SZTUKA KORABNICZA SŁOWIAN PÓŁNOCNOZACHODNICH ( VIII - POCZ. XIII W.)

Transkrypt

1 1 Jarosław Kobyłecki SZTUKA KORABNICZA SŁOWIAN PÓŁNOCNOZACHODNICH ( VIII - POCZ. XIII W.) Wprowadzenie Statek i żegluga - towarzyszą kulturze ludzkiej od starożytności, wspomagając rozwój cywilizacyjny, kontakty handlowe i kulturowe, wymianę idei, dostęp do nowych źródeł surowcowych, zdobywanie terenów osadniczych, podboje, odkrywanie nowych lądów. Nieocenionym zatem osiągnięciem było w przeszłości opanowanie umiejętności żeglowania na wodach śródlądowych i morskich. Dzieje rozwoju żeglugi wzbudzają zainteresowanie zarówno kół naukowych jak i szerokich kręgów społeczeństwa. Dzieje się tak zwłaszcza w krajach o dawnych tradycjach morskich takich jak państwa skandynawskie, Niemcy, Wielka Brytania, Holandia czy Hiszpania. Zainteresowaniu temu towarzyszy wiele publikacji naukowych i popularnonaukowych z tej dziedziny, niestety poza nielicznymi wyjątkami niewiele uwagi poświęcającymi osiągnięciom narodów słowiańskich na morzu. Przodujące miejsce w tej dziedzinie zajmuje nauka skandynawska, mająca nie tylko znamienity udział w literaturze przedmiotu, ale i najbogatsze źródła z zakresu archeologii morskiej do dyspozycji. 1 Toteż w zagranicznej literaturze nautologicznej panuje pogląd, że od czasów najdawniejszych aż do schyłku wczesnego średniowiecza Bałtyk był morzem opanowanym - w sensie gospodarczym i politycznym - przez ludy skandynawskie, a w XII wieku pojawił się tu żywioł niemiecki, który w ciągu XIII wieku, eliminując Skandynawów przejął ich rolę w żegludze i w handlu Bałtyckim. Udział Słowiańszczyzny połabskiej i pomorskiej w gospodarce morskiej ludów nadbałtyckich znajduje w pracach autorów obcych na ogół bardzo małe odbicie. Utożsamianie wczesnośredniowiecznego szkutnictwa bałtyckiego ze szkutnictwem nordyjskim spowodowało, że także na statki ludów osiadłych na wybrzeżach Morza Północnego i na wybrzeżach Wysp Brytyjskich, patrzy się przez pryzmat szkutnictwa skandynawskiego. Ogólnie przyjmuje się, że szkutnictwo to górowało pod względem poziomu technicznego przed wszystkimi innymi warsztatami wybrzeży morskich północnej Europy. Nawet szkutnictwo celtyckie jest tutaj niedoceniane. Potwierdzenie tego poglądu opartego zrazu na źródłach pisanych, potwierdzały relikty dawnego rzemiosła znajdowane od drugiej połowy XIX wieku na terenie Norwegii, Danii i Szwecji. Na tle dłubanek odkrywanych w Anglii, Francji czy Holandii, łodzie z Nydam czy królewskie statki z fiordu Oslo, prezentowały się jako jednostki o nieporównywalnie wyższym poziomie technicznym. Wpływ romantycznych sag i legend o wikingach a także i piękno odkrytych statków skandynawskich były tak wielkie, ze każda większa łodź 1 Bibliografia dotycząca szkutnictwa skandynawskiego oraz katalog zabytków szkutnictwa Skandynawskiego odkrytych w Danii, Szwecji i Norwegii znajduje się w pracy Smolarka P., 1963, s

2 2 wczesnośredniowieczna jaka udało się odnaleźć w którymkolwiek kraju o zasięgu ekspansji wikińskiej przypisywano wikingom. *** Początki mojego zainteresowania wczesnośredniowiecznym korabnictwem Słowian sięgają roku Wtedy to dnia 29 listopada w Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie, w cyklu Polscy archeologowie i ich fascynacje, odbył się wykład prof. Władysława Filipowiaka pt. Słowianie na Bałtyku. Treść i forma tego ponad dwugodzinnego wykładu zakończonego ożywioną dyskusją spotkała się z ogromnym zainteresowaniem słuchaczy. Wszyscy zapewne kiedyś słyszeli lub czytali o wspaniałych łodziach wikingów, o ich łupieżczych wyprawach siejących postrach wśród ludzi wczesnośredniowiecznej Europy. Natomiast mało kto wie, że to właśnie Słowianie w okresie od pół XI do XII byli prawdziwymi królami morza, a ośrodki słowiańskie takie jak Wolin, który w X wieku należał do największych w ówczesnej Europie, podróżnicy i kronikarze opisywali jako bogate i silne republiki miejskie, z zaciętością tkwiące w swej pogańskiej wierze i opierające się duńskim i saskim najeźdźcom. Ten wysoki poziom rozwoju gospodarczo-ekonomiczego, możliwy był dzięki, udziałowi Słowian w handlu dalekosiężnym, a ten z kolei dzięki opanowaniu tzw. uprawy morza, rzeczy niemożliwej bez znajomości budowy zaawansowanych środków transportu jakim był statek klepkowy. Niniejsza praca jest w zasadzie zmodyfikowaną forma mojej pracy magisterskiej popełnionej w 1998 roku pod okiem prof. Jerzego Gąssowskiego. To proba syntezy tego co wiemy dzisiaj na temat niekwestionowanego już istnienia tzw. szkoły słowiańskiej w konstruowaniu statków klepkowych, jej zalet, wad a także ewolucji. Jednocześnie poruszyłem tutaj kwestię transportu wodnego jako najwydajniejszego i najtańszego w tamtym okresie. I. Słowianie nad Morzem Bałtyckim Napór ludów germańskich, słowiańskich i azjatyckich na granice imperium rzymskiego doprowadził w ciągu V i VI wieku do znacznych przesunięć ludnościowych, które spowodowały poważne zmiany w dotychczasowym starym układzie stosunków politycznych i narodowościowych. Na gruzach dawnego cesarstwa zachodniego powstały nowe państwa dążące do podtrzymania rzymskiej tradycji i utrzymania w oczach innych obrazu godnych spadkobierców wspaniałej starożytnej kultury. Cesarstwo wschodnie utrzymało w Europie tylko Półwysep Bałkański i niewielkie skrawki Italii i Hiszpanii. Bałkany w drugiej połowie VI wieku zostały w znacznej części ogarnięte przez żywioł słowiański. Pustka osadnicza jaka powstała na terenach między górną Odrą a Łabą po tym jak odeszło stąd na południe wiele plemion germańskich, zapełniła się szybko osadnictwem słowiańskim. Słowianie ekspansywnie posuwając się na zachód w ciągu wieku VI zachodnie 2

3 3 granice swego zwartego osadnictwa oparły o Łabę i ustabilizowały się nad tą rzeką w bezpośredniej bliskości takich ludów germańskich jak Turyngowie, Sasowie i Duńczycy. Powracająca około 512 r. znad środkowego Dunaju część germańskich Herulów, przeszła w poprzek przez wszystkie ludy Sklawinów a następnie przebywszy znaczny obszar pustego kraju dotarli do ludu zwanego Warnami. A następnie przeszli szybko także przez plemiona Danów 2 dotarłszy nad ocean wsiedli na statki i wylądowali na wyspie Thule w Skandynawii. Według dotychczasowego stanu badań istnieją poglądy, że Herulowie w swej determinacji, powracali wzdłuż Odry i tam nad górnym i częściowo środkowym biegiem przeszli przez ziemie Słowian, a dotarłszy do jej dolnego cieku, skręcili na zachód przez pustkowia do ziemi Warnów. Jest to więc najstarsza wzmianka pisana o obecności Słowian nad Odrą i Wisłą w początkach VI stulecia. Dodając do tego przekaz Teofylakta Simokattesa z 595r, mówiący o posłach pochodzących ze szczepu Sklawinów, mieszkających nad brzegami Oceanu Zachodniego 3, identyfikowanego z wybrzeżem Bałtyku miedzy Trawną a Odrą, otrzymujemy przybliżony okres datowany na VI wiek, kiedy dorzecze i cały bieg Odry oraz południowozachodni pas wybrzeża był w posiadaniu Słowian 4. Mniejsze grupy Słowian przeszły na zachodni brzeg Łaby i zatrzymały się w głębi ziem germańskich tworząc bądź to zwarte grupy plemienne, bądź rozproszone w osadach obok ludności germańskiej. 5 Na terenie zwartego osadnictwa słowiańskiego na prawym brzegu Łaby i Solawy, na ziemi, którą Słowianie przywykli uważać za swoją, w VII wieku zaczęły tworzyć się większe związki plemienne: Obodrytów, Wieletów i Serbów. W strefie nadmorskiej najdalej ku zachodowi aż po okolice obecnej Kilonii, sięgały siedziby związku Obodrytów. Obejmował on pierwotnie cztery plemiona, z których Wagrowie, graniczący już z osadnictwem Sasów, zajmowali półwysep Wagrię i wyspę Wębrzę, Połabianie - dolny bieg rzeki Trawny, Obodryci właściwi - okolice Mechlina, wreszcie Warnowie - dorzecze zachodnie Warnawy. Każde z tych terytoriów plemiennych posiadało swój ośrodek, przeważnie w postaci obronnego grodu. Źródło karolińskie z połowy IX wieku, tzw. Geograf Bawarski pisze, że na terytorium Obodrytów znajdują się 53 grody. W okresie wcześniejszym do związku należały także plemiona Glinian, Smoleńców, Bytyńców i Morzyczan. Geograf Bawarski przypisuje Glinianom 7 grodów, a trzem pozostałym po 11. Dalej na wschód zaczynały się dziedziny związku Wieletów (Wilków). W strefie nadmorskiej byli to Chyżanie zamieszkujący okolicę Roztoku i Strzałowa, Czrezpienianie których siedziby rozciągały się na północ od doliny Piany oraz wyspę Uznam. Wkrzanie zasiedlali dorzecze Wkry aż do Zalewu Szczecińskiego. Południowa część związku wieleckiego rozpościerała się po linię rzek Haweli i Szprewy. Tam też żyli Stodoranie i Szprewanie, a dalej na północ Rzeczanie, Doszanie, Ratarowie i Doleńcy. Związki te podlegały zmianom na przestrzeni czasu, niektóre plemiona widzimy raz w jednym raz w drugim związku plemiennym. Już w początkach VII wieku monarchia Franków czuła się zagrożona i starała się za wszelką cenę osłabić siłę związków poprzez skłócanie ich między sobą. Tak więc Obodryci będący zawsze uzależnionymi od Franków podburzani byli przeciw swym pobratymcom Wieletom, wówczas najsilniejszemu organizmowi politycznemu na wschód od Łaby, mogącemu zagrozić monarchii frankońskiej. Geograf Bawarski wylicza na obszarze 4 ziem plemiennych Wieletów 95 grodów. 2 Labuda G., 1954, s Tamże s.79 4 Filipowiak Wł.,1992, s Łosiński W.,

