Rola Państwa Regulacja monopolu. Opracowała: dr inż. Magdalena Węglarz

Transkrypt

1 Rola Państwa Regulacja monopolu Opracowała: dr inż. Magdalena Węglarz

2 Gospodarka Każde społeczeństwo musi zmierzyć się z trzema fundamentalnymi problemami ekonomicznymi: co produkować, jak to produkować i dla kogo mają być przeznaczone te dobra. Trzy podstawowe pytania organizacji gospodarki - co, jak i dla kogo Jakie są możliwe odpowiedzi na te pytania? Społeczeństwa wypracowały różne ustroje gospodarcze. 2

3 Gospodarka Rozróżniamy dwa skrajne sposoby organizacji gospodarki. Na jednym końcu znajduje się rząd podejmujący większość decyzji ekonomicznych, a ci, którzy są na szczycie hierarchii, rozkazują tym stojącym niżej. Na drugim końcu jest ustrój, w którym decyzje zapadają na rynkach, gdzie jednostki lub przedsiębiorstwa dobrowolnie postanawiają uczestniczyć w wymianie dóbr i usług, przeważnie w zamian za zapłatę w pieniądzu. 3

4 Gospodarka W Stanach Zjednoczonych większość decyzji gospodarczych zapada poprzez mechanizm rynkowy. Ten system nazywa się rynkowym. Z gospodarką rynkową mamy do czynienia wtedy, gdy jednostki i prywatne przedsiębiorstwa podejmują większość decyzji dotyczących produkcji i konsumpcji. System cen, rynków, zysków i strat, zachęt i nagród określa, co, jak i dla kogo. Firmy produkują dobra, które przynoszą największe zyski (co), wykorzystując najmniej kosztowne techniki produkcji (jak). Konsumpcja determinowana jest przez ludzi decydujących, w jaki sposób wydadzą swoje zarobki i zyski z posiadanej własności (dla kogo). 4

5 Gospodarka Skrajnym przypadkiem gospodarki rynkowej, w której rząd trzyma się z daleka od decyzji ekonomicznych, jest leseferyzm (laissez-faire pozwólcie działać). Pogląd ten został opracowany w XVIII w. przez francuzkich fizjokratów, wg niego rola państwa powinna się ograniczyć do: przestrzegania prawa i utrzymania porządku, obrony narodowej, oraz dostarczania pewnych dóbr publicznych, których nie dostarczyłyby przedsiębiorstwa prywatne (np. ochrona zdrowia). W gospodarce opartej na leseferyzmie jedynym regulatorem jest cena; brak jest jakiejkolwiek ingerencji czynników zewnętrznych w procesy rynkowe. 5

6 Gospodarka "Mądry i skromny rząd, to taki który ochraniałby każdego człowieka przed możliwym wyrządzeniem mu szkody przez innego człowieka, który w każdym innym przypadku pozostawiałby ludzi wolnymi, mogącymi sami decydować o sposobach dążenia do realizacji celów gospodarczych i polepszania swojej doli" Thomas Jefferson ( ) (mowa inauguracyjna z 1801 roku) 6

7 Gospodarka Po drugiej stronie znajduje się gospodarka nakazowa, w której to rząd podejmuje wszystkie istotne decyzje dotyczące produkcji i dystrybucji. W gospodarce nakazowej większość czynników produkcji należy do państwa (ziemia i kapitał); to państwo posiada i kieruje przedsiębiorstwami w większości branż; to państwo jest pracodawcą większości pracowników i to ono mówi im, co mają robić, a także decyduje, w jaki sposób produkty i usługi będą dzielone w społeczeństwie. To rząd odpowiada za większość kwestii ekonomicznych, dysponując zasobami i aparatem decyzyjnym. 7

8 Gospodarka Współcześnie nie ma społeczeństwa, które w pełni zaliczałoby się do któregoś z tych modeli. Większość państw to raczej gospodarki mieszane, z elementami rynkowymi i nakazowymi. Dziś większość decyzji w USA i innych bogatych krajach zapada na rynku. Ale rząd odgrywa istotna rolę w nadzorowaniu jego funkcjonowania; wydaje prawa regulujące życie gospodarcze, zapewnia edukację i ochronę policyjną oraz kontroluje zanieczyszczenie środowiska. 8

