Kultura. 6.1 Kazimierz Krzysztofek Dost p do kultury

Transkrypt

1 6.1 Kazimierz Krzysztofek Dost p do kultury W dzisiejszym Êwiecie mamy do czynienia z dwoma typami uczestnictwa w kulturze, która na wi kszoêci obszarów naszej planety pozostaje jeszcze kulturà analogowà, oraz kulturze sieciowej. Pierwszy typ uczestnictwa ma modelowo rzecz ujmujàc charakter monoaktywny zwiàzany z tradycyjnà masowà konsumpcjà mediów, jednakowà ofertà adresowanà do wielomilionowych audytoriów oraz i to jest drugi typ nowym typem odbioru kultury za poêrednictwem sieci teleinformatycznych, który jest odbiorem interaktywnym. SpoÊród wielu cech socjologicznych charakteryzujàcych wspó czesne, rozwini te spo eczeƒstwa jest to dziê z pewnoêcià jedna z wa niejszych charakterystyk, z której wynika wiele konsekwencji dla polityki edukacyjnej i kulturalnej. Brak w kraju badaƒ empirycznych przeprowadzonych na próbie ogólnopolskiej, które pozwoli y podaç precyzyjnie, jakie czynniki okreêlajà ten dualizm uczestnictwa: biologiczne (wiek, p eç), czy socjologiczne (wykszta cenie, miejsce zamieszkania, miejsce w stratyfikacji spo ecznej). Na podstawie wyrywkowych badaƒ mo na jednak stwierdziç, e w najwi kszym stopniu decyduje wiek, w mniejszym p eç i wykszta cenie oraz pozycja spo eczna. Potwierdza to ogólniejszà tendencj w krajach rozwini tych pokazujàcà, e w kulturze sieciowej uczestniczà g ównie m odzi, wykszta ceni (lub kszta càcy si na poziomie Êrednim i wy szym) m czyêni. Obserwacja uczestnictwa kulturalnego w Polsce dowodzi, e dzi ki technikom interaktywnym mamy do czynienia z powolnym procesem indywidualizacji adresu konsumenta kultury. Istotnie, daje si zauwa yç trend ku kulturze odmasowionej, ale jest to proces daleki od zakoƒczenia. Nast puje proces koncentracji kapita u mediów i przemys ów kultury. Kilka gigantów integrujàcych stare i nowe media: America on Line-Time-Warner, Rupert Murdoch, Walt Disney, Sony Corporation, Berthelsmann, Vivendi nastawia si na zaspokajanie coraz bardziej zró nicowanych potrzeb, ale w skali masowej. Ró nicowaniu oferty i zwi kszaniu si mo liwo- Êci wyboru towarzyszy jednak ró nicowanie odbiorcy wedle jego mo liwoêci ekonomicznych. RoÊnie oferta tzw. mediów niszowych: telewizja satelitarna, pakiety kablowe, kana y tematyczne na platformach cyfrowych. Nie da si jeszcze dziê powiedzieç, czy w Polsce nast puje przejêcie od dominacji kultury analogowej ku kulturze cyfrowej. Sta y lub okazjonalny dost p do sieci deklaruje nie wi cej ni 4 mln obywateli (oko o 15% ludnoêci powy ej 15 roku ycia), a cyfryzacja naziemnej telewizji czy radia, umo liwiajàca dost p wszystkim potencjalnie gospodarstwom domowym, to w Polsce perspektywa co najmniej kilkunastu lat. Cyfryzacja stwarza oczywiêcie mo liwoêci aktywnoêci wszystkim, ale i tak wystàpi podzia na interaktorów i biernych odbiorców. Widaç ju jednak, tak e w naszym kraju, e rywalizacja Internetu z mediami analogowymi odbiera telewizjom widowni zw aszcza ludzi m odych (a to najwa niejsza docelowa publicznoêç dla reklamy), co zmusza je do jeszcze ostrzejszej walki o widza, do jeszcze bardziej bezpardonowej batalii o pozyskanie uwagi. Nie mo na jednak uznaç, e kultura masowa jest z a, a cyfrowa, interaktywna z definicji dobra. Kultura masowa nie zawsze bywa Êmietnikiem, podobnie jak sieç nie musi byç sezamem. W sieci tak e mo na obcowaç z interaktywnym Êmietnikiem. Info-tech dzieli kultur nie tyle na dobrà i z à, wysokà i niskà, elitarnà i masowà, ile na cyfrowà i analogowà. Elitarna kultura, albo tylko taka, która za nià uchodzi, staje si powszechnie dost pna (na przyk ad s ynne koncerty trzech tenorów oglàdane na ekranach TV przez kilkaset milionów ludzi na ca ym 107

2 Henryk Hollender Biblioteki W Polsce jest blisko 10 tys. bibliotek, w tym 1200 naukowych; majà w zbiorach oko o 137 mln jednostek. Oko o 100 z nich wi kszoêç akademickich i publicznych o charakterze naukowym udost pnia swoje katalogi w Internecie. W latach dziewi çdziesiàtych w Bibliotece Narodowej, w du ych bibliotekach akademickich i pedagogicznych oraz w ksià nicach wojewódzkich ruch zwi kszy si znacznie i nadal roênie. Biblioteki wczeênie spostrzeg y, e komputeryzacja daje mo liwoêç ograniczenia kosztów opracowania i udost pniania zbiorów. Ta motywacja nie wystàpi a jednak w Polsce tu biblioteki traktowa y komputeryzacj raczej jako wyzwanie cywilizacyjne oraz szans na zbudowanie wydajniejszego aparatu informacyjno-wyszukiwawczego. Dopiero w 1993 roku nastàpi o ujednolicenie w skali kraju formatu rekordu bibliograficznego (US MARC), który by nast pnie wdra any wraz z niezb dnymi uêciêleniami przepisów dotyczàcych katalogowania, obowiàzujàcych od 1985 roku. Da