4 4 Najsłabszym związkiem plemion był związek serbski, liczne plemiona tego związku zjednoczyły się tylko dwukrotnie pod jednolitą władzą. Sami Serbowie siedzieli nad Łabą na wysokości i powyżej ujścia Sali. Pozostałe plemiona serbskie zajmowały miedzyrzecze Łaby i Sali, zaliczają się do nich Kolędyczan, Nieletyków na terenie których znajdowały się mniejsze plemiona Nudyków, Niżan, Głomaczów, Susłów i Chutymców. W międzyrzeczu górnej Łaby i Nysy Łużyckiej siedziby swoje mieli Łużyczanie i Milczanie. Geograf Bawarski wyliczał na ziemiach plemion związku serbskiego 50 grodów. Osobno uwzględnia 14 grodów na terytorium Głomaczów. Łużyczanom i Milczanom przypisuje po 30 grodów. Osobne plemię, należące do grupy języków połabskich, plemię Ranów zamieszkiwało wyspę Rugię, słynną ze swego sanktuarium Świętowita. Wolinianie na wyspie Wolin, Pyrzyczanie ze Słowińcami i Kaszubami wchodzili w skład wschodniego odłamu Słowian nadbałtyckich. II. Szlaki handlowe i udział Słowian w handlu bałtyckim we wczesnym średniowieczu. Po rozpadzie imperium rzymskiego nastąpiły głębokie przemiany społecznogospodarcze zachodzące w jego dawnych posiadłościach. Wpłynęły one ujemnie na rozwój handlu dalekosiężnego, zwłaszcza upadek rzymskich ośrodków miejskich nad kanałem La Manche i w dolinie Renu ograniczył wymianę handlową z krajami nadbałtyckimi. Po zajęciu Kotliny Naddunajskiej przez rozmaite ludy koczownicze ze wschodu, zwłaszcza przez Awarów, opustoszały dawne szlaki wiodące przez przełęcze karpackie na ziemie polskie. Uległ ograniczeniu także ruch na szlakach z Italii przez Alpy na północ. Upadek handlu tranzytowego nie spowodował jednak całkowitego zerwania kontaktów Północy z ziemiami dawnego Cesarstwa Rzymskiego. W ciągu VII i VIII wieku, po okresie chwilowego zastoju, począł kształtować się powoli nowy układ szlaków wymiany. Na zachodzie Europy rozwinęły się nowe ośrodki produkcji i handlu nawiązujące do tradycji dawnych miast rzymskich. Na północy należał do nich Londyn, Amiens, Dinant, Liege, Antwerpia oraz Wormacja, Moguncja, Kolonia i Maastricht. W przeciągu VII wieku Słowianie północnozachodni tylko w niewielkim stopniu brali udział w wymianie europejskiej, ich rola była w znacznym stopniu skromniejsza niż ich skandynawskich sąsiadów. Można natomiast liczyć się z kontaktami międzyplemiennymi a także z podróżami do ziem Prusów. Handel dalekosiężny pozostawał w znacznej mierze w ręku innych nacji. Słowianie nadbałtyccy dysponowali wówczas jedynie dłubankami, które były dużych rozmiarów i miały podwyższane burty, mogły zatem być wykorzystywane do żeglugi na morzu ale złe warunki atmosferyczne, burze i sztormy poważnie ograniczały ich żeglowność. Powiązania handlowe ze Skandynawią odbywały się za sprawą handlarzy z rejonu Danii, Szwecji, Gotlandii, a kontakty z Europą Zachodnią za sprawą profesjonalnych kupców z Fryzji i Frankonii a także żydowskich kupców przybywających nad Bałtyk lądem. Wymiana handlowa pomiędzy Słowianami północnozachodnimi a innymi krajami odbywała się w zasadzie za sprawą wzrastającej w siłę grupy protofeudalnych panów, którzy posiadali dostateczną ilość dóbr lub środków by zakupić obce towary. Brak jest wzmianek o 4

5 5 używaniu w tym czasie jakiejkolwiek waluty. Wymiana odbywała się więc na poziomie barteru 6 W przeciągu IX i w wieku X nastąpiły wielkie zmiany w strukturze ekonomicznej regionu Bałtyku. Jedną z nich było powstanie pierwszych centrów handlowych ze stale mieszkającą tam ludnością. Niektóre z nich jak Dankirke niedaleko Ribe w Jutlandii, Helgö na zachód od Sztokholmu, Hedeby w Jutlandii i Staraja Ładoga na pograniczu rusko-fińskim, założono już w VII-VIII wieku. Możliwe, że otwarte osadnictwo datowane na VI-VII wiek sytuowane w rejonie kołobrzeskich solanek także posiadało czasowe targowisko gdzie wymieniano sól na inne towary. Wykopaliska w Menzlinie udowodniły istnienie w VIII-IX, centrum handlowego z ludnością mieszaną słowiańską i skandynawską. 7 Źródła karolińskie wspominają o ważnym centrum handlowym, zwanym Rerik, usytuowanym na terytorium Obodrytów. Jego słowiańska nazwa nie jest znana. Nie znamy także jego dokładnej lokalizacji, jakkolwiek wskazuje się na Meklemburg lub Starigard Wagryjski. Kupcy osiedleni w Reriku płacili trybut królowi duńskiemu Gotfridowi. W 808 r. duński władca zniszczył to słowiańskie centrum handlowe, zabierając kupców i osiedlając ich w Hedeby. Jednakże targ istniał dalej ponieważ w następnym roku wódz Obodrytów - Drażko został zamordowany in emporio Reric przez siepaczy króla duńskiego. 8 Wzrost udziału Słowian północnozachodnich w handlu nastąpił w ciągu IX wieku i w wieku X. Odbicie tego znajdujemy w dużej liczbie skarbów, znajdowanych w regonie Bałtyku, zawierających monety i biżuterię często poporcjowaną lub w grzywnach. Były one używane jako środek płatniczy. Wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku, wykształcają się osiedla o charakterze wczesnomiejskim. Wolin w VII i pierwszej połowie VIII wieku jawi się jako osada rybacko-rolnicza o zabudowie półziemiankowej. W drugiej połowie VIII następuje zasadnicza zmiana w charakterze osiedla, które możemy teraz nazwać rzemieślniczo-handlową osadą typu przedmiejskiego, istniejącą w okresie od poł. VII w do początków IX. W roku 840 według Rimberta, zastaje złupiona przez powracających z Birki Duńczyków. 9 Kolejna faza rozwojowa od IX do XII wieku - to w pełni rozwinięty ośrodek rzemieślniczo-handlowy typu miejskiego. 10 Początki Szczecina datuje się na VII w. Dotyczy to Wzgórza Zamkowego, gdzie odkryto pozostałości osady, której ludność zajmowała się rolnictwem i rybołówstwem. Główne centrum osadnicze związane z eksploatacją Odry znajdowało się u podnóża Wzgórza Zamkowego od VIII do IX. Odkryto tu w dawnym korycie rzeki wrak łodzi klepkowej. 11 Innymi ośrodkami tego typu były Starigard Wagryjski w Wagrii, Swarzyn w ziemi Obodrytów, Ralswik na Rugii, Mecklemburg-Reric (?), Górki - Menzlin, Kołobrzeg - Wyspa Solna, eksploatujący sól w VII wieku, podobnie osiedle wczesnomiejskie w Kędrzynie było założone niedaleko wcześniejszego grodu 12. Gdańsk był prawdopodobnie zasiedlony w IX wieku, ale narodziny wczesnomiejskiego ufortyfikowanego osiedla można datować dopiero na ostatni kwartał X w. 6 Żak J., 1962, s Schonknecht U.,1970, s Laciejewicz L.,1968, s Laciejewicz L., 1968, s Tamże s Filipowiak Wł., 1988, s Laciejewicz L.,1983, s Laciejewicz L.,1968, s

