób skomplikowane pod względem formy. Można przy tym zaobserwować takie zjawisko, że stopień komplikacji formy i ilość zastosowanych dodatków są wyznacznikiem zamożności inwestora. Nasuwa się przy tym refleksja, że było to zawsze cechą charakterystyczną świeżego kapitału. Brakuje natomiast rzetelnej znajomości lokalnych cech i wartości kulturowo - krajobrazowych. Poszczególne osiągnięcia architektoniczne powstają w pewnej przestrzeni, nazwijmy ją geodezyjną, którą należy dla nowych obiektów dopiero stworzyć. I tutaj dochodzimy do innego rabunku krajobrazu obszarów wiejskich. Podział geodezyjny, będący jednocześnie najbardziej trwałą ingerencją w przestrzeń, przeprowadzany jest w najczęściej w niezgodzie z charakterystycznymi cechami tradycji gospodarowania przestrzenią wiejską. W rezultacie, dotychczasowy, wspaniale zachowany w skali Europy stan podziałów geodezyjnych, pochodzący z wieków średnich, z okresu masowego zakładania wsi i będący świadkiem świetnego gospodarowania przestrzenią, jest lawinowo zacierany i niszczony. Nowe podziały geodezyjne nie poparte analizą historii osadnictwa, historii zasad podziałów własnościowych i występującej w tym zakresie tradycji powodują, że w przestrzeni pojawiają się układy zespołów zabudowy będące wręcz wynaturzeniem krajobrazowym, zniekształcającym lub wręcz niszczącym duże obszary harmonijnego, tradycyjnego krajobrazu. Nasuwa się, zatem refleksja, że autorzy obowiązujących aktów prawnych to raczej grupa gołębi, darząca zaufaniem uczestników gry o przestrzeń i wierząca w etykę zawodową planistów i architektów. W przeciwieństwie do jastrzębi, bezwzględnie wykorzystujących słabość prawa i zawłaszczających krajobraz na własne potrzeby. 15

15 3. Właściciele krajobrazu (partycypacja społeczna). Należy, zatem zadać pytanie: czyją własnością jest przestrzeń i krajobraz? Kto ma prawo ją kształtować? I na koniec ile może kosztować przestrzeń i krajobraz? Jaką cenę za niego ustalamy dzisiaj? I jaką cenę będzie miał krajobraz po pewnym czasie rabunkowej gospodarki i stałego umniejszania jego walorów? Jak już wspomniano, za właściciela przestrzeni rozumianej jako działka terenu, uznaje się bezrefleksyjnie jedynie właściciela notarialnego. A jednak z przestrzeni tej korzysta nie tylko on. Korzystają z niej wszyscy, poprzez obserwację przestrzeni i krajobrazu. Jest to, więc szczególny przypadek dobra wspólnego. Uregulowanie prawne w postaci prawa lokalnego, czyli miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego właśnie w ten sposób usiłuje zabezpieczyć interes innych niż właściciel notarialny, osób. Sporządzając plan uwzględnia się oprócz wniosków indywidualnego właściciela terenu lub inwestora, opinie, wymagania i ustalenia, także społeczności lokalnej, władz lokalnych i regionalnych, konserwatora zabytków, konserwatora przyrody. Niestety, często występuje tu konflikt interesów. Z reguły właściciel notarialny posiada zupełnie odmienne spojrzenie na korzystanie z przestrzeni i nie potrafi zrozumieć i dostosować się do wymogów zabezpieczających interes innych osób w zakresie prawa przebywania w harmonijnym otoczeniu. Dodatkowo, w tej grze o przestrzeń, dochodzi często do swoistego szantażu, a mianowicie pojawienia się silnych argumentów finansowych wówczas, gdy pojedynczy właściciel jawi się miejscowym władzom jako tak zwany inwestor strategiczny. Wizerunek wsi, osady, miejscowości jest kreowany przez wszystkich jej mieszkańców, a więc również przez tych nowszych. Jest to ogromna odpowiedzialność, również względem następnych pokoleń, których nie wolno pozbawiać godnych parametrów życia sfery potrzeb ponadpodstawowych. Jeśli przyjmiemy, że pod względem kreowania wizerunku własnego kraju to właśnie społeczność lokalna dźwiga na sobie największą odpowiedzialność, to powinna ona zostać wyposażona w niezbędną wiedzę i co ważniejsze rozumieć związki przyczynowo - skutkowe postępowania w zakresie przekształcania otaczającej przestrzeni. Dla tak wrażliwego środowiska i jego wyrazu krajobrazowego, jakim jest krajobraz obszarów wiejskich, niezbędne jest jego dogłębne zrozumienie i rozpoznanie przez społeczność korzystającą zeń, na co dzień, a zatem społeczność lokalną. W chwili obecnej świadomość specyficznych cech i właściwości krajobrazu wiejskiego, a także miejscowych 16