9 Rola Państwa Ekonomiczna rola państwa dwa stanowiska Państwo powinno zapewnić warunki bezpieczeństwa i porządku publicznego, a resztę zostawić twórczej inicjatywie przedsiębiorców (neoliberalizm), Jest potrzeba ingerencji Państwa w sprawy gospodarcze w celu wyeliminowania samodestrukcyjnych tendencji nieograniczonej konkurencji oraz stworzenia systemu bezpieczeństwa socjalnego (ortoliberalizm). 9

10 Rola Państwa Dwa modele współczesnego państwa Model alpejsko-reński głównymi wyróżnikami są: solidne podstawy gospodarki materialnej, duży zakres bezpieczeństwa socjalnego oraz większa sprawiedliwość społeczna niż w innych modelach gospodarki kapitalistycznej, Model neoamerykański jego podstawę stanowi kapitał finansowy na rynkach kapitałowych, przedsiębiorczość oraz dążenie do wzbogacenia się jednostek. 10

11 Rola Państwa Ekonomiczne funkcje Państwa: 1.Alokacyjna 2.Stabilizacyjna 3.Redystrybucyjna 4.Legislacyjna 5.Ochrony zasobów wysokiej użyteczności 6.Popytowa 7.Podażowa (produkcyjna) 11

12 Rola Państwa Funkcja alokacyjna stymulacja wzrostu gospodarczego w sektorach lub regionach optymalna alokacja zasobów. Funkcja stabilizacyjna poprzez politykę fiskalna i monetarną Państwo wpływa na stabilizacje procesów gospodarczych oraz wzrost zatrudnienia. Funkcja redystrybucyjna niwelowanie nadmiernych nierówności w zakresie majątkowym i dochodowym wtórny podział dochodów za pomocą podatków, subwencji i świadczeń społecznych. 12

13 Rola Państwa Funkcja legislacyjna trwałe i stabilne instytucje i reguły gry. Funkcja ochrony zasobów wysokiej użyteczności działalność państwa w zakresie bezpieczeństwa ludności kraju, bezpieczeństwa pracowników, przepisy prawa budowlanego, edukacja, ochrona zdrowia i środowiska naturalnego. Funkcja kreowania popytu państwo jako nabywca dóbr i usług w sektorze prywatnym. Funkcja kreowania podaży produkcja sektora państwowego, zakres realizacji zależy od udziału sektora publicznego w całej gospodarce. 13

14 Co robi Państwo w gospodarce? Bez ochrony własności prywatnej rynek, by się nie rozwinął. Każdą transakcję można by unieważnić, zgodnie z interesem silniejszego. Poza prawami własności państwo ustanawia wiele innych norm prawnych (ustawy Sejmu, czy uchwały Rady Gminy). Tylko równowaga na wolnych rynkach zapewnia efektywne wykorzystanie zasobów. Rynek bywa zawodny wymusza to interwencję Państwa. 14

15 Co robi Państwo w gospodarce? 1. Państwo reaguje na efekty zewnętrzne Jeśli ktoś gospodarując wpływa na koszty lub użyteczność innych inaczej niż za pośrednictwem ceny, mamy do czynienia z efektem zewnętrznym. Efekt zewnętrzny to wpływ lub skutek uboczny działalności jednego podmiotu gospodarczego odczuwany przez innych. Klasycznym przykładem są różnego rodzaju zanieczyszczenia (np. powietrza, wody) lub hałas. 15

16 Co robi Państwo w gospodarce? Efekty zewnętrzne mogą być ujemne (zanieczyszczenie środowiska, korki na ulicach) lub dodatnie, inaczej mówiąc korzystne skutki uboczne (czysta nauka i badania podstawowe, lokalizacja domu w pobliżu rezerwatu przyrody). Fabryki chemiczne zatruwają wodę używaną przez innych do produkcji lekarstw. Powstaje wtedy różnica między bilansem kosztów i korzyści tych przedsiębiorstw oraz społeczeństwa. Firmy-truciciele nie biorą pod uwagę strat, których swym postępowaniem przysparzają innym nie mają motywacji do uwzględniania wpływu efektu zewnętrznego na innych. 16