o to podstawy dla podobnej prezentacji danych w ró nych katalogach, wymiany danych pomi dzy bibliotekami i w koƒcu scalania katalogów. Filozofi t przyj y biblioteki akademickie, które otrzyma y zasi ek Fundacji Andrew W. Mellona i w 1992 roku zainstalowa y zakupione w Stanach Zjednoczonych oprogramowanie Virginia Tech Library Systems (VTLS). Biblioteki te widzia y nawzajem swoje bazy katalogowe i przejmowa y rekordy bibliograficzne, co prowadzi o do znacznych oszcz dnoêci. Kiedy udost pni y swoje katalogi elektroniczne, u ytkownik pozostajàc w obr bie systemowego, a nie internetowego interfejsu do przeszukiwania katalogu uzyska mo liwoêç wybierania z komputerowego menu katalogu dowolnej biblioteki polskiej, obs ugiwanej przez system VTLS. Wspó praca bibliotek stosujàcych VTLS odbywa a si te przez centralne tworzenie tzw. hase (elementów opisu podlegajàcych wyszukiwaniu). Metoda ta, znana jako authority control, zapewnia spójnoêç baz katalogowych i umo liwia budowanie odsy aczy. Centralna Kartoteka Hase Wzorcowych, prowadzona w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, dysponuje obecnie ponad 500 tys. hase, w tym 50 tys. hase przedmiotowych j zyka KABA, kompatybilnego z najwi kszym analogicznym systemem obcoj zycznym Library of Congress Subject Headings. Natomiast Centralna Kartoteka Czasopism, posadowiona w Bibliotece G ównej Uniwersytetu Gdaƒskiego, ma do dyspozycji bibliotek ponad 12 tys. opisów bibliograficznych czasopism. W budowie obu baz uczestniczy obecnie 28 najwi kszych bibliotek w kraju (systemy VTLS, Horizon, Aleph i Prolib), które przygotowujà si do zbudowania narodowego uniwersalnego katalogu centralnego NUKat. Bibliotekarze zdajà sobie spraw, e ich us ug oczekuje ju czytelnik, którego nie da si zadowoliç podaniem adresów dokumentów w obr bie biblioteki. Czytelnik ten àda nie tylko adresów dokumentów w dowolnych bibliotekach Êwiata, lecz tak e i przede wszystkim pe nych tekstów dokumentów. Takie pe ne teksty oferuje Internet, lecz jego bezp atna cz Êç jest nik a i edukacyjnie ma o wartoêciowa w porównaniu z p atnà. W dodatku pierwsze lata doêwiadczeƒ z Internetem w bibliotekach pokazujà, e atwoêç oferowanych technik wyszukiwawczych zniech ca na ogó do g bszych kwerend, a nawet oducza od wykorzystywania êróde niedost pnych na noêniku cyfrowym. Biblioteczni internauci rzadko korzystajà z materia ów drukowanych; po te ostatnie przychodzi natomiast wi kszoêç studentów i uczniów, którzy otrzymujà listy lektur i nie sà zach cani do penetrowania zasobów Internetu. Istnieje wi c obawa, e ywio owy rozwój Internetu przy zachowaniu istniejàcych dysproporcji w dost pie do sieci spowoduje wy anianie si dwóch nie skomunikowanych subkultur o odmiennych wzorcach pozyskiwania wiedzy elektronicznej i papierowej. Jednà z dróg prze amywania tego wysoce niekorzystnego stanu rzeczy powinno staç si planowe przenoszenie materia ów drukowanych, r kopiêmiennych i graficznych na no- Ênik cyfrowy. Proste okaza o si zamieszczanie plików w formacie HTML na stronach internetowych bibliotek, archiwów i muzeów. Tak udost pnia si nie tylko wierne reprodukcje poszczególnych obiektów, lecz tak e stare, obszerne i trudne do konwersji katalogi kartkowe (Biblioteka Jagielloƒska, Ossolineum). Istniejà te internetowe edycje piêmiennictwa, dobranego pod kàtem dydaktyki lub badaƒ naukowych. Rozpowszechniajàcà si praktykà, godnà wdro enia w Polsce, sà kompleksowe przedsi wzi cia polegajàce na publikowaniu reprodukcji wraz z g bokim indeksowaniem, umo liwiajàcym wyszukiwanie wed ug wszystkich terminów u ytych w tekêcie. Nale- y dodaç, e nowa generacja systemów bibliotecznych umo liwi wkrótce automatyczne przechodzenie od opisu egzemplarza w katalogu do pe nego tekstu artyku u, a nawet ksià ki. Rozpoczyna si te skanowanie na zamówienie artyku ów z czasopism naukowych i wysy anie ich pocztà elektronicznà. Tworzenie pe notekstowych baz danych s u y nie tylko wzmocnieniu transmisji treêci kulturalnych i naukowych, ale i w ogóle utrzymaniu wszelkiej transmisji, poniewa digitalizacja mo e i powinna objàç liczne w polskich bibliotekach materia y zagro one fizycznà dezintegracjà (zw aszcza druki na zakwaszonym papierze). Przedsi wzi cia takie powinny zatem obejmowaç w ramach perspektywicznych planów wspó pracy wielu instytucji zarówno digitalizacj materia ów historycznych, jak i publikowanie w Internecie nowych prac. 108