16 i lokalnych jego odmian, objawia się rozmaicie w różnych środowiskach. Często środowiska nieprofesjonalne, niezwiązane z kształtowaniem przestrzeni, wykazują większą świadomość, być może bardziej intuicyjną, niż przygotowani zawodowo architekci i planiści. Rozmaicie oceniają swoje otoczenie także mieszkańcy, przyjmując postawy od całkowitej negacji poprzez obojętne przyzwolenie, a kończąc nie zawsze na racjonalnym zauroczeniu. W tworzeniu nowego zagospodarowania obszarów wiejskich, niezbędne jest współdziałanie ze społecznością lokalną, świadomą swojej odrębności i o wysokim poczuciu tożsamości oraz sporej wiedzy o własnym środowisku. Czy istnieją dzisiaj możliwości oddziaływania na zachowania właścicieli, użytkowników i decydentów? Zależy to od umiejętności przekonania ich o korzyściach materialnych, także natychmiastowych, jakie mogą czerpać przy odpowiednim, chroniącym wartości, gospodarowania przestrzenią. Należy także mieć na uwadze, że w związku z programami Unii Europejskiej, może zaistnieć nagła potrzeba zaprezentowania sposobów rozwiązania problemu zachowania harmonijności krajobrazowej terenów wiejskich (tendencje zmierzające do osłabienia globalizacji w zakresie kultury, dziedzictwa, folkloru i wartości krajobrazowych, Europa Ojczyzn, określenie mieszkańców terenów wiejskich, jako strażników krajobrazu ). Niestety, ponieważ społeczność wiejska boryka się dzisiaj z podstawowymi problemami dnia codziennego są one często rozwiązywane kosztem owego pilnowanego krajobrazu, który ma na razie jedną wartość wartość ziemi jako działki budowlanej. Tym bardziej należy dążyć, aby społeczność lokalna miała pełną świadomość przyczynowo - skutkową w zakresie kształtowania przestrzeni. W efekcie, świadomość posiadanych dóbr, a także miejmy nadzieję większa chęć do zaprezentowania ich, a więc także ochrony, poskutkuje powszechną ochroną wizualnych, krajobrazowych wartości przestrzeni wiejskiej. Krajobraz zacznie świadczyć o podwyższającej się kulturze jego użytkowników mieszkańców. 17

17 III. Diagnoza stanu specyfiki regionalnej podsumowanie. Powyższe rozważania pozwalają na podsumowanie dotyczące dzisiejszego stanu specyfiki regionalnej. Po pierwsze, tradycyjna regionalna kultura architektoniczno - przestrzenna wpływająca na obraz kraju, ulega gwałtownym i szybkim przekształceniom, głównie z powodu trzech poważnych czynników: 8 zaniku drobnego rolnictwa, zwłaszcza lokującego się na słabych glebach, za to w atrakcyjnych przyrodniczo i krajobrazowo terenach; przekształceń własnościowych w postaci zakupu ziemi rolniczej przez osoby nie planujące kontynuacji uprawy ziemi; silnej presji funkcji rekreacyjno-wypoczynkowej i jej umieszczania w przestrzeni rolniczej. W krajobrazie otwartym proces ten skutkuje: intensywną parcelacją terenów dawnych upraw polowych na mikroskopijne poletka - w pierwszej fazie zwane uprawami rolnymi, następnie zaś przekształcane w skomplikowane często ogrody o roślinności wręcz balkonowej, otaczające wznoszone na poletkach domki rekreacyjne; zabudowywaniem domkami rekreacyjnymi dużych obszarów dobrze wyeksponowanych krajobrazowo, a zatem silną ingerencją w dotychczasowy wizerunek danego miejsca; opuszczaniem starych siedlisk zagrodowych, w