6 6 W regionie krajów nadbałtyckich, największy udział w handlu mieli Fryzowie zamieszkujący ujście Renu. W ciągu VII wieku rozwinął się ich główny port Dorestad w holenderskiej prowincji Utrecht. Pobliskie ośrodki, takie jak Deveter i Domburg przy ujściu rzeki Schelde do Morza Północnego, rozwinęły się nieco później. Kupcy fryzyjscy, będący jednocześnie wyśmienitymi żeglarzami, byli jedynymi pośrednikami zaopatrującymi ludność krajów Skandynawii w towary z krajów Europy zachodniej i południowej. Broń, zwłaszcza miecze, wyroby z brązu, szkła, wino, przyprawy południowego pochodzenia, wymieniali na futra, bursztyn, wosk, niewolników. Statki fryzyjskie docierały głównie do zachodniej Norwegii i targowisk we fiordzie Oslo a także na Półwysep Jutlandzki. Aby ominąć niebezpieczne i burzliwe wody cieśnin Kattegatu i Skagerraku wybierali oni drogę wiodącą przez rzeki i przewłoki u nasady Półwyspu Jutlandzkiego docierając do wybrzeży szwedzkich, a później w wieku IX, do Prus. Region Bałtyku południowego wyraźnie nie leżał w zasięgu ich zainteresowania, tam bowiem silną konkurencją byli kupcy nadreńscy przybywający drogą lądową. Zjednoczenie ziem Bliskiego Wschodu pod władzą zdobywców arabskich wpłynęło na ożywienie stosunków wymiennych Wschodu ze Słowiańszczyzną i krajami północy. Tutaj rolę pośredników wymiany pełnili przede wszystkim Chazarowie zamieszkujący tereny nad dolną Wołgą i Morzem Kaspijskim. Oficjalnie wyznawali oni judaizm ale w państwie chazarskim istniało także wiele innych religii. Ich potęga umożliwiała im pobieranie myta od kupców. Podobnie czynili Bułgarzy kamscy mieszkający dalej na północ. Kupcy chazarscy, muzułmańscy i żydowscy zapuszczali się stopniowo coraz dalej w głąb Rusi wykorzystując Wołgę i jej połączenia jako główną arterię komunikacji. Znaczenie Wołgi w handlu Wschodu z dużymi połaciami Europy w tym i samej Słowiańszczyzny było ogromne. Tą rzeką lub od tej rzeki rozchodziły się główne szlaki lądowe i rzeczne prowadzące z Chin i Indii do Europy, tędy też płynął główny strumień wytworów wielu państw arabskich. Szlak ten prowadził w końcu poprzez Morze Azowskie do samego Bizancjum. Od schyłku VIII w. w handlu europejskim coraz większą rolę zaczęli odgrywać Germanowie skandynawscy. Duże zainteresowanie handlem z Bizancjum przejawiali tu kupcy gotlandccy i szwedzcy Waregowie. Najbliższa droga do Bizancjum prowadziła szlakiem wielkich rzek przez ziemie całej wschodniej Słowiańszczyzny. Słynna Droga Waregów do Greków biegła z Gotlandii i okolic Sztokholmu do ujścia Newy. Newą do jeziora Ładoga. Stąd Wołchowem do jeziora Ilmen i w górę rzeki Łowat. Stamtąd wiodła przewłoka do górnego biegu Dniepru. Dalszy odcinek prowadził już w dół rzeki Dniepr aż do jej ujścia do Morza Czarnego. Stąd już płynęły łodzie do Konstantynopola. Szczególnie dwa odcinki były niebezpieczne i trudne na tej trasie - przewłoka na terytorium Krywiczów i słynne porohy dnieprowe, gdzie lubili się zaczajać na kupców turscy Pieczyngowie. Istniały jeszcze inne odnogi tej trasy. Istniała także droga od Bałtyku w górę Dźwiny oraz wariant drogi pierwszej, wiodący jednak do górnego biegu Wołgi i dalej Wołgą do Morza Kaspijskiego. Na tej jednak trasie, jak już wspominałem, pierwszeństwo w handlu utrzymywali Bułgarowie Nadwołżańscy i Chazarowie. Pomimo trudności związanych z przewłoką i trudnymi przeprawami na porohach, najbardziej atrakcyjną stała się od pocz.ix w droga od jeziora Ładoga do ujścia Dniepru. Choć pomimo podatków ściąganych przez Chazarów i Bułgarów kamskich na szlaku wołżańskim, opłacało się Skandynawom podróżować w rejon Morza Kaspijskiego. Tam na targach w Itilu lub Bułgarze mieli okazję spotkać kupców z całego świata, zwłaszcza Żydów. Dla tych natomiast, którzy nie byli tak naprawdę kupcami istniało mnóstwo okazji do grabieży. Pod koniec IX w grasowały po Morzu Kaspijskim spore flotylle skandynawskich piratów. 6

7 7 W ciągu IX wieku nastąpił okres ożywienia gospodarczego w krajach nadbałtyckich. Osiągnięcia produkcji rolnej pozwoliły wreszcie na uzyskiwanie nadwyżek mogących zapewnić wyżywienie tym którzy nie trudnili się pracą na roli. Powstawały więc osady o charakterze miejskim. Ludność tych osad trudniła się przede wszystkim produkcją rzemieślniczą i handlem. W Szwecji najważniejszą taką osadą była Birka nad jeziorem Melar, która przejęła rolę targowiska Helgö. Wśród portów duńskich największe znaczenie miało współczesne Birce - Haithabu (Hedeby). W Norwegii miasto o nazwie Kaupang pełniło funkcję centrum handlowego Wszystkie te ośrodki były najwcześniejszymi ze znanych w Skandynawii. Na przełomie X i XI wieku rozwinęły się następne ośrodki jak : Ålborg, Århus, Roskilde, Ribe. W drugiej połowie X wieku miejsce Birki zajęła pobliska Sigtuna a ciężar handlu prawdopodobnie przeniósł się na Gotlandię jako dogodnego dla kupców bałtyckich miejsca do przeładunku. Tutaj ważnym ośrodkiem był Västergarn. Inne miasta, które powstały w późniejszym okresie to Lund i Södertälje w Szwecji, Szlezwik, Vibor i Ringstad w Danii, Bergen i Trondheim w Norwegii. Postępy organizacji na wybrzeżach Finów, Estów i Łotyszów nie były tak duże ale i tu ukształtowały się osiedla rzemieślniczo-handlowe : Turku i Viipuuri u Finów, Apuole i Grobin u Łotyszów. Także na ziemi Prusów obok starego Truso rozwijały się dalsze ośrodki takie jak np. Wiskiauty. Ożywienie handlu i kontakty z Bizancjum i Skandynawią, spowodowały, że coraz większego znaczenia nabierały ośrodki nad Wołchowem i Dnieprem - Stara Ładoga, Nowogród Wielki i Kijów. Przez ziemie słowiańskie przebiegało wiele szlaków o mniejszym lub większym znaczeniu handlowym. Skandynawię z krajami czarnomorskimi i Bizancjum łączył w V wieku między innymi szlak idący wzdłuż Wisły, a dalej być może Sanu i Dniestru ku południowemu wschodowi. Wyżej pisałem już o szlaku starszym nadwołżańskim i młodszym naddnieprzańskim, które odegrały doniosłe znaczenie w dziejach Europy, łącząc Północ ze Wschodem. Dzięki pętli kijowskiej, drogą przez Kraków, Wrocław lub Bramę Morawską oraz Pragę przez Przełęcz Kłodzką łączył on również Wschód z Zachodem. Geograf perskoarabski z IX w Ibn Chordadubeh wspomina o drodze lądowej wychodzącej z Hiszpanii oraz śródziemnomorskich portów kraju Franków i ciągnących się na północ od Włoch przez kraje Słowian do stolicy Chazarów - Itilu nad Wołgą i dalej przez Morze Kaspijskie do Persji. Ważnym punktem był Perejsławiec nad Dunajem. Skupiały się w nim nici handlu z Bizancjum, Czech i Węgier i Rusi. Duże znaczenie miał szlak idący od południo-zachodu przez Bramę Morawska a także szlak naddunajski (Bułgaria - Węgry - Morawy - Czechy). Kosmas podaje, że niektórzy pielgrzymi docierali w drodze powrotnej z Jerozolimy przez Bułgarię do Europy Środkowej. Z Zachodu szlak handlowy prowadził głównie przez Magdeburg, Höhbeck oraz Bardowik. Czynna była droga z Frankfurtu n/menem przez Erfurt, Naumburg, Lipsk, Budziszyn, Zgorzelec do Wrocławia i dalej na Kraków, Sandomierz, Włodzimierz do Kijowa. Dawną słowiańską Lubekę łączyła ze Szczecinem droga idąca przez Strzałów, Wołogoszcz i Anklam. 13 W historii handlu dalekosiężnego i udział w nim Słowian w tym rejonie można 13 Hensel W.,1987, s.653 7