17 Co robi Państwo w gospodarce? Załóżmy, że przy produkcji 1 litra związku chemicznego powstaje stała i znana ilość zanieczyszczeń jest to 1 m 3 trującego gazu. Koszty zewnętrzny (inaczej społeczny) wyemitowania 1 m 3 zanieczyszczeń w przeliczeniu na litr produktu chemicznego wynosi 1 dolar. Dokładny sposób zidentyfikowania i oszacowania wielkości tego kosztu jest nazywany analizą kosztów i korzyści. Koszt zewnętrzny został pokazany jako dodatkowa linia przebiegająca powyżej krzywej podaży gałęzi produkującej wyroby chemiczne (MIC). 17

18 Co robi Państwo w gospodarce? 18

19 Co robi Państwo w gospodarce? Optymalna wielkość produkcji odpowiada punktowi przecięcia krzywej popytu z krzywą podaży i wynosi Q * =8 mln litrów. Optymalny wolumen produkcji jest niższy od wielkości produkcji w warunkach wolnej konkurencji (Q c = 10 mln). Nie uwzględniając efektu zewnętrznego, rynek wolnokonkurencyjny wytwarza zbyt dużo produktów i zanieczyszczeń w porównaniu z wielkością optymalną. Czysta strata dla społeczeństwa jest pokazana jako pole trójkąta o podstawie Q c Q *. 19

20 Co robi Państwo w gospodarce? Nieefektywność towarzysząca efektom zewnętrznym jest spowodowana niewłaściwą wyceną dóbr. Cena ustalona na rynku wolnokonkurencyjnym odpowiada krańcowemu kosztowi wewnętrznemu (MIC) produkcji związku chemicznego. Pełny koszt krańcowy (MTC) jest wyższy o wielkość krańcowego kosztu zewnętrznego (MEC). Efektywnym sposobem regulacji jest obciążenie sprawcy ujemnego efektu zewnętrznego podatkiem, którego wysokość jest równa krańcowemu kosztowi zewnętrznemu. 20

21 Co robi Państwo w gospodarce? Jeśli istnieją prawa własności (obojętnie: do przedsiębiorstw czy do czystego środowiska), a koszty transakcyjne są niskie, negocjacje sprawców z ofiarami pozwalają osiągnąć społecznie optymalną wielkość produkcji. Zwykle negocjacje i samoorganizację rynku efektów zewnętrznych uniemożliwiają wysokie koszty i problem gapowicza. W grę może wchodzić współdziałanie setek osób, które powinny zebrać odpowiednią sumę pieniędzy. Ponadto każdy może na gapę skorzystać z inicjatywy innych, nie płacąc ani grosza, a mimo to uniknąć dymu. 21

22 Co robi Państwo w gospodarce? Państwo może również zastosować ograniczenie ilościowe. Np. żadnemu przedsiębiorstwu nie wolno wtedy wyemitować w ciągu roku więcej dwutlenku siarki, niż ustalona ilość. W jednym przedsiębiorstwie zmniejszenie emisji o ostatnią tonę SO 2 kosztuje mniej, a w drugim więcej. Skutkiem tego jest marnotrawstwo. 22

23 Co robi Państwo w gospodarce? Rozwiązaniem może być ustalenie jednolitej stawki podatku od jednostki emitowanych zanieczyszczeń. Przedsiębiorstwa zrównałyby z nią koszt krańcowy ograniczenia zanieczyszczeń, co eliminowałoby marnotrawstwo. Państwo mogłoby sterować ogólną ilością zanieczyszczeń, skupując i sprzedając zezwolenia na rynku, bo warunkiem emisji byłoby posiadanie odpowiedniego papieru wartościowego. 23

24 Co robi Państwo w gospodarce? 2. Państwo dba o dostępność dóbr publicznych Dobro publiczne to takie dobro, które konsumowane przez jedną osobę musi być jednocześnie w dokładnie takiej samej ilości konsumowane przez innych ludzi. Dobro publiczne to czyste powietrze i obrona narodowa. Dobro prywatne to takie dobro, które konsumowane przez jedną osobę nie może być jednocześnie konsumowane przez kogoś innego. Dobro prywatne to np. lody. 24