przypadku regionu Kaszub najczęściej oddalonych od siedzib ludzkich zagród samotniczych, które tworzyły tutaj specyficzny rys krajobrazowy; przekształcaniem starych i tradycyjnych siedlisk zagrodowych we wsiach i przysiółkach w trakcie procesu modernizacji i podwyższania standardu zamieszkania (np. prace elewacyjne); prymitywną wymianą starego na nowe, gdzie nowe jest najczęściej dowartościowującą inwestora architekturą miejską, pseudo-dworkową lub zbyt nowoczesną technologicznie. Wyżej wymienione przyczyny i skutki, dla pewnego uporządkowania, należy rozdzielić i przypisać dwóm zakresom działalności architekta w przestrzeni. Pierwszym z nich, którego efekty są odczuwalne w makroskali, to planowanie przestrzenne. Drugim jest twórczość budowlano - architektoniczna, której efekty widzimy w skali kameralnego wnętrza krajobrazowego miejscowości. W planowaniu przestrzennym niesłychanie deprecjonującym krajobraz w makroskali zjawiskiem jest obrastanie tradycyjnego planu wsi (owalnicy, ulicówki) w całe połacie 8 wg badań do Planu Ochrony Kaszubskiego Parku Krajobrazowego oraz Planu Ochrony Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, pod red. M. Przewoźniaka i F. Pankaua, Gdańsk

18 sztywno rozplanowanych w kratkę nowych osiedli. Wynika to z rzeczywistego lub, jak ostatnio częściej się spotyka, planowanego 9 rozwoju gospodarczego miejscowości. Zabudowa nowych osiedli nie jest już w żaden sposób związana z produkcją rolną, co jest oczywiste w świetle dzisiejszych uwarunkowań ekonomicznych i jest najczęściej typową zabudową jednorodzinną: domek - działka. Całość owego dzieła planistyczno - architektonicznego skutecznie przekreśla dotychczasowy wizerunek historycznego krajobrazu miejsca. W przypadku indywidualnych projektów architektonicznych wykonywanych dla indywidualnych inwestorów mamy do czynienia ze zbytnim zindywidualizowaniem, delikatnie mówiąc form architektonicznych. Jednakże najistotniejsze są dwa skrajne przypadki, w których główną rolę gra dyktat pieniądza. Z jednej strony pojawiają się zamożni inwestorzy, często nie zorientowani w specyfice i wartościach tradycji regionu bądź mający własne, utrwalone przekonania. Powstają, więc w krajobrazie wiejskim okazałe domy regionalne, dworki Pana Tadeusza, a nawet zamki obronne 10. Na dodatek, bardzo często ów wyśniony dworek stawiany jest na niewielkiej parceli pochodzącej z wtórnego podziału dawnego siedliska, co niweczy całkowicie nie tylko marzenia inwestora o wspaniałości prezentowania się własnego domu w otoczeniu, ale także i projektanta, który nie przewidział, że jego projekt prezentowany będzie w konwencji jednego z wielu eksponatów wystawy budowlanej. Dyktat pieniądza w drugim skrajnym przypadku skutkuje także bylejakością, budowaniem na raty, często opuszczaniem rozpoczętej budowy i czekaniem na lepsze czasy 11. Wzniesione sposobem rodzinno-gospodarczym obiekty straszą w krajobrazie w wyjątkowo przykry sposób, deprecjonując całe otoczenie. Wyżej opisany stan przestrzeni obszarów wiejskich a w tym stan specyfiki regionalnej, silnie wpływa na kondycję krajobrazu pod względem wizualnej urody i piękna krajobrazu, a więc jego cech i wartości materialnych. Skutkuje także deprecjacją niematerialnych wartości krajobrazu. Wpływa, więc bardzo niekorzystnie generalnie na zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i pozbawia społeczności lokalne wykorzystanie go, jako zapisu historii w środowisku oraz jako interesującą właściwość regionu, dającą możliwości rozwoju lokalnego. 