3 Przyk adem po ytecznej inicjatywy, która mo e objàç oba te zakresy, jest przystàpienie do tworzenia biblioteki wirtualnej w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW, we wspó pracy z Bibliotekà Uniwersyteckà i innymi bibliotekami oraz wydawcami, sk onnymi do udost pnienia swoich zasobów, z uwzgl dnieniem przepisów prawa autorskiego. Twórcy biblioteki wirtualnej sà przekonani, e zainteresowanie Êwiata zasobami piêmiennictwa wytworzonego w Polsce zale y w pierwszym rz dzie od tego, czy piêmiennictwo to b dzie dost pne w postaci dokumentów elektronicznych. Êwiecie). Dlatego uproszczeniem by oby powiedzieç a cz sto z takim poglàdem mo na si spotkaç e odbiorcy oferty masowej to analogowe spo eczeƒstwo rozrywki, w domyêle: gorsze jakoêciowo, a poszukujàcy Internauci to cyfrowe spo eczeƒstwo wiedzy, dla którego uczenie si jest sposobem na ycie. Na podstawie dotychczasowych badaƒ empirycznych z wielu krajów, tak e Polski, poszukujàcy wiedzy istotnie si gajà cz Êciej do sieci ni do telewizji. To wymaga oby jednak bardziej precyzyjnych badaƒ. Istnieje niebezpieczeƒstwo, e przy obecnej tendencji rozwoju mediów elektronicznych w Polsce tanie w odbiorze, przesycone reklamami programy b dà dla ubogich analogowego proletariatu, bogaci zaê, cyfrowa arystokracja, majà programy kodowane, pakiety kablowe, platformy cyfrowe, czyli, e za lepszà ofert trzeba po prostu wi cej p aciç. Ekonomia dyktuje spo eczeƒstwom ró ne szybkoêci. Segmentacja publicznoêci i adresowanie komunikatów do wielu grup odbiorców powoduje ich dezintegracj. Spo eczeƒstwo bardziej si ró nicuje ni ujednolica. Ten proces ujawnia si ju tak e w Polsce. Sytuacj mo e zmieniç dopiero powszechna telewizja i radiofonia cyfrowa, ale nie jesteêmy w stanie dziê powiedzieç, z jakimi kosztami dla u ytkownika b dzie si to wiàzaç, mi dzy innymi z tytu u praw autorskich. Stacje komercyjne w Polsce, podobnie jak w innych krajach, nie kapitulujà, pragnàc utrzymaç widzów przy ofercie masowej. Czynià to na ró ne sposoby, z których jeden jest ma o wyszukany: polega na wykorzystywaniu ludzkich sk onnoêci do podglàdactwa, a tak e ekshibicjonizmu. Na tej formule opierajà si programy Big Brother, dost pne w sieci in extenso, który wylansowa a telewizja holenderska i który jest naêladowany w wielu telewizjach komercyjnych (m.in. polskich). Przybywa jednak w naszym kraju, g ównie dzi ki ekspansji p atnych studiów wy szych, ludzi wykszta conych. Tysiàce podmiotów dzia ajàcych na rynku walczy o pozyskanie ich uwagi, zarzucajàc ich atrakcyjnymi ofertami rozrywki, sp dzania wolnego czasu. Polacy majà coraz bardziej zindywidualizowane potrzeby, których nie jest w stanie zaspokoiç jeden czy kilka podmiotów oferujàcych jednà narracj. Do tego adresata jest kierowana oferta p atnych us ug przez wspomniane platformy cyfrowe i kana y formatowane, a w przysz oêci przez telewizj interaktywnà. Jej przyspieszenie, widoczne zw aszcza w Europie Zachodniej, pozwala sàdziç, e ten model zostanie zrealizowany tak e w Polsce. W perspektywie najbli szej dekady przewidujemy utrzymanie si dualizmu w odbiorze kultury popularnej. Wydaje si, e raczej nie zwyci y w skali masowej dla zaspokojenia potrzeby zabawy i rozrywki model cz owiek komputer Internet, w którym odbiorca b dzie preferowaç komputer jako omnimedium i tam b dzie poszukiwaç oferty, u ywajàc komputera w funkcji telewizora ( kompuwizora ). Wiadomo, e nadal tylko mniejszoêç u ywa komputera w celach rozrywkowych i potrafi zeƒ efektywnie korzystaç. Zwyci y raczej model bimedium, czyli interaktywnej telewizji, w którym u ytkownik b dzie wola korzystaç z ekranu telewizora. B dzie to nie tyle TV plus Internet, lecz TV z okazjonalnym korzystaniem z Internetu. Taki model wydaje si kszta towaç w Europie, która bardziej ni USA jest zaawansowana w interaktywnych programach telewizyjnych. Wydaje si jednak, e b dziemy mieç do czynienia raczej ze starym u yciem nowego medium i ni nowym u yciem starego medium. O tym jak szybko b dziemy mieç w Polsce powszechnà, tanià, cyfrowà radiofoni i telewizj oferujàcà ró norodne us ugi kulturalne i edukacyjne, zadecyduje ekonomia. Tak rozumiana platforma cyfrowa b dzie czynnikiem majàcym najwa niejszy wp yw na rozwój spo eczeƒstwa informacyjnego w Polsce, o wiele wa niejszym od komputera sieciowego Êrodkiem popularyzacji Internetu. Nie wiadomo jednak, ile tu b dzie rynku, czyli sprzeda y us ug, a ile sektora publicznego, Êwiadczàcego te us ugi. Osobny problem to jakoêç oferty. Telewizja i multimedia jako narz dzia sà Êlepe, nie widzà celów, którym s u à. W Polsce, wzorem krajów rozwini tych, istnieje tendencja unikania Êwia- 109