8 8 wydzielić kilka faz. Pierwszy okres przypadający na wiek IX i X, odznacza się wzrastającym napływem monet na słowiańskich targach regionu Bałtyku, napływających z muzułmańskich krajów Bliskiego Wschodu. Kupcy z tych krajów przywozili srebro na targi chazarskie i Bułgarów Nadwołżańskich, gdzie spotykali kupców podróżujących z Gotlandii, wschodniej Szwecji a czasami Danii, pośredniczącymi w wymianie z ludami nadbałtyckimi. Większość srebra przywożona w ten sposób trafiała później w głąb lądu. Niektóre dirhemy arabskie znajdowane w skarbach z tego okresu pochodzące z Hiszpanii przywozili kupcy żydowscy. Pomimo, iż ommaidzkie i abbasydzkie monety mogły dotrzeć na wybrzeże bałtyckie w VIII wieku, to skarby zawierające srebro arabskie znalezione w Grzybowie i Kretominie na Pomorzu, Penzlinie, Kreis Waren, Prerow i Rugardzie na wyspach Darss i Rugii zakopano w pierwszej ćwierci IX wieku. Na granicy słowiańsko-germańskiej i w Wielkopolsce skarby ze srebrem wschodnim datowane są na 850 r, a na Pomorzu Gdańskim na wiek późniejsze. 14 Dzięki studiom J. Żaka, znającemu najlepiej kontakty Słowian ze Skandynawiami wiemy, że w przeciągu IX wieku i pierwszej poł. X wieku wymiana dóbr była wciąż skromna. Słowiański handel ograniczał się do bursztynowych paciorków, ceramiki i soli. Artykuły były produkowane głównie przez wytwórców ze Starigardu Wagryjskiego, Wolina i Kołobrzegu. Słowiańskie towary znajdowane są przede wszystkim na Jutlandii, Hallandii, Skanii, Bornholmie, Upplandii i norweskiej prowincji Vestfold. Towary skandynawskiego pochodzenia znajdowane na terenach słowiańskich to przede wszystkim brązowe ozdoby z Bornholmu i Upplandu, grzebienie i figurki szachowe z Upplandu, brązowa biżuteria i miecze z Jutlandii, steatytowe naczynia z Norwegii, wschodnie monety i srebrne ozdoby. Nie wszystkie te towary musiały dostać się na terytorium Słowian drogą handlową. Mogły to być również dary (figurki szachowe, amulety) bądź łupy wojenne zdobyte na wrogach. 15 Kontakty handlowe z Bałtami i Finami są niejasne do ustalenia, ponieważ poziom ekonomiczny obydwu ludów nie bardzo się różni. Pruskie ozdoby znajdowane były nie tylko w regionach przyległych terenom Prusów (np. Skowarcz czy Opalenie) ale także dalej na zachód (Stojkowo obok Kołobrzegu, Wolin). Niektóre artykuły eksportowane do Prus z Nadrenii, jak miecze czy szkło, były przywożone w rezultacie transakcji polskich i pomorskich kupców, pełniących role pośredników 16. Jednym z najbardziej eksportowanych towarów do północnoruskich portów był bursztyn, zbierany i obrabiany na Pomorzu (np. Kołobrzeg czy okolice Słupska i Gdańska). O surowym bursztynie wspominał Ibn Hauqual i Muhamad Muquaddesi, jako produkcie przywożonym w X w z krajów Północy na bazary w Bułgarze nad Wołgą 17. Prawdopodobnie pochodził on z Pomorza albo z Prus. Ci sami pisarze wspominają także, że bardzo poszukiwanym towarem był wosk. Wiemy z raportu żydowskiego kupca z Tortozy w Hiszpanii, Ibn Jakuba, który odwiedził kraje zachodnio-słowiańskie około 965r, że Polska obfitowała w tym czasie w pszczoły i miód. 18 Bardzo możliwe, że wosk ze słowiańskiego wybrzeża był sprzedawany na wschodnich targach. Produkty ruskich wytwórców pojawiają się w X w na całym południowym wybrzeżu Bałtyku. Są to przeważnie przęśliki z łupku wołyńskiego, pisanki (Karcice koło Łobeza w Polsce, Weisdin w Brandenburgii-Neudorfie), paciorki szklane z rejonu Kaukazu (Szczecin, 14 Laciejewicz L., 1971, s i mapa s Żak J.,1967, s , Ślaski K.,1963, s Lewicki T., , s Ibrahim. s

9 9 Kołobrzeg). Szczątki wyrobów z jedwabiu znalezione w Wolinie pochodzące z Dalekiego Wschodu, trafiły za pośrednictwem Rusów albo kupców skandynawskich. 19 Są pewne ślady kontaktów handlowych pomiędzy Słowianami północnozachodnimi a Państwem Wielkomorawskim, jak dmuchane paciorki szklane znalezione w Wolinie, Bardach, Świelubiu i Kołobrzegu a także topór inkrustowany brązem z tego samego regionu. Norweskie steatytowe naczynia znajdowane w Wolinie i w Opolu a także na Górnym Śląsku. Wskazuje to na duże znaczenie Odry jako szlaku wodnego łączącego Polskę, Wielka Morawę i Morze Bałtyckie. 20 Handel z państwami Europy Zachodniej wzmożył się w okresie rządów Karola Wielkiego. W 805r ustanowił on targi w Schessel i Bardowiku jako miejsca wymiany z Połabianami i Obodrytami. W tym też czasie wydał zakaz wwozu broni i uzbrojenia przez kupców frankońskich na teren krajów słowińskich. Nie mniej ważny jak morski był szlak z ujścia Renu przez Półwysep Jutlandzki do portu w Hedeby. Częściej używany przez Fryzów był szlak lądowy z Bardowiku i starego Hamburga, przez Starigard i słowiańską Starą Lubekę, Meklemburg, Wolin lub Szczecin do ujścia Wisły i do pruskiego Truso. Ta droga była używana przez kupców z Hiszpanii, Francji i miast nadreńskich. Kupcy z Europy Zachodniej nabywali skóry, wosk a także konie z których hodowli słynni byli Obodryci. Ibn Hauqal wspomina o skórkach bobrowych przywożonych do Hiszpanii z krajów słowiańskich leżących nad brzegiem Bałtyku. W źródłach podkreślane jest też znaczenie handlu niewolnikami. 21 Lista towarów przywożona z krajów Europy Zachodniej była rozmaita. Pomimo zakazów jest to różnego rodzaju broń z imperium Karola Wielkiego. Miecze z Nadrenii lub Pasawy naddunajskiej znaleziono w Szczecinie, Lubiatowie i Żydowie na Pomorzu a także w miejscowości Werle w Niemczech. Żarna z lawy bazaltowej wytwarzane koło Mayen w Niemczech znajdowano w Starigardzie a także w rożnych miejscach na całym limesie saskosłowiańskim. Słowianie nabywali od Fryzów odzież wełnianą a Słowianki cieszyły swe oczy szklanymi naczyniami i paciorkami, brązowymi i srebrnymi ozdobami z Nadrenii. 22 Zachodnioeuropejskie monety są rzadkością w znaleziskach na terenie Słowiańszczyzny przed X wiekiem, można zatem sadzić, że wymiana handlowa odbywała się na poziomie barteru. Handel wciąż pozostawał w większości w rękach obcokrajowców. Do poł X wieku handel morski prowadzony był przez profesjonalnych kupców fryzyjskich, którzy osiedlali się w Hedeby czy Birce. Kupcy z południa Europy podróżowali szlakami lądowymi na wschód. Skandynawowie odgrywali już dość dużą rolę w handlu morskim na Bałtyku. Stopniowo jednakże i Rusowie a także i inni Słowianie zaczynali brać udział w tym handlu. Adam z Bremy pisze, że ich statki podejmują wyprawy do Birki. Począwszy od schyłku VIII wieku pirackie wyprawy drużyn skandynawskich, mające dotychczas charakter dorywczy, zaczęły przybierać na sile. Kroniki notują w 793r pierwszy wielki najazd Norwegów na północną Anglię. Dwa lata później plądrowane są wybrzeża Walii w 802 i 805 r ograbiono klasztor św. Kolumba na szkockiej wyspie Iona. Wikingowie duńscy i norwescy pojawiają się na terenie Europy zachodniej w początkach IX wieku jako groźni piraci i łupieżcy. Wpływali oni na swych łodziach w ujścia rzek, łupili miasta portowe, klasztory położone głęboko na północy Francji i Niemiec, 19 Ślaski K.,1979,. s Laciejewicz L.,1962, s. 161,177. Filipowiak Wł., 1995, s.489 i nast. 21 Lewicki T., , s Leciejewicz L., 1962, s.160 tab. 55, 162 9