9 wg wytycznych zarządu jednej z gmin żuławskich w pobliżu Gdańska skierowanych do autorów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego; społeczność lokalna zakłada powstanie na terenie swojej gminy wielkiej, nowej dzielnicy Gdańska (?!), podczas gdy wszelkie uwarunkowania wskazują na niedorzeczność takiego pomysłu 10 słynny już nowy zamek w miejscowości Łapalice koło Kartuz, wzniesiony przez prywatnego inwestora zafascynowanego zamkami krzyżackimi, w ten sposób realizującego marzenia; dzisiaj stan surowy... w ruinie. 11 przypadek niefortunnego rozdysponowania działek budowlanych między inwestorów bez zapewnienia ich zagospodarowania w określonym terminie poskutkowało przeznaczeniem części działek na lokatę kapitału i w związku z tym szczątkową realizacją udanego projektu urbanistycznego oraz chaosem krajobrazowym - przykład centrum w miejscowość Krokowa, woj. pomorskie. 19

19 IV. Propozycje sposobów zagospodarowania zasobów architektury i krajobrazu w rozwoju lokalnym. 1. Walor unikatowości i typowości. Nośnym hasłem idei pielęgnowania odrębności i różnorodności regionalnej jest określenie mała ojczyzna. Mała ojczyzna oznacza również pewnego rodzaju zbiorowość terytorialna 12. Obszar taki kryje w sobie wyrazistą specyfikę krajobrazową, odczytywana jako zbiór szczególnych, niepowtarzalnych form wyróżniających jej krajobraz wśród krajobrazów innych małych ojczyzn. Mieszkańcy powinni wiedzieć, dlaczego przodkowie w danej miejscowości stosowali taki, a nie inny detal, materiał, formę, plan zagrody, plan wsi. Gdzie budowano podobnie, a gdzie zupełnie inaczej i dlaczego. Powinni zdawać sobie sprawę, że na przykład ich miejscowość jest unikatem w skali kraju lub nawet Europy! Jak już wspomniano, wymaga to wysokiej świadomości indywidualnych, miejscowych cech przestrzeni i w konsekwencji, ich poszanowania. Cenną wartością jest tu z jednej strony walor unikatowości wybranych elementów dziedzictwa kulturowego z drugiej zaś często niedoceniany walor powtarzalności, typowości. Niespotykana nigdzie indziej architektura (na przykład żuławskie domy podcieniowe) lub inne dzieło dawnego zagospodarowania (przykładem może być właśnie Kanał Elbląski) jest najbardziej wyrazistą, folderową wręcz wizytówką regionu kulturowego. Jednakże równie cenną wskazówką dla identyfikacji miejsca jest walor typowości. Odnosi się to zarówno do rozwiązań architektonicznych, jak i układów przestrzennych, sposobów zagospodarowania siedliska, stosowanych motywów kompozycyjnych i gatunków zieleni przydomowej. Istnieje jednak tutaj pewne istotne niebezpieczeństwo. Otóż z uwagi na częste występowanie są one bardziej zagrożone niż elementy unikatowe. Ponieważ występują nagminnie, łatwiej ulegają niekorzystnym przekształceniom. Jest to ogromny błąd, gdyż znika wówczas konieczne dla zapamiętania odrębności regionalne podstawowe tło odrębności kulturowej. 2. Rewitalizacja co to oznacza? Często posługujemy się określeniem: działania rewitalizacyjne. Mówimy o rewitalizacji założenia dworsko - parkowego, określonego zabytku, historycznego miasta. Oznacza to działanie, polegające na ożywieniu, a nie zrekonstruowaniu, odbudowaniu czy 12 Pod pojęciem zbiorowość terytorialna rozumieć będziemy grupę ludzi, którzy mieszkają razem w obrębie określonego terytorium i to stanowi ich cechę wyróżniającą., K. Pawłowska, Idea swojskości w urbanistyce i architekturze miejskiej, Monografia 203, wyd. PK, Kraków 1996, s

20 też wyremontowaniu, historycznej i nie spełniającej już swojego pierwotnego zadania, struktury obiektu bądź obszaru. Udana rewitalizacja polega na takim połączeniu cech i wartości dawnego obiektu bądź struktury przestrzennej z współcześnie potrzebną funkcją, aby zarówno forma jak i nowowprowadzona funkcja wzajemnie się dopełniały. Wówczas stara forma nabierze blasku zostanie zachowana w środowisku kulturowym oraz nadal będzie stanowić wartościową składową krajobrazu kulturowego. Bardzo istotne jest zwrócenie uwagi na konieczność wieloaspektowego podejścia do