4 Mieczys aw Muraszkiewicz Nowe media W historii nowe media wielokrotnie by- y zaczynem g bokich przemian. Wspomnimy tu o czterech wielkich prze omach, o wzajemnie porównywalnej donios o- Êci i znaczeniu. Pierwszy z nich by rezultatem wprowadzenia alfabetu fonetycznego, co w swych najg bszych konsekwencjach spowodowa o linearyzacj postrzegania i myêlenia oraz oddzieli o sfer ludzkiego dzia ania od sfery myêlenia. Kolejna rewolucja dokona- a si po wynalezieniu przez Gutenberga maszyny drukarskiej, co bez wahania mo na uznaç za poczàtek wszystkich g bokich przemian spo ecznych, gospodarczych i kulturowych, których owoce zbieramy do dziê. Nast pna rewolucja dokona a si za sprawà radia i telewizji jej skutki nie do koƒca zosta y wch oni te i rozpoznane przez spo eczeƒstwa. Ostatnim wielkim wydarzeniem by o wynalezienie komputera wyposa onego w ogromne pami ci i globalnej sieci Internet. Zakresu i g bokoêci zmian, które wp ywajà na bodaj wszystkie sfery ludzkiej egzystencji, dziê nie jest w stanie nikt dok adnie przewidzieç. Termin nowe media ma wiele znaczeƒ. Dwa z nich zas ugujà na odnotowanie. W pierwszym przypadku chodzi o nowe techniki i technologie per se. Najwa niejszy jest tu Internet relatywnie nowe medium, oparte na mechanizmie hipertekstu i technikach pozwalajàcych na interaktywny, prowadzony cz sto w czasie rzeczywistym dialog z u ytkownikiem. Internet sta si w ciàgu ostatniej dekady globalnym uniwersum komunikacyjnym i informacyjnym, a obecnie w coraz wi kszym stopniu staje si platformà integracji ró nych zarówno nowych, jak i tradycyjnych mediów i form dzia alnoêci. Obserwujemy zjawisko konwergencji mediów, czyli stapianie si radia, telewizji, gazety, telefonu, faksu, Internetu. Tworzy si jedno, zintegrowane uniwersum informacyjne, szczególnie g sta informacyjnie audio- i ikonosfera, której regu y i warunki ycia coraz bardziej ró nià si od tego, co by o naszym udzia em w przesz oêci. Internet rozwija si niezwykle szybko, oferujàc nowe mo liwoêci w gruncie rzeczy wszystkim grupom spo ecznym i zawodowym. W Internecie jest wiele nowych us ug (mediów), wêród których najpopularniejszy jest serwis WWW. Ogromnà popularnoêcià cieszà si tak e inne us ugi, których wp yw na szeroko rozumianà kultur jest ogromny; sà to m.in. poczta elektroniczna, grupy dyskusyjne i czaty. Dalsze przyk ady nowych technik, które oddzia ujà na kultur, to: telekomunikacja mobilna z wsz dobylskim i coraz bardziej omnipotentnym telefonem komórkowym, wirtualna rzeczywistoêç, interakcja z udzia em zmys u dotyku (ang. haptics interaction), agenty (uwaga nie agenci tylko agenty, czyli autonomiczne programy wykonujàce ró norakie zlecenia w sieci, na przyk ad zbieranie lub rozpowszechnianie informacji na zadany temat), telewizja cyfrowa wysokiej rozdzielczo- Êci (HDTV). WÊród nowych technologii znajdziemy m.in. dyski DVD o pojemnoêciach mierzonych w gigabajtach, kamery cyfrowe sprz one àczami bezprzewodowymi z komputerami przetwarzajàcymi obraz i dêwi k, p askie ekrany ciek okrystaliczne (LCD). Drugie znaczenie terminu nowe media odnosi si do nowych sposobów u ycia istniejàcych technik w odniesieniu do znanych procesów, sytuacji, organizacji itp. Przyk adami w obr bie kultury sà tu: cyfrowe biblioteki, wirtualne muzea, interaktywne ksià ki (zapisane na dyskach CD-ROM lub DVD i odtwarzane za pomocà komputera), e-ksià ki (e-book; sà to osobne urzàdzenia, nie wymagajàce u ycia komputera), czasopisma internetowe, które oprócz funkcji tradycyjnych umo liwiajà jednoczeênie bezpoêredni kontakt autorów z czytelnikami, internetowe (tematyczne) grupy dyskusyjne, audycje telewizyjne i radiowe w Internecie, muzyka i filmy przesy ane i oglàdane za poêrednictwem sieci w czasie rzeczywistym (streaming video; ten znakomity rezultat uda o si osiàgnàç za sprawà zwi kszenia przepustowoêci àczy telekomunikacyjnych i bardzo wydajnych algorytmów kompresji oraz dekompresji danych), nauczanie na odleg oêç, czy ksi garnie internetowe. domego kszta towania ludzi w duchu wartoêci i hierarchizowania tych wartoêci (kultura wy sza-ni sza). Nie ma ambicji t oczenia kultury w masy. W takim modelu elita traci legitymacje orzekania, co jest dobre dla ogó u. OczywiÊcie to, czego ogó chce, najlepiej si sprzedaje i przynosi najwi ksze zyski. Stàd ten model jest po prostu modelem czysto konsumpcyjnym. Najwi ksze korzyêci osiàgajà z praktykowania takiego modelu media prywatne. Jedyne hamulce, jakie na siebie nak adajà, to nienaruszanie prawa, nie poczuwajà si natomiast do obowiàzku promowania jakiejkolwiek kultury niedochodowej. Wydaje, e taki w aênie model rodzi si w Polsce na naszych oczach. Inteligencja ze swà misjà edukacyjnà i cywilizacyjnà ust puje miejsca profesjonalnej grupie, która dostarcza spo eczeƒstwu strawy trudno ja nazwaç duchowà ale która nie ma adnej misji edukowania mas. Jest to kultura, w której nie tyle si uczestniczy, ile si jà konsumuje. W Polsce toczy si spór o to, czy to samoêç narodowà i spoistoêç spo ecznà da si obroniç tylko przez wzmo enie wysi ków na rzecz przeszczepiania starego kanonu narodowego, 110