10 10 mordowali ludność i uwozili bogate łupy. Około 820 r większe grupy norweskich piratów osiedliły się już w różnych punktach wybrzeży Irlandii i Hebrydów. Między rokiem 841 a 844 złupili bezlitośnie Quentovic, Rochester, Rouen i Nantes a w innym najeździe dotarli aż do Sewilli. W ślad za pirackimi najazdami szła akcja osadnicza, która doprowadziła do zajęcia lub skolonizowania znacznych połaci południowo-wschodniej Anglii, części Irlandii, Grenlandii, Normandii a nawet dalekiej Ameryki Północnej. W momencie osiedlenia się w nowym kraju wikingowie szybko aklimatyzowali się w jego strukturze politycznej i mając za sobą awanturniczą przeszłość stawali się fachowymi kupcami. Według Gerarda Labudy w historii działalności wikingów można wydzielić trzy fazy. W pierwszej ma ona charakter piracki i występuje prawie zawsze jako produkt uboczny rozwijającej się w VII i IX wieku wymiany towarowej na tle postępującego w tym czasie coraz silniej rozwarstwienia społecznego, gruntowania się potęgi możnych i rozwoju osad rzemieślniczo-handlowych w całej Europie, szczególnie zaś w Zachodniej. W drugiej fazie, przypadającej na wiek IX i X i będącej równocześnie okresem tworzenia się wczesnofeudalnych monarchii na terenie całej Skandynawii, działalność wikingów przybiera coraz bardziej charakter zorganizowany; drużyny wikingów zachowując do pewnego stopnia swoje pirackie i łupieskie nawyki, występują jako oddziały zorganizowane politycznie pod wodzą swoich jarlów i książąt. Często spotykamy na ich czele przedstawicieli panujących dynastii i rodów możnowładczych, których do ustąpienia z kraju zmuszała jednoczycielska działalność monarchów wczesnofeudalnych. Ofiarą napaści tych zawiedzionych w swoich władczych nadziejach jarlów i królewiąt były nie tylko sąsiadujące kraje zachodnioeuropejskie i słowiańskie, lecz także ich własna ojczyzna [...]. Wreszcie w trzeciej fazie, przypadającej na przełom X i XI wieku, pod nazwą wikingów mamy właściwie do czynienia z regularną ekspansją państwową, podejmowaną przez wszystkie trzy ówcześnie istniejące państwa skandynawskie, zwłaszcza zaś duńskie za czasów Swena Widłobrodego ( ) i Kanuta Wielkiego ( ) 23 Następna faza w handlu bałtyckim przypada na okres od ostatniej ćwierci X wieku i na cały wiek XI. W tym czasie powstały państwa w Skandynawii i Polsce a także nieco wcześniej w Czechach i na Rusi. Powstanie tych wczesnofeudalnych państw miało znaczący wpływ na dalszy rozwój handlu zagranicznego. Królowie Skandynawscy zainteresowani w zyskach jakie niesie handel morski ograniczyli działalność piracką wikingów, zapewniając spokój na morzu. Piastowie zjednoczyli wszystkie polskie plemiona i włączyli w swoja orbitę także i Pomorze gdzie w roku 1000 ustanowiono biskupstwo w Kołobrzegu. Ok. roku 980 w Gdańsku wykrystalizowało się ufortyfikowane centrum ekonomiczne, które brało aktywny udział w handlu Bałtyckim, przejmując stopniowo rolę starego pruskiego Truso. Od tej pory kupcy z Polski jawią się - poprzez port w Gdańsku - jako pośrednicy towarów z Czech, Moraw, Węgier i Bizancjum do Skandynawii i Prus. Na wschodzie Rusini przejmują powoli kontrolę nad handlem ze wschodem i Bizancjum, eliminując z czasem szwedzkich kupców z ich lukratywnego interesu. Powstanie wczesnofeudalnych państw w regionie Bałtyku powoduje dalszy rozwój miast. W pobliżu starych ufortyfikowanych centrów powstają nowe podgrodzia, zasiedlane przez ludność zajmującą się rzemiosłem i handlem. Rynki usytuowane za miastem skupiały miejskich i wiejskich wytwórców w celu wymiany towarów. Handel zagraniczny był już zbyt rozwinięty by odbywać się na poziomie barterowym. Transakcje odbywały się przy udziale monet lub srebrnej biżuterii pociętej i odważonej. Na 23 Labuda G.,1962, s

11 11 słowińskiej ziemi odkryto wiele takich znalezisk (np. Szwerin nad Odrą).W handlu lokalnym używano jako środka płatniczego płatów płótna lnianego. Helmold wspomina ze taki system istniał na Rugii jeszcze w poł. XII wieku. Podobną rolę pełniły skórki z wiewiórek 24. Ciągle jeszcze jednak wymiana barterowa miała spore znaczenie. Handel dalekosiężny pozostawał nadal domeną klas wyższych. Udział w nim wymagał znacznych środków, toteż na wybrzeżach słowiańskich znajdował on się w ręku przedstawicieli miejscowego możnowładztwa, a także kapłanów pogańskich świątyń. Wydaje się, ze niektóre transakcje pośród Słowian północnozachodnich były już dziełem prawie profesjonalnych kupców. W dużych słowiańskich ośrodkach znajdowały się osiedla obcych kupców. Adam z Bremy pisząc w 1075 r wspomina, że w Wolinie (Jumne), który według niego był największym miastem w Europie, prócz Słowian oczywiście, mają swoje siedziby, Danowie, Grecy (prawdopodobnie Rusowie wyznania prawosławnego), Sasowie, którym nie wolno jednak głośno obnosić się ze swą wiarą chrześcijańską. Gdzie indziej natomiast słyszymy, że słowiańscy rzemieślnicy i kupcy osiedlili się w duńskich miastach. 25 U progu X wieku bałtycki handel osiąga szczyt, który trwa przez następne trzy pokolenia. Ogólne zasady i trędy są nadal te same lecz pewne zmiany pojawiają się w ryc. 2 Wolin. Rekonstrukcja portu ok. roku 900. Rys. M. Jusza. kontaktach z poszczególnymi krajami. Obok starych słowiańskich portów w Starigardzie, Wołogoszczy, Ralswiku, Wolinie i Kołobrzegu, rozwijają się dalsze w Roztoku, Szczecinie, Dyminie, Uznamiu i Gdańsku. Sól jest nadal eksportowana ale odkąd Dania zaczęła sprowadzać ją z Lüneburgu, produkt solanek kołobrzeskich i obodryckich płynął teraz do wschodniej Szwecji i na Gotlandię. Słowiański eksport na Północ obejmował brązowe ozdoby i srebrne kabłączki skroniowe, wytwarzane w Kołobrzegu i Wolinie oraz ceramikę. Wiele naczyń znajdowanych w Lundzie Dalby i Skanii, ma te same znaki co naczynia rzemieślników pomorskich. Pewna ilość czeskich, niemieckich i węgierskich monet dotarła na rynki skandynawskie dzięki pośrednikom słowiańskim. Towary przywożone ze Skandynawii na południowe wybrzeże Bałtyku były nadal te same co i wcześniej. Znaleziska z XI wieku zawierają więcej broni - mieczy, elementów ochronnych, toporów wojennych z szerokim ostrzem i ostrzy włóczni. Większość z nich znalezionych na Kujawach, Pomorzu Gdańskim, i Mazowszu północnym, dotarło tam ze Szwecji, Upplandii i Gotlandii poprzez port w Gdańsku, Wisłą w głąb lądu. 24 Sztetyłło J.,1970, s Adam Br, ks II, roz.19. Helmold ks I, roz

12 12 Monety z mennicy norweskiej i lundzkiej są raczej rzadko spotykane w przeciwieństwie do tzw. półbrakteatów z Hedeby. Monety angielskie pochodzące ze znalezisk datowanych na ostatnie dziesięciolecie X wieku i pierwszą ćwierć XI w a czasem i późniejsze są unikatem. Wskazują na pewne związki handlowe z Wyspami Brytyjskimi. Niektóre z nich zapewne zostały przywiezione przez Obodrytów i Wieletów biorących udział wraz z wikingami w rajdach na Wyspy Brytyjskie. Skarb z Schwaan koło Roztoku wskazuje na to, że stanowiły one łup wojenny, lub też wynagrodzenie jakichś przywódców chąsy. 26 Słowianie nadbałtyccy z chwilą dostatecznego opanowania techniki żeglarskiej poczęli, podobnie jak wikingowie brać udział w procederze pirackim. Zmuszała ich do tego sytuacja społeczno-polityczna jak również i chęć łatwego wzbogacenia się. W staropolszczyźnie używany był wyraz chąsa, chąza na określenie drużyny rozbójniczej. Uczestników bandy rabusiów nazywano chąśnikami. Sam termin pochodzi z północnogermańskiego hansa - stowarzyszenie i w ten sposób określano prawdopodobnie piratów słowiańskich stanowiących odpowiednik normańskich wikingów. 27 Dawali się oni we znaki kupcom i ośrodkom handlowym na wybrzeżu bałtyckim i nie tylko. Kiedy zbójeckie napady wikingów powoli zacierały się w pamięci na morzach zapanowali na okres przeszło stu lat nowi piraci -Słowianie. Działalność ich skierowana była przeważnie na tereny Danii i południowo-zachodniej Szwecji. Wsławili się między innymi zniszczeniem stolicy Danii - Roskilde w 1134r, a także złupieniem miasta portowego Konugahela w Szwecji w 1135r. Dzielnie przeciwstawiali się na morzu zorganizowanym flotyllom królów skandynawskich. Kres łupieskiej działalności chąśnikow położył dopiero w 1168r król duński Waldemar zdobywając ostatni bastion pogaństwa i zarazem groźne gniazdo piractwa słowiańskiego - rugijską Arkonę. Miedzy 970 a 1042 rokiem około 76% całych skandynawskich towarów importowanych do krajów słowińskich, przewożone było morzem. Później handel ten zmalał, częściowo w konsekwencji wojen, które doprowadziły do zniszczenia Hedeby przez Obodrytów w 1043, i Norwegów w 1066 i Wolina przez króla Magnusa w 1043, a częściowo w wyniku zmiany szlaków komunikacyjnych. Gdańsk przejmuje po Wolinie pierwsze miejsce w wymianie ze Skandynawią. 28 W tym okresie dokonały się istotne zmiany we wschodnim handlu. Od końca X wieku napływ monet arabskich i srebra na teren regionu Bałtyku powoli zaczyna maleć z wielu powodów. Wśród nich były socjalno-ekonomiczne zmiany na Bliskim Wschodzie, a także opanowanie szlaków handlowych przez tureckich nomadów. Rusowie biorą teraz w swoje ręce handel z Bułgarami Nadwołżańskimi, przywożąc towary ze wschodu i swoje produkty na bałtyckie targi. Kanonik bremeński Adam, pozostawił dokładny opis szlaków handlowych w połowie XI wieku. Podróże między zlewiskiem Morza Północnego i Bałtykiem odbywały się stosunkowo rzadko przez cieśniny Skagerraku i Kattegatu. Na ogół wybierano inne, krótsze drogi. Korzystano przez szlak wodny przez Lim Fjord omijając przylądek Skagen. Kanonik wspomina o połączeniach Ribe z portami Anglii, Fryzji i północnych Niemiec. Dopływano do Ribe na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Jutlandzkiego, skąd przez jego najwęższe miejsce przewożono towary do Kolding nad Małym Bełtem. Szczególnie ważny był szlak wodnolądowy przecinający Półwysep Jutlandzki u jego podstawy. Statki od Morza Północnego 26 Ślaski 1979, s Słownik Staropolski, , s.597, przypis Żak J.,1967, s , ,156. Ślaski K.,1974, s