działania rewitalizacyjnego. Ważne jest, bowiem podjęcie działań nie tylko w stosunku do poszczególnych obiektów architektury i budownictwa, ale także odnoszących się do innych elementów krajobrazu - wiejskich ogrodów, starych drzew na placach i drogach wiejskich, a więc tradycyjnych form zagospodarowania przestrzeni publicznych, zieleni otaczającej kościółki wiejskie i cmentarze, zieleni alejowej lokalnych dróg, czy tradycyjnych ogrodzeń. Powyższe formy tradycyjnego zagospodarowania stanowi, bowiem integralną część dziedzictwa kulturowego. Ważny jest tu, zatem zbiór wymienionych elementów oraz istniejące dla nich tło krajobrazowe. Inaczej mówiąc przestrzeń kulturowa i krajobraz kulturowy. 3. Agroturystyka na manowcach. Jedną z funkcji obszarów wiejskich jest świadczenie usług agroturystycznych. Jest to w równiej mierze konieczność dla niektórych gospodarstw jak i moda. Jednakże moda ma to do siebie, że początkowo przyjmowana bezkrytycznie, z czasem może być zarzucona, jeśli zaczyna się widzieć jej pewne mankamenty i następuje lepsze rozeznanie, co do prawdziwości oferty! Ma to niestety zastosowanie do większości ofert agroturystycznych w naszym kraju. Właściwa oferta agroturystyczna zapewniać winna pobyt w gospodarstwie rolnym, z jego wszystkimi nie miejskimi cechami. W tym miejscu należy przypomnieć, że wymóg ten odnosi się nie tylko do funkcji, czyli pracującego gospodarstwa ze zwierzętami, uprawami polowymi, sadem, warzywnikiem, własnymi, domowymi kulinariami. Gospodarstwo agroturystyczne winno oferować również formę charakterystyczną dla obszarów wiejskich. Niestety, w tym zakresie nastąpiło spore nieporozumienie. Rolnicy świadczący usługi agroturystyczne często mają przeświadczenie, że ich siedlisko, a zwłaszcza zabudowania i towarzysząca im zieleń przydomowa winny spełniać wymogi estetyczne bliskie formom miejskim. Wprowadzają nowe materiały i technologie, poprawiają stare domy sidingiem, często rozbierają całkiem dobre technicznie stare, brzydkie obiekty. Podwórza są wykładane sztucznym polbrukiem, stara zieleń przydomowa pamiętająca czasy dziadków, zastępowana jest sztucznie wyglądającą w środowisku wiejskim iglakową zielenią z centrów ogrodniczych. Zamiast zagrody na wsi i wiejskiego obejścia powstaje przeciętny pensjonat z grillem. 21

21 Chociaż wciąż jeszcze takie pseudo-zagrody agroturystyczne znajdują chętnych, najczęściej z uwagi na piękno otaczającego krajobrazu, przyrodę, kuchnię gospodyni, to widać wzrastającą świadomość, o jaką ofertę agroturystyczną powinno chodzić mieszkańcom miasta. Zacznie się wkrótce poszukiwanie autentyzmu, interesujących form dawnej architektury i budownictwa wiejskiego, a w ogrodach starych bzów i jaśminów. Wówczas zachowujące rys autentyczności regionalnej miejscowości i stare zagrody jeszcze niedotknięte pseudo-nowoczesnością, zyskają na znaczeniu. 4. Turystyka specjalistyczna. W ostatnich latach można zauważyć narastającą popularność niebanalnych form spędzania wolnego czasu. Popularnością cieszą się wszelkie rekonstrukcje historyczne wydarzeń z naszej historii. Organizowane są wśród dawnych form zagospodarowania, na zamkach, w fortyfikacjach, na grodziskach. Świadomie wprowadzana jest - z braku autentycznej scenografia naśladująca dawne formy zagospodarowania. Warto, zatem rozejrzeć się, więc po otoczeniu, zwłaszcza tam, gdzie zachowały się nie dotknięte pseudo nowoczesnością miejscowości, gdyż być może znajdują się tu rewelacyjne zachowane formy dawnego, historycznego wręcz pejzażu, gotowe do zainscenizowania historycznej bitwy czy odtworzenia scen z wielkiej literatury polskiej. Innymi formami rekreacji jest, tak zwana turystyka kwalifikowana. I nie chodzi tu o trudne trasy górskie czy eksploracje jaskiń. Są to tematyczne trasy