25 Co robi Państwo w gospodarce? Najważniejszą właściwością dóbr publicznych jest to, że: - jedna osoba może konsumować dane dobro, nie zmniejszając przy tym jego ilości dostępnej dla innych; - nie jest możliwe wykluczenie kogokolwiek z udziału w konsumpcji bez poniesienia prohibicyjnych kosztów takiej operacji. Mecz piłkarski może oglądać wielu ludzi i nie powoduje to zmniejszenia ilości tego dobra dostępnej dla innych widzów. Możliwe jest jednak wykluczenie, gdyż stadion może pomieścić ograniczoną liczbę widzów. 25

26 Co robi Państwo w gospodarce? Czasem jednak wykluczenie pewnych jednostek z udziału w konsumpcji nie jest możliwe. Problem jest szczególnie dotkliwy wówczas, gdy dobra publiczne są dostarczane przez sektor prywatny. Produkowane przez prywatne firmy czyste dobra publiczne padają łupem gapowiczów. Dostajemy taką sama ilość obrony narodowej co wszyscy obywatele, niezależnie od tego, czy płacimy za to, czy nie. Nie leży więc w naszym interesie kupowanie obrony narodowej na rynku prywatnym. 26

27 Co robi Państwo w gospodarce? Konkurencyjność w konsumpcji TAK TAK Czyste dobra prywatne niskie koszty wyłączenia produkowane przez firmy prywatne rozprowadzane przez rynki finansowane z przychodów ze sprzedaży Przykłady: żywność, obuwie, hamburgery, samochody, domy Możliwość wyłączenia z konsumpcji NIE Dobra mieszane dobra, które są kolektywnie konsumowane, ale nie dla nieograniczonej liczby konsumentów produkowane przez firmy prywatne lub sektor publiczny rozprowadzane przez rynki lub bezpośrednio przez instytucje publiczne finansowane z przychodów ze sprzedaży, czyli opłat dających prawo do korzystania, lub finansowane z przychodów podatkowych Przykłady: parki publiczne, baseny publiczne 27

28 Co robi Państwo w gospodarce? Konkurencyjność w konsumpcji NIE TAK Dobra mieszane dobra prywatne z efektami zewnętrznymi produkowane przez firmy prywatne rozprowadzane przez rynki przy wykorzystaniu subsydiów lub podatków finansowane z przychodów ze sprzedaży Przykłady: szkoły, systemy transportowe, telewizja kablowa, mosty, prywatne baseny Możliwość wyłączenia z konsumpcji NIE Czyste dobra publiczne wysokie koszty wyłączenia produkowane bezpośrednio przez rząd lub firmy prywatne na podstawie kontraktów zawartych z rządem rozprowadzane przez budżet publiczny finansowane z przychodów z podatków Przykład: obrona narodowa, sądownictwo 28

29 Co robi Państwo w gospodarce? 3. Państwo zapewnia dostęp do informacji Często asymetryczny dostęp sprzedawców i nabywców do informacji powoduje, że rynek źle rozdziela zasoby. Np. udostępnienie danych o ubocznych skutkach stosowania pewnego leku mogłoby zmniejszyć popyt na ten lek. Ludzie pracują w oparach benzenu i kupują dzieciom niebezpieczne zabawki. Ekonomiści widzą w tym argument za koniecznością interwencji państwa i ustawami o bezpieczeństwie pracy, uczciwym handlu. 29

30 Co robi Państwo w gospodarce? Przykładami dóbr społecznie pożądanych są: oświata, służba zdrowia, niektóre ubezpieczenia. Społeczeństwo sądzi, że pewną ich ilość powinien konsumować każdy bez względu na to, czy tego pragnie, czy nie. Przeciwieństwem są dobra społecznie niepożądane, takie jak papierosy, alkohol, narkotyki. Społeczeństwo stara się ograniczyć ich konsumpcję. 30