13 13 wpływały w szerokie ujście rzeki Eider pod prąd aż do jej dopływu Treene i dalej koło Hollingstedt zbaczały w niewielka rzeczkę Rheider Au, starając się dotrzeć jak najdalej w górę tej rzeczki. W miejscu gdzie koryto stawało się zbyt płytkie rozpoczynała się przewłoka do wąskiego fiordu Schlei skąd było już kilka kilometrów do Hedeby, głównego portu wyjściowego na Bałtyk. Droga z Niemiec środkowych wiodła lądem z Hamburga do Hedeby lub do Stargardu Wagryjskiego, gdzie załadowywano towary na statki. Port Hedeby był punktem wyjściowym również szlaków do Århus i norweskiego portu Konungahela oraz w oparciu o duńskie wyspy Fionię, Langeland i Falster - do Trelleborga na wybrzeżu Skanii i dalej do Birki. Podróż pod żaglami z Hedeby do Konungaheli lub ze Skanii do Birki trwała 5 dni. Sprawozdanie Wulfstana dla króla Alfreda mówi, o szlakach łączących norweskie Kaupang i pruskie Truso a także Hedeby i Truso. W wieku XI - XII istniało kilka głównych szlaków morskich uczęszczanych przez żeglarzy zachodniosłowiańskich. Droga na Ruś wiodła z Wolina wzdłuż wybrzeży Pomorzan, Prusów, Kurów, Liwów i Estów do Nowogrodu Wielkiego. Podróż z Wolina do Nowogrodu Wielkiego według Adama z Bremy trwała 14 dni, żeglując dniem i nocą. Wiele ruskich i wschodnich przedmiotów znalezionych na słowiańskim wybrzeżu a nawet wewnątrz lądu pochodzi właśnie z tego szlaku np. srebrne ozdoby, paciorki szklane, pisanki, szklana bransoleta znaleziona w Kołobrzegu. 29 To samo źródło podaje, że kupcy słowiańscy odwiedzali również Birkę. 30 Korzystali oni napewno z utartego już szlaku na zachód od Bornholmu do wybrzeży Skanii, potem między wyspą Olandią a lądem stałym do jeziora Melar. Odgałęzienie tego szlaku przez Gotlandię było najkrótszą drogą do portów Rusi północnej. Wydaje się, że kupcy z Gdańska żeglowali wprost na Gotlandię i dalej do wylotu jeziora Melar i Sigtuny - następcy Birki. Droga do portów północnych wiodła przez Kattegat, do Konungaheli, Århus, Ålborg, Sarpsborg i dalej wokół przyl. Skagen do Bergen i dalekiego Trondheim. Tędy napływały na ziemie słowiańską tygle i naczynia ze słonińca norweskiego. 29 Laciejewicz L., 1968, s. 179, Labuda G., 1954, s

14 14 Istniały również szlaki morskie łączące Bałtyk z portami Anglii, zwłaszcza Londynem, Hull i Prawle a także St.Mahe w Bretanii skąd wiodła droga do krajów Półwyspu ryc.3 Ważniejsze szlaki handlowe okresu wikińskiego w Europie w/g H. Jankuhna Kopia za: P. Smolarek, 1969, s.135 Pirenejskiego. 31 Są też pewne ślady kontaktów z południowymi sąsiadami jak węgierskie i czeskie monety (Vossberg, Uznam, Polska), monety bizantyjskie, szklane wisiorki (Kołobrzeg), fragmenty szat z czerwonym i złotym brokatem (Gdańsk) i czeskie szklane paciorki (Kołobrzeg). 32 Znacznie więcej śladów mamy po kontaktach handlowych z Cesarstwem Niemieckim i innymi krajami zachodnimi. Pod koniec X wieku zwiększył się napływ monet z różnych niemieckich mennic. Jeśli nawet część srebra tego okresu pochodzi z handlu z Danami i Szwedami, większość monet wskazuje na bliskie kontakty z terenem cesarstwa Słowiańszczyzna eksportuje na Zachód niewolników i produkty naturalne. Handel niewolnikami kwitł najbardziej u Słowian pogańskich, Pomorzan, Obodrytów i Wieletów, gdzie częste wojny stwarzały możliwość brania jeńców. Cena niewolnika równała się 300g srebra, tyle ile wart był dobry koń. Kupcy zachodnioeuropejscy zasilali rynki północno-słowiańskie różnymi produktami od tamtejszych bardziej rozwiniętych rzemieślników. Znaleziska obejmują takie towary jak wczesnokaroliński talerz z Kołobrzegu, glazurowany nadreński talerz z Wolina, fragmenty szklanych paciorków i naczyń z Kołobrzegu, Gdańska, niemieckie, francuskie i włoskie monety. Niektóre z tych towarów importowanych jak np. tkaniny i szaty fryzyjskie, 31 Ślaski K.,1979, s Laciejewicz L., 1968, s. 179, 14

15 15 wspominane przez Adama z Bremy wino, balsamy i maści, pozostawiły znikome ślady lub nie pozostawiły ich wcale. 33 Następna faza rozwoju handlu wśród Słowian północnozachodnich rozpoczęła się u schyłku wieku XI. Feudalne państewka rozwijające się w przeciągu XI, XII wieku popadły w uzależnienie od większych mocarstw bądź ciągle toczyły wojny o utrzymanie swej niezależności. Pod naporem duńskim i saskim kolejno padały ośrodki niezależności Słowian Połabskich. Pomorze zostało podbite przez Bolesława Krzywoustego w 1124, lecz Dymin i Szczecin oraz Kołobrzeg wpadł a 1186 r w ręce króla Danii, który wcześniej podbił Rugię w 1168r. Ale zanim to nastąpiło zakres międzynarodowego handlu bałtyckiego w drugiej połowie XI w znacznie się zawęził. Ustał niemal zupełnie dopływ srebra i towarów z krajów Bliskiego Wschodu, zmniejszyły się również kontakty handlowe z ziemiami skandynawskimi i Wyspami Brytyjskimi. Równolegle do osłabienia handlu dalekosiężnego wzrastało znaczenie wymiany lokalnej, która obejmowała coraz szersze kręgi ludności. Te przemiany poderwały znaczenie wielu ośrodków portowych regionu Bałtyku, których byt opierał się przede wszystkim na wymianie międzynarodowej. Z ośrodków tych należy wymienić: duńskie Hedeby, pruskie Truso i Wiskiauty, ruską Starą Ładogę i pomorski Wolin. Funkcje ich przejęły osady miejskie powiązane ze swym zapleczem rolniczym oraz siedzibami władzy świeckiej i duchowej. Należały do nich: Oslo i Bergen w Norwegii, Strängnäs i Visby w Szwecji, Ålborg, Ribe, Århus i Szlezwik w ówczesnym królestwie duńskim, Szczecin, Dymin, i Kamień na Pomorzu, Wyszomierz i Stara Lubeka na ziemi Obodrytów i Wołogoszcz, Uznam na ziemi wieleckiej. Szczególny charakter ustrojowy cechował główne miasta portowe przy ujściach Odry. Wraz z przyległymi okręgami tworzyły one rodzaj republik miejskich niezależnych od siebie z władzą książęcą lecz faktycznie rządziła tam grupa pogańskich kapłanów. Wykazywały one najwyższy stopień urbanizacji. W początku XII wieku okres świetności Wolina miał się już ku schyłkowi na rzecz młodszego Szczecina, nazywanego już wtedy przez kronikarzy macierzą miast pomorskich. Wolin pozostawał jeszcze ważnym ośrodkiem rzemieślniczym i portowym. Woliński kupiec i armator Niedamir dysponował sporą flotyllą łodzi skoro mógł sobie pozwolić na oddanie trzech z nich do dyspozycji biskupa Ottona i jego świty. 33 Tamże s ,168,179., 15