wiodące odwiecznymi traktami podróżnymi naszego kraju, będące trasami rozprzestrzeniania się w Polsce dawnych zdobyczy cywilizacji. Są to trasy cysterskie, mennonickie, krzyżackie. Jeszcze inną turystyką jest na przykład popularna w Wielkiej Brytanii turystyka edukacyjna. Są to kursy fotografowania dzikiego ptactwa w naturalnym środowisku, fotografowania dziko rosnących roślin i oczywiście piękna krajobrazu naturalnego. Są także organizowane przez specjalne ośrodki zajęcia z dawnego rzemiosła wiejskiego. W Wielkiej Brytanii w jednym z regionów turyści (wczasowicze?), uczą się budować słynne murki z kamienia, z których tak słynna jest część tego kraju. Przy okazji, uczestnicy kursu restaurują stare, oryginalne ciągi takich murów, które są już zabytkiem kultury. Piękne pejzaże obszarów wiejskich mogą być także wykorzystywane przy rehabilitacji zdrowia, co nie jest bez znaczenia przy dzisiejszym tempie życia. Znanych jest wiele przypadków poszukiwania zabytkowych dworów lub pałaców w celu umieszczenia w nich takiego zakładu rehabilitacyjnego. Lokalne dziedzictwo kulturowe może kryć w sobie, zatem wiele możliwości wykorzystania jego walorów. 22

22 5. Ekonomiczna wartość krajobrazu. Krajobraz również ma swoją wymierną ekonomicznie cenę! Okazuje się, że przestrzeni w rozumieniu krajobrazu, jako dobra wspólnego, nie można sprowadzać do pojęcia działki budowlanej i konkretnej ceny za metr kwadratowy. Zwłaszcza, jeśli bierzemy pod uwagę cechy wizualne krajobrazu, które są własnością wspólną. A jednak i one mają swoją ekonomiczną wartość! W chwili obecnej pytanie o koszt krajobrazu budzi zdziwienie. Błędnie kojarzony jest właśnie z kosztem terenu, z metrem kwadratowym działki. W rozwiniętych cywilizacyjnie społeczeństwach, prowadzone są już próby oceny piękna (lub szpetoty) krajobrazu w kategoriach ekonomicznych. Prowadzone w tym kierunku prace przyniosły interesujące spostrzeżenia. Otóż generalnie rzecz ujmując, istnieje stosunkowo silna zależność między obserwowanym ładem przestrzennym i pięknem otoczenia, a kosztem, jaki decyduje się ponieść człowiek, aby w takim miejscu się znaleźć. Istnieje metoda zwaną metoda kosztu podróży, metoda ceny przyjemności, metoda produkcji gospodarstwa domowego (rzecz idzie o kupno wraz z domem pięknego krajobrazu, co podwyższa wartość nieruchomości!). Są jeszcze inne, interesujące, i bardziej skomplikowane metody 13. Wynika z tego, że dla, np. budowniczego, piękny krajobraz jest bardzo wartościowym dobrem, pomimo, iż fizycznie nie jest jego właścicielem. Piękne otoczenie oznaczać może, bowiem wyższy koszt metra kwadratowego proponowany przy sprzedaży domu mieszkalnego bądź mieszkania. Dla organizatorów turystyki oznacza możność pobierania wyższej ceny od turysty. A zatem, również dla społeczności wiejskich, mających do zaoferowania ład przestrzenny w krajobrazie i unikatowy zbiór cech krajobrazu kulturowego i dziedzictwa kulturowego właściwych jednie miejscu, w którym mieszkają, oznacza potencjalny wyższy dochód z świadczonych usług różnego rodzaju. I na odwrót można nie uzyskać założonej wysokości dochodu, jeśli na przykład otoczenie zagrody agroturystycznej przypomina nudne podmiejskie osiedle jednorodzinne. Zatem krajobraz ma swoją wymierną cenę i społeczności lokalne powinny być wspomnianymi strażnikami wartości swojego krajobrazu tak, aby mogły na nim skorzystać również ekonomicznie! Ale żeby móc skorzystać ekonomicznie z wartości swego krajobrazu, mieszkańcy powinny przede wszystkim posiąść pełną wiedzę o cechach, właściwościach i wartościach krajobrazu kulturowego swojej małej ojczyzny. Wiedza taka powinna być tak 13 cyt. za: Wycena krajobrazu. Rynkowe aspekty oceny i waloryzacji krajobrazu, pr. zbiorowa pod red. T. Bajerowskiego, Olsztyn 2000, ss ; 23