31 Co robi Państwo w gospodarce? W obu przypadkach zbiorowość kieruje się: - efektami zewnętrznymi towarzyszącymi konsumpcji dóbr pożądanych i niepożądanych społecznie, nabywcy nie biorą pod uwagę ubocznych skutków konsumpcji wielu dóbr, w efekcie rynek wytwarza zbyt mało dóbr społecznie pożądanych i zbyt dużo dóbr społecznie niepożądanych; - sugestia, że reprezentanci społeczeństwa maja lepszy dostęp do informacji o właściwościach dóbr i potrzebach ludzi, a więc lepiej wiedzą, co komu potrzeba, państwo nawet zmusza do konsumpcji, wprowadzając obowiązkowe szczepienia. 31

32 Regulacja monopolu 4. Państwo podtrzymuje konkurencję Kiedy konkurencja jest niedoskonała, linia popytu opada, a cena przewyższa utarg krańcowy. Aby sprzedać kolejną porcję towaru trzeba obniżyć cenę. Przy optymalnej wielkości produkcji cena jest wyższa od utargu krańcowego. Przedsiębiorstwa niedoskonale konkurencyjne zwykle osiągają zyski nadzwyczajne. 32

33 Regulacja monopolu Często przedsiębiorstwa takie osiągają obniżkę kosztów produkcji. Po pierwsze, mogą inwestować w badania naukowe (dysponują dużymi środkami). Po drugie, możliwe są bardzo duże korzyści skali (wielkie przedsiębiorstwa produkują taniej niż małe). Polityka państwa wobec wielkich firm bywa różna: w USA przekroczenie pewnego udziału w rynku wiąże się z przymusowym podzieleniem firmy w UK każdy przypadek traktowany jest inaczej w Polsce prawo antymonopolowe zawiera listę niedozwolonych praktyk 33

34 Regulacja monopolu Regulacje antymonopolowe Struktura rynku - koncentracja - zróżnicowanie produktu - bariery wejścia Zachowanie podmiotów rynkowych - polityka cenowa - reklama - badania i rozwój rezultat Skutek gospodarczy - efektywność alokacyjna - postęp techniczny wpływ Polityka rządu - regulacje antymonopolowe 34

35 Regulacja monopolu Państwo tworzy agencje regulacji dając jej upoważnienie (pełnomocnictwo) do osiągnięcia ustalonych celów. Agencja regulacji ma swobodę działania w ramach upoważnienia (pełnomocnictwa) państwa do ustalania regulacji, które są zgodne z tym upoważnieniem. Zarówno regulacje US i UE są skomplikowane poprzez pokrywanie się kompetencji poszczególnych władz: lokalne, stanowe i federalne agencje mogą regulować zachowania tego samego typu, np. przepisy prawa dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa. 35

36 Regulacja monopolu Trzy główne dokumenty polityki antymonopolowej w USA to Ustawa Shermana (1890), Ustawa Claytona (1914) oraz Ustawa Federalnej Komisji ds. Handlu (1914). Ustawa Shermana zakazuje zmowy i ograniczania swobody handlu, a także wszelkiego rodzaju monopolizacji i prób doprowadzenia do niej. Ustawa Claytona wymienia rodzaje zakazanego zachowania sprzecznego z zasadą swobody konkurencji: (1) różnicowanie cen, (2) zawieranie umów o wyłączności, (3) nabywanie akcji firm konkurencyjnych i pełnienie funkcji w radach nadzorczych konkurentów. 36

37 Regulacja monopolu Ustawa Federalnej Komisji ds. Handlu zakazuje nieuczciwych metod konkurencji. Ustawa powołała do życia agencję rządową, Federalną Komisję ds. Handlu, której zadaniem jest szczegółowa interpretacja tego aktu prawnego i wymuszanie jego przestrzegania. Państwo może wytoczyć proces w celu wymuszenia przestrzegania różnych przepisów prawa antymonopolowego. 37

38 Regulacja monopolu Podział monopoli. Na podstawie Ustawy Shermana państwo może zażądać podziału przedsiębiorstwa, mającego w gałęzi pozycję monopolistyczną lub zbliżoną do monopolistycznej podział Standard Oil of New Jersey na 30 niezależnych spółek (przedsiębiorstwo kontrolowało ponad 90% rynku przetwórstwa i handlu produktami naftowymi) AT&T zgodziło się na podział na 23 niezależne przedsiębiorstwa telekomunikacyjne o zasięgu lokalnym. Próby nieudane: U.S. Steel, IBM, Microsoft. 38