16 16 Kilka źródeł z XII wieku oświetla nam nieco naturę handlu dalekosiężnego w tym okresie. Biografia szwedzkiego męczennika św. Botvida żyjącego w pierwszej ćwierci XII wieku, wspomina, że kiedy chciał on przywieźć Słowo Boże do Słowian na południowym brzegu Bałtyku, poradzono mu by przyłączył się do kupców z Gotlandii podróżujących tym szlakiem bardzo często. 34 Herbord, jeden z żywociaży Ottona z Bambergu podaje, że misjonarze którzy przybyli do Kołobrzegu w 1124 r nie zastali nikogo w mieście, ponieważ ryc.4 Typy statków żeglujących po Bałtyku od VII-IX w. występujące na monetach bitych w IX w. w Hedeby. U góry fryzyjska koga, na dole bałtycki statek klepkowy na stępce. W/g D. Ellmersa. wszyscy mieszkańcy byli w podróży handlowej na zagranicznych wyspach, być może Gotlandii, Olandii lub którejś z wysp duńskich. Także w Wolinie misja nie zastała zbyt wielu obywateli, bo udali się za morze. Helmold natomiast podaje, że kupcy chcący handlować na targach rugijskich musieli zapłacić trybut bogowi Świętowitowi w Arkonie. 35 Kontakty handlowe pomiędzy Słowianami północnozachodnimi a innymi krajami uległy nieco zmianie ale generalne trędy pozostały wciąż te same. Zniszczenie Starej Lubeki w 1138 r i fundacja nowego miasta na tym samym miejscu i o tej samej nazwie przez Sasów w latach wywarło poważny wpływ na los bałtyckiego handlu. Od tej pory żywioł niemiecki sytuowany w pobliżu słowiańskich i skandynawskich osiedli zakładając kolonie będzie tworzył bazę do dalszej ekspansji morskiej handlowej i terytorialnej. W ciągu XII wieku wymiana barterowa została zastąpiona całkowicie wymianą pieniężną. Stary system bazujący na wadze, zaczął dawać początki obrotowi stałych wartości nominalnych. Książęta północnosłowiańscy próbowali wprowadzić swoje monety do obrotu i w drugiej połowie XII wieku powstało dużo mennic. 36 W większości ośrodków nastąpił wzrost zaludnienia przejawiający się w zagęszczeniu zabudowań i powstawaniu nowych podgrodzi. Rozwijała się wciąż wymiana lokalna, co doprowadzało do przenoszenia targowisk na swobodniejsze miejsca poza obręb obwarowań. Targi wyrastały jak grzyby po deszczu nawet w małych osiedlach. W Starej Lubece i Starigardzie odbywały się raz, w Szczecinie dwa a gdzie indziej nawet kilka razy w tygodniu. 37 W porównaniu do okresu poprzedniego rodzaj towarów eksportowanych z terenów Słowian nadbałtyckich, nie zmienił się zasadniczo. Nadal kwitł handel niewolnikami. Helmold podaje, że Pomorzanie około 1170r sprzedali obodryckich uchodźców po wojnie z 34 Ślaski K., 1979, s Herbord ks.ii roz.39 Labuda G., 1954, s Kiersnowski R., 1960, s Leciejewicz L., 1968, s

17 17 Henrykiem Lwem w 1163r, polskim, czeskim i łużyckim nabywcom. 38 Większość eksportu obejmowały towary naturalne jak len i chmiel, wspominane w cłach lubeckich jako materiały sprzedawane przez słowiańskich handlarzy. Wciąż popytem na zachodnich rynkach cieszył się wosk jak również skórki bobrowe i lisie futra a także skóry koźle i bydlęce, wspominane w cłach szczecińskich około 1255 r, ale zapewne eksportowano je już dużo wcześniej. W ciągu XII wieku za sprawą rozprzestrzeniania się wiary chrześcijańskiej z jej postnymi zwyczajami wzrósł rynek eksportu ryb. Na początku XII wieku Gal Anonim wspomina, że import słonych ryb z Pomorza do Wielkopolski i Małopolski ma swoja długa tradycję. Herbord pisze o niezwykle niskiej cenie ryb na Pomorzu, gdzie wóz wyładowany świeżymi śledziami można kupić za denara. 39 Śledzie kupowano solone lub wędzone. Dokument z 1198 r podaje, że wędzone śledzie transportowano zawinięte w tkaninie w głąb Polski. 40 Opactwo cysterskie w Lubiążu w r 1211 lub 1214 miało pozwolenie na transport Odrą stałej ilości (40 wozów=20 ton=4 statki) śledzi w ciągu roku z Pomorza bez opłaty celnej. 41 Śledzie Odrą i Wartą trafiały w głąb lądu na Śląsk a nawet na Morawy. Wisła pełniła podobną rolę w transporcie z Pomorza Gdańskiego na Kujawy i Mazowsze. Podobnie było z solą, którą dostarczano z Kołobrzegu i być może z Meklemburgii w głąb lądu. Źródła wspominają o tym, iż klasztory w Trzebnicy, Żukowie, Oliwie i Żarnowcu w regionie Gdańska oraz Kołbacza na Pomorzu zaopatrywały się w sól z Kołobrzegu. Przedmiotem eksportu było także drzewo, spławiane rzekami do portów. Około 1159 mamy wzmiankę o spławie drewna Parsętą do portu w Kołobrzegu. Drewno to musiało być, choć w części eksportowane gdyż okolice miasta były dość zalesione. W Lubece około 1188 r wydano zakaz eksportu drewna. Było ono wysyłane do krajów gdzie lasy już w znacznej mierze wytrzebiono - do Flandrii i Fryzji. 42 Znaczącym przedmiotem eksportu słowiańskiego było zboże. Istnieją pewne przesłanki, które pozwalają wnioskować, że z obszaru ujściowego Odry już od IX wieku eksportowano zboże. Przemawia za tym rozwój Stargardu nad Iną z portem w IX wieku, położonego na zapleczu żyznych ziem pyrzycko-stargardskich 43 W XII i XII wieku eksport żyta ze Słowiańszczyzny Zachodniej na tereny Danii, pośrednio Fryzjii, Szwecji i Norwegii ma już ugruntowana tradycję. W 1226 r Barnim I nadał Kołobrzegowi dochód z młyna na Parsęcie, blisko miasta w wysokości 10 funtów rocznie według miary norweskiej w specjalnie znormalizowanych workach, co świadczy o punkcie docelowym towaru i długiej tradycji w jego eksporcie. 44 Kraje słowiańskie eksportowały także wyroby rzemieślnicze. W Lundzie odkryto wiele fragmentów naczyń datowanych na XII w z obodryckich i pomorskich zakładów garncarskich. Natomiast w Lilleborgu na Bornholmie znaleziono fragmenty naczyń z przełomu XI i XII wieku pochodzące z warsztatów wieleckich obok miejscowych naśladownictw naczyń słowiańskich. Także wiele paciorków szklanych i bransolet odkrywanych tam jest pochodzenia słowiańskiego. Paciorki bursztynowe prawdopodobnie z Pomorza znajdywane są w Skandynawii i w północnej Rusi. Natomiast przedmiotem importu były artykuły rzemieślnicze z zachodu podnoszące prestiż elit rządzących i bogatszej części społeczeństwa. O powiązaniach z Niemcami 38 Helmold ks II, roz 6 39 Labuda G., 1964, s Ślaski K.,1979, s.103; Gall, ks.ii roz Filipowiak Wł., 1995, s Ślaski K., 1979, s Rogosz R., 1980 s Filipowiak Wł., 1988, s.42 17