5 co by o zadaniem inteligencji, czy te nale y szukaç szerszego uniwersum europejskiego i Êwiatowego. W jednym i drugim przypadku chce si zachowaç kultur s owa, w jakiej wyrasta y pokolenia ludzi wykszta conych. Ca y problem polega na tym, eby podsunàç m odemu pokoleniu kultur wartoêciowà w nowym j zyku wyrazu. Zdaniem jednych dominacja j zyka audiowizualnego, który mo e rozumieç ka dy analfabeta, obni a jeszcze bardziej poziom kultury popularnej. Inni wyra ajà poglàd, e ikonizacja kodów komunikacyjnych pozwoli nowym pokoleniom wykorzystaç naturalnà multimedialnoêç cz owieka i stworzyç nowy j zyk, dzi ki któremu mo na b dzie nie gorzej, a mo e nawet lepiej ni w linearnym j zyku alfabetycznym rozwijaç myêl, twórczoêç i emocjonalnoêç. To drugie podejêcie przebija si w myêleniu polskich intelektualistów m odszego pokolenia o przysz oêci polskiej kultury oraz polityce i edukacji kulturalnej. Ich zdaniem, ka de medium, w tym Internet, jest zdolne przekazywaç wartoêci istotne dla kultury narodowej. Postulujà oni, aby przez dobrà ofert gier komputerowych, tak popularnych wêród dzieci i m odzie y, poprawiç image tych gier przez stworzenie alternatywy (wykorzystaç ciekawe epizody z historii Polski, odkrycia geograficzne i in.) 1. Chodzi o to, aby nowych pokoleƒ nie pozbawiç mo liwoêci ekspresji i odbioru kultury wartoêciowej nawet w warunkach kryzysu s owa drukowanego. Dla zwolenników tezy o kluczowym znaczeniu ksià ki i czytelnictwa dla rozwoju kultury brzmi to jak herezja. Ale problem wart jest dyskusji. Edukacja kulturalna i medialna Polaków staje si bowiem kluczowym problemem w kontekêcie spo eczeƒstwa informacyjnego. Powtórzmy zatem: o prze omie w dost pie do kultury b dzie mo na mówiç dopiero po realizacji strategii naziemnej telewizji i radiofonii cyfrowej, dziê bowiem ciàgle jeszcze wi cej ni po owa u ytkowników radia i telewizji, zw aszcza na wsiach i w ma ych miasteczkach, korzysta jedynie z kana ów ogólnie dost pnych. B dzie to wymagaç cyfryzacji dóbr kultury nie tylko dla szerszego do niej dost pu w spo eczeƒstwie informacyjnym, ale tak e promocji kultur lokalnych i regionalnych oraz kultury narodowej. Bez tego utracimy zdolnoêç kulturalnej kooperacji ze Êwiatem, staniemy si analogowà zastoinà obok rwàcego nurtu przemian cywilizacyjnych. Padajà pytania, czy skoro spo eczeƒstwa informacyjne sà budowane na bazie paƒstw narodowych spo eczeƒstw informacyjnych b dzie wiele i ka de b dzie mieç w asne charakterystyki kulturowe, czyli czy globalne spo eczeƒstwo informacyjne b dzie sumà narodowych, regionalnych i lokalnych, czy nowà jakoêcià. Po okresie fascynacji globalnym zasi giem informacji coraz wi cej ludzi szuka za poêrednictwem Internetu kontaktu z w asnà lokalnoêcià. Niektórzy badacze prognozujà, e po fazie uniwersalizacji Internetu dojdzie do jego unarodowienia, tak jak si sta o na przyk ad z chrzeêcijaƒstwem, które narodzi o si jako uniwersalne, a wyewoluowa o w kierunku koêcio ów narodowych. Byç mo e tak b dzie. Ale równie zasadny jest poglàd, e b dà po prostu dwie warstwy kultury: jedna uniwersalna, wspólny kod spo eczeƒstw informacyjnych, i druga, swoista, zachowujàca kody lokalne (narodowe, regionalne). Stwarza to szans dla spo eczeƒstw, takich jak polskie, zachowania to samoêci oraz zdolnoêci samoportetowania przez w asnà kultur za poêrednictwem nowych mediów jej transferu. 6.2 Dorota Ilczuk Przemys y kultury Obecnie stajemy przed koniecznoêcià poszukiwaƒ nowych dêwigni dynamicznego wzrostu gospodarczego i podnoszenia konkurencyjnoêci Polski jako miejsca produkcji, inwestycji i zamieszkania. WejÊcie na drog szybkiego rozwoju nie b dzie mo liwe bez wykorzystania szans ekonomicznych tkwiàcych w kulturze. Nie ma innej drogi dla lepszej przysz oêci naszego kraju ni droga przechodzenia do gospodarki opartej na wiedzy, kreatywnoêci i kapitale ludzkim. To przes anie do konferencji Kultura i przemys y kulturowe szansà rozwojowà dla Polski 2 pokazuje nowe podejêcie do kultury. Eksponuje si w nim znaczenie kultury dla rozwoju kraju 1 W. Godzic, Klub siedzàcego kartofla kontra internauci z Tucholi. Tygodnik Powszechny, Warszawa, , Instytut Badaƒ nad Gospodarkà Rynkowà. 111