39 Regulacja monopolu Zapobieganie powstawaniu monopoli. Państwo stara się nie dopuszczać aby potężne przedsiębiorstwa podejmowały działania, których celem jest ograniczenie lub zlikwidowanie konkurencji, np. umowy o sprzedaży wiązanej, sprzedaży wyłącznej, różnicowanie cen i narzucanie cen. Lata 90. XX w wiele procesów sądowych, jednak wygranie sprawy jest bardzo trudne. Nintendo of America z powodzeniem bronił się przed oskarżeniem o praktyki monopolistyczne ze strony Atari Corporation. 39

40 Regulacja monopolu Zapobieganie powstawaniu monopoli Microsoft zawarł porozumienie z federalną agencją regulacyjną, w którym zgodził się udostępniać informacje o swoim systemie operacyjnym Windows producentom oprogramowania oraz zgodził się zaprzestać ściągania od producentów komputerów osobistych opłat licencyjnych od wszystkich wyprodukowanych komputerów. Drugi precedensowy proces prowadzony w latach przez Departament Sprawiedliwości przeciwko Microsoft zakończył się polubownym porozumieniem. 40

41 Regulacja monopolu Jeszcze w latach 80-tych przedsiębiorstwa państwowe wytwarzały 90% krajowej produkcji przemysłowej i zatrudniały ponad 95% krajowej siły roboczej. Struktury te cechował ogromny stopień koncentracji działalności gospodarczej w stosunkowo niewielkiej liczbie dużych przedsiębiorstw państwowych. Dominacja przedsiębiorstw państwowych stanowiła jedną z ważnych przeszkód na drodze wprowadzenia gospodarki rynkowej, opartej na zasadach konkurencji. 41

42 Regulacja monopolu W dniu 24 lutego 1990 roku wprowadzono w Polsce Ustawę o Przeciwdziałaniu Praktykom Monopolistycznym. Podobnie jak światowe regulacje antymonopolowe, polska ustawa określa i definiuje praktyki monopolistyczne podmiotów gospodarczych działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które podlegają zakazom. Równocześnie ustawa określa odpowiedzialność za stosowanie praktyk monopolistycznych oraz wyznacza administracyjny i sądowy tryb postępowania w zapobieganiu praktykom monopolistycznym. 42

43 Regulacja monopolu Tryb ten realizowany jest przez Urząd Antymonopolowy, powołany przez Prezesa Rady Ministrów. Od decyzji Urzędu Antymonopolowego podmioty gospodarcze mogą odwoływać się do Sądu Antymonopolowego, którego wyroki są ostateczne. 15 grudnia 2000 roku wprowadzono ustawę O ochronie konkurencji i konsumentów, według której pod pojęciem Urząd Antymonopolowy rozumie się Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Obecnie w Polsce obowiązuje ustawa z dnia 16 lutego 2007 o ochronie konkurencji i konsumentów. A 18 stycznia 2015 weszła w życie nowelizacja ww. ustawy. 43

44 Regulacja monopolu Kompetencje Prezesa UOKiK w zakresie ochrony konkurencji obejmują: kontrolę koncentracji przedsiębiorców, zwalczanie nadużywania przez nich pozycji dominującej, wykrywanie karteli. Priorytetem obecnego Prezesa UOKiK (Marek Niechciał) jest zwiększanie skuteczności w zakresie zwalczania niedozwolonych porozumień. 44

45 Regulacja monopolu Pomimo liberalizacji gałęzi gospodarki tradycyjnie zamkniętych dla konkurencji, nadal najwięcej przypadków występowania zjawisk monopolistycznych obserwujemy właśnie na takich rynkach jak telekomunikacja, transport kolejowy czy sektor energetyczny. Choć działają tam już nowe niezależne podmioty, to wciąż firmy dawniej dominujące posiadają kluczową pozycję. Samo otwarcie sektora na konkurencję nie wystarczy. Trzeba jeszcze dać jej szanse na rozwój. 45