18 18 zachodnimi świadczą romańskie misy znalezione w Wolinie i Kamieniu, ceramika nadreńska, kamienie żarnowe i tygle bazaltowe wydobyte w Lubece. Wykopaliska gdańskie dostarczyły wstążkę brokatową litą srebrem, pochodzącą z dalekiego Bizancjum. Handel ze Skandynawią pozostawił nieco mniej śladów niż w poprzednim okresie. Wspomnieć trzeba tutaj o wyrobach z metalu takich jak gotlandzkie sprzączki do pasa w ilości około 1100 znalezione w Kołobrzegu, następne w Lubece, i o bursztynowych amuletach w kształcie młotów Thora z początku XII w. Z Norwegii przywożono tygle ze słonińca, a z Gotlandii pochodziła ozdobna sprzączka ażurowa z motywem lilii i analogiczne ozdoby o motywach zwierzęcych znalezione w Gdańsku i Lubece. Z Gotlandii przywożono także piaskowiec na chrzcielnice i kolumny kościołów na Pomorzu Zachodnim i Gdańskim. 45 Śladem kontaktów z Prusami są niektóre ozdoby znalezione w Wolinie i w Stojkowie niedaleko Kołobrzegu, a w samym Gdańsku osiedlali się pruscy imigranci. Nadal uczęszczany był szlak morski wiodący do portów północnej Rusi: Nowogrodu Wielkiego i Połocka. Statki z tych portów zawijały do Lubeki, Wolina i innych portów. W 1165r roczniki nowogrodzkie wspominają o powiązaniach kupieckich ze Szczecinem. Echa owych kontaktów przetrwały nawet w ruskiej epice ludowej. Wśród zabytków z wybrzeży zachodniosłowiańskich spotyka się niejednokrotnie importy ruskie z tego okresu jak na przykład przęśliki z łupku owruckiego, paciorki z górskiego kryształu, okaz bransolety szklanej i naczynko do wonności z Kołobrzegu, pisanki gliniane z barwna polewą. 46 Polskie prowincje również partycypowały w handlu bałtyckim, zarówno swoimi własnymi produktami jak wosk, skóry, dziegieć, smoła, ozdoby z brązu itd. jak również artykułami importowanymi z Węgier, Czech i Moraw. Były to przede wszystkim miedziana, cynowa i szklana biżuteria. Dokument z 1226 r wspomina o eksporcie ołowiu z Małopolski na Mazowsze i dalej być może do Gdańska. 47 Począwszy od połowy XII wieku w ciągu półtora stulecia nastąpiły w regionie Morza Bałtyckiego głębokie przemiany gospodarcze i polityczne, które miały całkowicie przekształcić stosunki ekonomiczne i narodowościowe. U schyłku XII wieku zdecydowana przewagę na zachodnim Bałtyku miała Dania. Władcom duńskim udało się nie tylko utrwalić swe zwierzchnictwo nad Rugią i Pomorzem Zachodnim, ale wykorzystując zręcznie walki o tron cesarski w Niemczech uzależnili oni również od siebie Holsztyn, Lubekę i księstwa Meklemburgii; w początku XII wieku Duńczycy zdobyli także w wyprawach krzyżowych cześć Estonii i sięgali po Pomorze Gdańskie. Dania przeżywała w tym okresie lata dobrobytu, którego podstawą były głównie dochody z opłat od połowów śledzi w Sundzie oraz wywóz płodów rolnych do miast dolnosaskich. Równocześnie jednak duńskie rzemiosło i handel były słabo rozwinięte i niebawem okazało się, że nie mogą one sprostać konkurencji żywiołu niemieckiego, który w tym okresie począł zdobywać rynki bałtyckie. Aż do połowy XII wieku wędrowni kupcy z Fryzji, Flandrii, Nadrenii i miast północnoniemieckich docierali przeważnie tylko do targowiska w Szlezwiku, nabywając tam towary pochodzenia skandynawskiego czy słowiańskiego, dostarczone za pośrednictwem kupców z tych krajów. Nieliczni przybysze zamieszkujący w większych portach jak np. Rokilde, Lund, w Danii, Sigtuna, Visby na Gotlandii, czy też w Lubece i Wolinie, musieli dostosować się do istniejących tam obyczajów i nie stanowili poważniejszej konkurencji dla miejscowego handlu. 45 Żak J., 1967, s Leciejewicz L.,1962, s Ślaski K.,1979, s

19 19 Sytuacja uległa jednak zasadniczej zmianie z chwilą podboju zachodnich dzielnic państwa Obodrytów przez saskich feudałów. Skolonizowanie tych ziem oznaczało otwarcie upragnionego okna na Bałtyku dla ekspansji gospodarczej miast północnoniemieckich takich jak Brema czy Hamburg. Bazą z której obce formy życia miejskiego, handlu i żeglugi przenikały do regionu bałtyckiego, stało się nowe miasto niemieckie Lubeka, założone na miejscu starego osiedla słowiańskiego. Stąd tez wyruszyły rzesze kolonistów osiedlających się w innych portach nadbałtyckich. Mieszczanie niemieccy a zwłaszcza kupcy z Lubeki, stanowili poważną konkurencje dla miejscowych żeglarzy, ponieważ dysponowali lepszą organizacją a także wprowadzili na wody Bałtyku kogę - nowy rentowniejszy typ frachtowca przejęty od Fryzów Stopniowo wędrowni handlowcy zaczęli organizować się w stowarzyszenia zwane hanzami. Na pierwszym etapie rozwojowym działały one każda na własną rękę, a przedsięwzięcia ich miały charakter doraźny. Niebawem jednak na czoło wysunęła się hanza kupców handlujących ze wschodnimi wybrzeżami Bałtyku, której główna siedziba mieściła się w Visby na Gotlandii. Wielkie możliwości rozwojowe hanza gotlandzka zawdzięczała podbojowi wybrzeży estońskich i łotewskich przez duńskich i łotewskich feudałów na przełomie XII i XIII wieku. Kupcy i armatorzy czerpali ogromne zyski z przewozu ryc.5 Koga na pieczęci miejskiej Elbląga z 1242r. Najstarsza rycina tego typu statku wyposażonego w ster zawiasowy. Fot. L. Packiewicz krzyżowców i ich zaopatrzenia, jak również z przewozu licznych kolonistów niemieckich napływających na nowo zdobyte ziemie. Kruche podstawy ekonomiczne Danii doprowadziły ją do utraty ziem i wpływów na południowym wybrzeżu Bałtyku na rzecz Niemców. Klęska w 1227 r pod Bornhöved w Holsztynie, zrujnowała Danię i zmusiła do zapłaty ogromnego okupu. W ciągu XIII wieku wszystkie główne szlaki morskie na Bałtyku znalazły się w rękach związku hanzeatyckiego. W 1294 ośrodek dyspozycyjny hanzy przeniesiony został do Lubeki. Miasta takie jak Gryfia, Strzałów czy Szczecin odgrywały poważną rolę w związku. Kupcy hanzeatyccy górowali nad innymi konkurentami swą sprawną organizacją i rozgałęzionymi stosunkami handlowymi. W wielu miastach szwedzkich i słowiańskich zakładali swoje kolonie handlowe i rzemieślnicze. Potrafili przy tym dostarczać na rynki towary modne i luksusowe, a także wyroby i surowce, których nie produkowano w danym regionie. Nic więc dziwnego, że zdołali wyeliminować z handlu dalekosiężnego przedstawicieli miejscowych społeczeństw. Ponieważ organizacje hanzeatyckie skupiały niemal wyłącznie mieszczan niemieckich, były one jednym z czynników ekspansji Niemców na Bałtyku. Przewaga kupców niemieckich nie wszędzie zaciążyła równomiernie na życiu gospodarczym całego regionu Bałtyku. Najsłabiej występowała ona w portach ruskich, których zamożne kupiectwo osiągnęło już wysoki stopień organizacyjno-zawodowy. W Szwecji i Norwegii, gdzie liczba przybyszów była znaczna, zmonopolizowali oni w poważnym stopniu handel morski, nie zdołali jednak ani wyprzeć całkowicie ludności rodzimej z żeglugi ani tym bardziej opanować władzy w miastach. We wszystkich tych krajach przedstawiciele miejscowego kupiectwa i rzemiosła zdołali z biegiem czasu przyswoić sobie bardziej postępowe metody pracy, co pozwoliło im na współzawodniczenie z przybyszami. 19

20 20 Na ziemiach Słowiańszczyzny było jednak zupełnie inaczej. W tym czasie popadły one w zależność polityczną od obcych czynników. Nasilająca się w XII wieku agresja niemiecka i duńska zakłóciła prawidłowy rozwój tych społeczeństw zmierzający w kierunku wytworzenia własnych państwowości feudalnych. Zniszczeniem floty i wielu portów słowiańskich, Duńczycy położyli ostatecznie kres działalności chąsników słowiańskich. Koloniści z północnych Niemiec stopniowo opanowali wszystkie miasta wybrzeża zachodniosłowiańskiego Wprowadzenie w tych miastach nowych bardzo postępowych, form prawnych i gospodarczych łączyło się z przejęciem całej władzy przez element napływowy. Miejscowa ludność, wyparta z żeglugi dalekomorskiej, z handlu i podstawowych gałęzi rzemiosła, ulegała stopniowemu wynarodowieniu. Proces ten postępujący z zachodu na wschód, najpóźniej objął Pomorze Gdańskie. Dzielnica ta pozostając poprzez cały wiek XIII w związana z innymi częściami Polski zachowała nadal rodzimy ustrój aż do jej zdradzieckiego zaboru przez Krzyżaków w 1309r. O losach żeglugi słowiańskiej na Bałtyku zadecydowała przewaga gospodarcza mieszczaństwa północnoniemieckiego, wspierana przez agresję feudałów niemieckich. Niemiecki charakter kultury hanzeatyckiej z tego okresu nie może jednak przysłaniać faktu, że rozkwit portów meklemburskich czy pomorskich opierał się częściowo na uprzednim dorobku żeglugi słowiańskiej. III. Skandynawskie budownictwo okrętowe Przegląd kluczowych znalezisk łodzi skandynawskich. Szkutnictwo skandynawskie rozwijało się przede wszystkim na rodzimych tradycjach, które zauważalne są w formie, jak i koncepcji konstrukcyjnej łodzi. O szkutnictwie skandynawskim możemy mówić dopiero od chwili narodzin łodzi klepkowej. Geneza jednostki tego rodzaju jest przedmiotem żywej dyskusji. Według jednej z teorii - skandynawska łódź klepkowa rozwinęła się z dłubanki, według drugiej - z tzw. skórzaka. W środowiskach pierwotnych, o niskim poziomie techniki, duży wpływ na sposób budowy środków transportu wodnego wywiera rodzaj dostępnego budulca. Zatem w regionach arktycznych o ubogim drzewostanie mógł dominować skórzak, zaś w regionach o dużej lesistości - dłubanka. 48 Najstarszą jednostką klepkową z terenów Skandynawii jest łódź odkryta w 1920 r. koło Hjörtspring, na duńskiej wyspie Als, datowana na początki epoki żelaza (ok.300 r.p.n.e.) Po rekonstrukcji dokonanej przez inż. Frederika Johannessena ostatecznie ustalono wymiary jednostki. Jej długość wewnętrzna wynosiła 13,28 m., największa szerokość 1,92m., wysokość na śródokręciu 0,68 m., zanurzenie 0,32 m. 48 Brögger A.W.,Shetelig H.,1953, s