6 Dorota Ilczuk Polska kultura i przemys y kultury w 2000 roku Liczba bibliotek i filii 8915 Ksi gozbiór 136,6 mln woluminów Liczba muzeów 623 Eksponaty w muzeach tys. Wystawy w muzeach 3535 Liczba galerii 253 Wystawy w galeriach 3009 Teatry i instytucje muzyczne: miejsca na widowni liczba przedstawieƒ Liczba kin 687 Miejsca w kinach 227 tys. Filmy d ugometra owe 20 Filmy krótkometra owe 546 Rozg oênie radiowe 180 (w tym 17 publicznych) OÊrodki telewizyjne 26 (w tym 12 publicznych) Produkcja wydawnictw nieperiodycznych: Tytu y Nak ad tys. egzemplarzy Produkcja wydawnictw periodycznych: Tytu y 5534 Nak ad jednorazowy tys. egzemplarzy W tym gazet: Tytu y gazet 66 Nak ad jednorazowy 4512 tys. egzemplarzy Zatrudnienie w dziedzinie kultury w 1999 roku Pracownicy pe nozatrudnieni w tym m czyêni , kobiety (uogólnione dane opracowane na podstawie reprezentacyjnego badania Z 12 dotyczàcego struktury wynagrodzeƒ wed ug zawodów za paêdziernik 1999) Do dzia alnoêci w dziedzinie kultury przyj to, zgodnie z klasyfikacjà PKD, nast pujàce grupy: Dzia alnoêç zwiàzana z filmem i przemys em wideo Dzia alnoêç radiowa i telewizyjna Inna dzia alnoêç artystyczna i rozrywkowa Dzia alnoêç agencji informacyjnych Dzia alnoêç bibliotek, archiwów, muzeów i pozosta a dzia alnoêç kulturalna jako podstawy nie tylko rozwoju spo ecznego, lecz tak e gospodarczego. Patrzàc z perspektywy gospodarczej, od poziomu rozwoju spo ecznego, na który tak wielki wp yw ma kultura, b dzie zale eç, czy najwartoêciowsza si a robocza, czyli najlepiej wykszta ceni ludzie, dysponujàcy najwi kszym kapita em intelektualnym, b dà chcieli w Polsce mieszkaç i pracowaç. Charakterystyczne cechy dzia alnoêci kulturalnej: kreatywnoêç, inicjatywa, umiej tnoêç dzia ania w warunkach ograniczeƒ, zdolnoêç do komunikacji z innymi ludêmi itp. sà dzisiaj bardzo po- àdanymi cechami biznesmenów, od których umiej tnoêci w przewa ajàcym stopniu zale y rozwój biznesu. Natomiast komponent kulturowy w produktach i us ugach staje si w coraz wi kszym stopniu dominujàcym czynnikiem konkurencji, w miar jak technologia i modele biznesowe sà coraz bardziej uniwersalne. Z punktu widzenia sposobu finansowania kultury wyró nia si dwa dzia y: dzia kultury niedochodowej, subsydiowanej ze Êrodków publicznych, oraz dzia dochodowych przemys ów Przemys y kultury Kultura subsydiowana Rys Zale noêç pomi dzy kulturà subsydiowanà i przemys ami kultury èród o: Arbeitsgemeinschaft Kulturwirtschaft, Rynek sztuki Fonografia Przemys rozrywkowy Rynek wydawniczy i ksi garski Produkcja i dystrybucja filmowa i telewizyjna wspó zale noêç ycie kulturalne Film Media Literatura Prasa Teatr Taniec Muzyka Plastyka 112

7 kultury, obejmujàcych te dziedziny, w których dobra i us ugi kulturowe sà wytwarzane w sposób przemys owy 3. Oba te dzia y wspólnie kszta tujà ycie kulturalne, a zwiàzki mi dzy nimi majà coraz cz Êciej charakter komplementarny, a nie konkurencyjny (rys. 6.1). Pewnym wyjàtkiem sà tu jedynie stacje telewizji publicznej konkurujàce ze stacjami komercyjnymi. Ze zrozumieniem tych zale noêci wià e si mo liwoêç uznania przemys ów kultury z ich du ym, opartym na kapita ach krajowym i zagranicznym, potencja em ekonomicznym za potencjalne, powa ne êród o finansowania kultury niedochodowej. Tym bardziej, e wp ywy z tytu u opodatkowania przemys ów kultury w znacznym stopniu przewy szajà sumy, które wp ywajà do sektora kultury z bud etu. Finansowanie kultury nale y postrzegaç jako d ugoterminowà inwestycj o charakterze zarówno spo ecznym, jak i ekonomicznym. Ze wzgl du na znaczenie przemys ów kultury dla rozwoju gospodarczego paƒstw na czo- o wysuwajà si ich mo liwoêci w tworzeniu miejsc pracy. Wed ug danych Unii Europejskiej w 1995 roku w przemys ach kultury w Europie pracowa o od 2,5 do 3 mln osób, przy czym przemys y kultury sà zaliczane do tych obszarów gospodarki, w których tempo tworzenia nowych miejsc pracy jest najwy sze. Ponadto jest to zazwyczaj praca dobrze p atna. Na przyk ad, w 1999 roku w dzia alnoêci wydawniczej, poligrafii i reprodukcji zapisanych noêników informacji najwi kszym segmencie warszawskich przemys ów kultury pracowa o prawie 10% osób zatrudnionych w warszawskim przemyêle i ponad 3% zatrudnionych w Warszawie ogó- em. Ârednie wynagrodzenie w omawianej dzia alnoêci by o wy sze od Êredniego wynagrodzenia w przemyêle w Warszawie o 25%. Radykalnie zmieni si sposób zorganizowania i finansowania przemys ów kultury we wszystkich bran ach. Zmiana polega przede wszystkim na przejêciu od monopolu paƒstwa do rynku, na którym dzia a du a liczba niezale nych podmiotów gospodarczych. W Polsce ju od 1999 roku 99,3% tych podmiotów nale y do sektora prywatnego 4. W niektórych bran ach, na przyk ad prasie, fonografii, dystrybucji filmowej obserwuje si dominacj du ych firm prywatnych (oligopol), przede wszystkim zwiàzanych z kapita em zagranicznym. Natomiast tendencja do tworzenia monopoli jest obserwowana w niektórych segmentach poszczególnych bran, na przyk ad na rynku tzw. prasy kobiecej lub w sprzeda y wysy kowej ksià ek Oferta przemys ów kultury stanowi dzisiaj podstawowà cz Êç