46 Regulacja monopolu W sektorach usług świadczonych w warunkach monopolu naturalnego, takich jak telekomunikacja, transport kolejowy czy sektor energetyczny w okresie liberalizacji każda branża ma swojego regulatora. Organy regulacyjne działają niezależnie od prezesa UOKiK, jednak konieczna jest współpraca regulatorów z organem antymonopolowym. Kluczowe znaczenie ma tutaj kwestia podziału kompetencji. 46

47 Regulacja monopolu Art. 8 ustawy dotyczy zakazu nadużywania pozycji dominującej na rynku właściwym przez jednego lub kilku przedsiębiorców. Nadużywanie to polega na: 1. bezpośrednim lub pośrednim narzucaniu nieuczciwych cen, (nadmiernie wygórowanych albo rażąco niskich), odległych terminów płatności lub innych warunków zakupu albo sprzedaży towarów; 2. ograniczaniu produkcji, zbytu lub postępu technicznego ze szkodą dla kontrahentów lub konsumentów; 3. stosowaniu w podobnych umowach uciążliwych lub niejednolitych warunków umów, stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki konkurencji; 47

48 Regulacja monopolu 4. uzależnianiu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia, niemającego rzeczowego związku z przedmiotem umowy; 5. przeciwdziałaniu ukształtowaniu się warunków niezbędnych do powstawania bądź rozwoju konkurencji; 6. narzucaniu przez przedsiębiorcę uciążliwych warunków umów, przynoszących mu nieuzasadnione korzyści; 7. stwarzaniu konsumentom uciążliwych warunków dochodzenia swoich praw; 8. podziale rynków wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych. 48

49 Regulacja monopolu Konkurencja na rynkach, na których jeszcze wczoraj działał monopol, jest zawsze zniekształcona. Często zniekształca ją obecność byłego monopolisty, zajmującego tam pozycję dominującą. Przeważnie stara się wykorzystać ją do wyeliminowania konkurentów, bądź niedopuszczenia ich do rynku. Stąd też, w okresie liberalizacji kolejnych segmentów rynku zdarzają się najczęściej przypadki naruszeń prawa antymonopolowego przez firmy dominujące. Obawiając się konkurencji ze strony nowych, starają się zapewnić sobie przewagę, np.: wymuszając na klientach zawieranie długookresowych umów na wyłączność lub utrudniając dostęp do infrastruktury. 49

50 Regulacja monopolu Ilustrację stanowią praktyki PKP Cargo obliczone na eliminację niezależnych przewoźników towarowych. W ciągu półroku UOKiK dwukrotnie kwestionował je jako sprzeczne z prawem, nakładając kary warte łącznie 60 mln złotych. Rynkowy dominat (do PKP Cargo należy niemal 70% przewozów towarowych koleją) wykorzystywał swoją pozycję do narzucania kontrahentom uciążliwych warunków umów, które na wiele lat miały uchronić go przed pojawieniem się konkurencji. Przedsiębiorcy przewożący towary o największej masie są związani z PKP Cargo wieloletnimi umowami, które blokują korzystanie z usług innych przewoźników. 50

51 Regulacja monopolu Wobec TP SA toczyła się rekordowa liczba postępowań antymonopolowych. W ostatnim czasie urząd antymonopolowy nałożył na spółkę następujące kary: 20 mln zł za nadużywanie pozycji dominującej na rynku wdzwanianego dostępu do internetu. 7 mln zł za jednostronne zmienianie warunków umów o świadczenie usług internetowych (przez łącza ISDN). 4,2 mln zł za niezastosowanie się do polecenia usprawnienia Błękitnej Linii, czyli telefonicznego biura obsługi klientów. 1,5 mln zł za zmuszanie klientów do udostępniania kopii umów, jakie zawarli z operatorem niezależnym. 51

52 Regulacja monopolu W styczniu 2004 roku Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów zarzucił Telekomunikacji Polskiej stosowanie praktyk monopolistycznych. TP SA miała uchylać się od zawierania umów międzyoperatorskich z konkurentami, którzy chcieli świadczyć usługi dostępu do Internetu. Trwało to aż osiem lat! TP SA wydłużała w nieskończoność negocjacje, notorycznie przekładała terminy spotkań z konkurencją, a nawet - jak twierdzi UOKiK - "gubiła" dokumentację. 52

53 Regulacja monopolu Prezes UOKiK nałożył na spółkę 20 mln zł grzywny. TP SA oczywiście odwołała się od tej decyzji. Wiele podobnych kar udawało jej się unieważnić przed sądami za pomocą rozmaitych kruczków formalno-proceduralnych. Tym razem jednak było inaczej. Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w pełni podtrzymał stanowisko prezesa UOKiK zarówno co do samego stwierdzenia zakazanych praktyk, jak i wysokości kary. 53

54 Regulacja monopolu Ochrona konkurencji powinna odbywać się na wielu poziomach, z uwzględnieniem wielu wymiarów oraz zaangażowaniem wielu podmiotów. Należą do nich przede wszystkim: Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (poziom narodowy) oraz Komisja Europejska (poziom wspólnotowy), ale nie tylko. Decyzje Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów podlegają kontroli Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który ma między innymi możliwość samodzielnego stosowania ustawy antymonopolowej i przeprowadzania postępowań. 54

55 Regulacja monopolu Ze względu na znaczenie polityki konkurencji, jako jednego z filarów wolności gospodarczej powinny zaangażować się w nią również organy regulujące poszczególne sektory (energetyczny, telekomunikacyjny, kolejowy, lotniczy, itd.). Nie sposób prowadzić skutecznej polityki konkurencji bez uwzględnienia wpływu, jaki na nią wywierają decyzje regulatorów branżowych chociażby zatwierdzanie taryf i cenników, prowadzenie mediacji, czy też określanie zasad na jakich będą wchodzić na rynek nowe podmioty. 55

56 Regulacja i deregulacja Krytycy regulacji podkreślają, że: regulacja zmniejsza intensywność konkurencji regulacja ceny może oznaczać jest wzrost jak i spadek, regulatorzy zostają pojmani w niewolę przez przedsiębiorstwa, nad którymi mieli sprawować kontrolę, z czasem regulacja rozszerza się na obszary, które nie mają nic wspólnego z naturalnymi monopolami. 56

57 Regulacja i deregulacja Regulacje państwowe obejmują ekonomiczne i społeczne regulacje zachowania przedsiębiorstw i konsumentów. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974 r. Za pionierskie prace w dziedzinie teorii pieniądza i wahań cyklicznych oraz pogłębioną analizę współzależności zjawisk ekonomicznych, społecznych i instytucjonalnych. FRIEDRICH A. VON HAYEK W kwestii roli państwa w gospodarce reprezentował pogląd o szkodliwości interwencji państwowej w politykę gospodarczą. 57

58 Regulacja i deregulacja Efektywność regulacji zależy od precyzyjnej analizy kosztów i korzyści. W latach 80. o 90. XX w. reformy sposobu regulacji zapewniały powolny lecz stały postęp w tym zakresie. W latach wcześniejszych regulacje formułowano w oparciu o język prawniczy pomijając analizę kosztów i korzyści. Od końca lat 70. polityce gospodarczy coraz częściej decydowali się na reformy sposobu regulacji rynku, opowiadając się za deregulacją. 58

59 Regulacja i deregulacja Deregulację przeprowadzono na rynkach: przewozów lotniczych usług bankowych usług brokerskich usług telewizji kablowej dostaw gazu przewozów kolejowych i samochodowych usług telekomunikacyjnych 59

60 Regulacja i deregulacja Najczęściej deregulacja polega na usunięciu barier wejścia na rynek i ograniczeń dotyczących działania i ustalania cen przez przedsiębiorstwa, prowadząc do zwiększenia intensywności konkurencji. Jakkolwiek efektywna deregulacja zwykle wiąże się z pewną re-regulacją. Spodziewane zalety: niższe ceny niższe koszty większy wybór 60

61 Regulacja i deregulacja Efekty deregulacji z końca XX w.: intensywna konkurencja cenowa na rynku przewozów kolejowych i samochodowych, wzrost konkurencyjności na rynkach usług bankowych i brokerskich, wejście na rynek tanich linii lotniczych, intensywna konkurencja na najbardziej uczęszczanych trasach, obniżka opłat, większa różnorodność i częstotliwość oferowanych usług, wzrost efektywności towarzystw lotniczych oraz pewna obniżka jakości usług. 61