ogólnej poda y dóbr i us ug kulturalnych i ma decydujàcy wp yw na kszta towanie gustów spo eczeƒstwa, estetyki otoczenia i przyjmowane wzory zachowaƒ widoczne w stylach ycia. O jej znaczeniu Êwiadczà wyniki badaƒ bud etów gospodarstw domowych i uczestnictwa w kulturze dowodzàce, e dominujàca cz Êç wydatków na kultur i czasu poêwi canego kulturze jest przeznaczana na konsumpcj dóbr i us ug wytwarzanych przemys owo. W warunkach odzyskanej wolnoêci gospodarowania producenci i dystrybutorzy przedstawiajà zró nicowanà i atrakcyjnà ofert, która nie odbiega od ofert przemys ów kultury w rozwini tych krajach Europy Zachodniej. O ile nie mo na mieç zastrze eƒ do wielkoêci oferty, to pewien niepokój budzi przede wszystkim jej rozrywkowy i komercyjny charakter oraz tendencja do lansowania obcych wzorów kulturowych. Pytanie: Jest wszystko, ale czy dla ka dego? W tej sytuacji jest uzasadniona interwencja paƒstwa majàca na celu ochron to samoêci narodowej, dba oêç o wysokà jakoêç i ró norodnoêç kulturowà oferty, a tak e dà enie do ograniczenia bariery cenowej w dost pie przeci tnego konsumenta do dóbr kultury. Na przyk ad, jak wynika z badaƒ przeprowadzonych przez GUS w 1996 roku, bariera ekonomiczna by a powodem, dla którego w 23,6% gospodarstw rezygnowano z zakupu gazet, w 38,53% z zakupu tygodników, w 33,5% z nabycia kasety magnetofonowej lub p yty, a w 26,93% z zakupu lub odp atnego wypo yczenia kasety wideo. Interwencjonizm paƒstwa jest realizowany m.in. przez wspieranie produkcji wartoêciowej, ale nie gwarantujàcej sukcesu finansowego, dofinansowywanie produkcji skierowanej do wàskich grup odbiorców i promocj twórczoêci rodzimej. Koncesjonowanie dotyczy rynku mediów. Zajmuje si tym Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Wraz z rozwojem rynku, obok bezpoêrednich form pomocy finansowej na rzecz przemys ów, sà stopniowo wprowadzane mechanizmy poêrednie, takie jak zerowa stawka VAT i zerowa stawka celna na ksià ki itp. Dotyczy to przede wszystkim kinematografii i ksià ki. Wskazany jest te interwencjonizm paƒstwa na rynku fonograficznym, w obszarze muzyki powa nej i debiutów, a tak e w upowszechnieniu dost pu do Internetu. O przysz oêci przemys ów kultury w Polsce nale y myêleç w kontekêcie debaty prowadzonej obecnie na ich temat w krajach europejskich. Na czo o wysuwajà si w niej zagadnienia 3 Informacje na temat przemys ów kultury pochodzà w przewa ajàcej cz Êci z badaƒ empirycznych, które prowadzi am w Instytucie Kultury (Kultura polska w dekadzie przemian. Red. T. Kostyrko, M. Czerwiƒski, Instytut Kultury, Warszawa 1999.), a tak e programów Rady Europy i ERICarts. 4 Badania na temat przemys ów kultury w Polsce prowadzone przez Zak ad Ekonomiki Kultury Instytutu Kultury. 113

8 Czytelnicy zarejestrowani (tys.) Wypo yczenia ksià ek na 100 czytelników Czytelnicy zarejestrowani (tys.) Wypo yczenia ksià ek na 100 czytelników Uczestnictwo w kulturze èród a: Publikacja GUS, Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2000; Kultura 2000; inne materia y Muzea Galerie Teatry i instytucje muzyczne Kina opracowanie w asne na podstawie interbus VII/VII 2001 TNS OBOP 114

9 N owe media ju obecnie wyraênie oddzia ujà na niemal wszystkie segmenty kultury. Ich wp yw dostrzega si w obszarach twórczoêci, dzia alnoêci kulturalnej, przemys ów kultury, percepcji kultury, a nawet polityki kulturalnej. Nie oznacza to jednak, e wszystko, co jest kulturà, i co si z nià wià e poddaje si nowym mediom w jednakowym stopniu. Na przyk ad, ich oddzia ywanie na bibliotekarstwo i muzealnictwo jest ju znaczne i b dzie zapewne ros o, a wp yw na dzia alnoêç koncertowà lub teatralnà nie jest i chyba nie b dzie szczególnie du y. Jednym z mo liwych spojrzeƒ na oddzia- ywanie nowych mediów na kultur jest wykorzystanie poj cia aƒcucha wartoêci (ang. value chain), wprowadzonego do ekonomii w 1985 roku przez M. Portera. aƒcuch warto- Êci w odniesieniu do kultury rozpoczyna si od twórców (autorów, artystów), ciàgnie si przez ró nego rodzaju producentów przedmiotów kultury (na przyk ad wydawcy ksià- ek, magazynów i gazet, p yt CD i DVD), obejmuje dystrybutorów i poêredników (na przyk ad galerie, biblioteki, muzea, tematyczne parki rozrywki), by skoƒczyç si na odbiorcach, czyli szeroko rozumianej publicznoêci, której istotnà cz Êcià sà krytycy oraz instytucje kszta tujàce opini publicznà. W gruncie rzeczy nowe media wp ywajà na ka de ogniwo aƒcucha, choç w ró nym zakresie i stopniu. Najaktywniej wkraczajà dziê do procesów dystrybucji i poêrednictwa, co odnosi si zw aszcza do wykorzystania Internetu i zwiàzanych z nim technik (WWW, czat, bezpoêrednia komunikacja typu peer-to-peer). Twórcy i artyêci tak e nie stronià od eksperymentów z trójwymiarowà grafikà komputerowà (3D), z wirtualnà rzeczywistoêcià i jej sztucznymi bohaterami w postaci ró norakich awatarów, z wykorzystaniem serwisów internetowych do publikowania poezji, prozy i grafiki oraz prowadzenia bezpoêredniej dyskusji z czytelnikami i odbiorcami, nieobce jest im organizowanie internetowych happeningów z gatunku reality show, czy poszukiwanie nowych form ekspresji i przekazu za pomocà multimediów (p yty CD i DVD). Wydaje si, e po trwajàcym obecnie okresie oswajania si i eksperymentowania w nadchodzàcych latach zainteresowanie twórców nowymi mediami b dzie ros o. Nowe media atakujà tak e u ytkowników produktów kultury, szczególnie dotyczy to kultury masowej i m odszych generacji odbiorców. Mamy tutaj do czynienia z bardzo szerokim spektrum: od walkmanów i ró norakich gier dost pnych za poêrednictwem komputerów, telefonów komórkowych czy wyspecjalizowanych stacji (na przyk ad GameBoy), przez serwisy internetowe oferujàce skuteczne mechanizmy nawigowania w Internecie i wyszukiwania informacji (quasi-inteligentne wyszukiwarki) oraz komunikacji (poczta elektroniczna, czat, wideokonferencja), a po interaktywnà telewizj i druk na àdanie (ang. printing on demand). Mieczys aw Muraszkiewicz Oddzia ywanie nowych mediów na kultur dotyczàce znaczenia przemys ów kultury w rozwoju spo ecznym i gospodarczym krajów i regionów. Konfrontowane sà najnowsze doêwiadczenia europejskich miast i regionów w dziedzinie rozwoju kultury i przemys ów kultury. Na ich podstawie mo na wyró niç pi ç modeli polityki w adz publicznych realizowanych w Europie w odniesieniu do kultury i jej przemys ów: nordycki, oparty na tradycjach socjokulturalnych, anglosaski, z dominujàcym rynkiem globalnym, Êródziemnomorski, mocno oparty na dziedzictwie kulturalnym, francuski, gdzie odnajdujemy ostatni w Europie przyk ad planowania paƒstwowego, niemiecki, wskazujàcy na ewolucj od paƒstwa opiekuƒczego do spo eczeƒstwa informacyjnego. Wymienione modele ró nicuje zakres interwencjonizmu paƒstwowego i cechy charakterystyczne dla polityki kulturalnej realizowanej w poszczególnych krajach. àczà je natomiast dwa elementy. Po pierwsze, ka dy z nich jest oparty na przekonaniu, e umiej tnie prowadzona przez w adze publiczne polityka wzgl dem kultury i jej przemys ów multiplikuje p ynàce z nich korzyêci. Po drugie, w ka dym modelu kultura i przemys y kultury sà àcznie uznawane za wa ne êród o zatrudnienia. Jednym z efektów prowadzonej debaty jest przyj cie Deklaracji Esseƒskiej 5. zawierajàcej aksjomaty dotyczàce europejskiej, paƒstwowej i regionalnej polityki wzgl dem kultury i przemys ów kultury. Aksjomaty zosta y skierowane do decydentów w dziedzinach gospodarki, zatrudnienia i kultury. Najwa niejsze z nich brzmià nast pujàco: kultura i przemys y kultury sà powa nym elementem gospodarek poszczególnych paƒstw, kultura i przemys y kultury tworzà miejsca pracy, 5 Wa nym wydarzeniem zorganizowanym w ramach tej debaty by kongres, który odby si w maju 1999 r. w Essen, zorganizowany przez: STADTart, ERICArts oraz Uniwersytet Dortmundzki. 115

10 harmonijny rozwój kultury i przemys ów kultury wymaga zintegrowanej polityki urbanistycznej regionu, kultura i przemys y kultury rozwijane na szczeblu regionalnym sprzyjajà wyzwalaniu inicjatywy indywidualnej i sà przydatne w konkurowaniu z masowà, globalnà konsumpcjà. Aksjomaty powy sze powinny byç podstawà do ukszta towania polskiej polityki kulturalnej na miar wyzwaƒ globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego. 6.3 Kazimierz Krzysztofek Wyzwania globalizacji Kultur globalnà mo na okreêliç jako ogó dóbr (g ównie symbolicznych, choç nie tylko), dost pnych w ka dym miejscu i czasie. Kultura popularna podlega globalizacji mo e nawet w wi kszym stopniu ni inne dziedziny, poniewa wytwarza symbole, które atwo transferowaç za poêrednictwem sieci, satelitów i fal elektromagnetycznych. JesteÊmy Êwiadkami ekspansji rynku dóbr symbolicznych, co jest przede wszystkim zwiàzane z efektem synergicznym rynku, technik (tele)komunikacyjnych, wolnoêci transferów, tak e informacyjnych i kulturalnych, oraz zamo noêcià spo eczeƒstw, które konsumujà coraz wi cej dóbr symbolicznych. Efektem tego procesu jest globalizacja narz dzi, zasi gu, niekoniecznie natomiast treêci. Cz Êç przemys ów zgodnie z ogólnoêwiatowà tendencjà znajdzie si w Êrodowisku sieciowym, wymusi to bowiem konwergencja cyfrowa. Dotyczy to zw aszcza mediów i wszystkiego, co mo e zostaç ucyfrowione i zintegrowane z siecià. Cz Êç przemys ów pozostanie jednak poza Êrodowiskiem cyfrowym, przede wszystkim tzw. kultura ywego planu (na przyk ad parki rozrywki), choç b dzie ona oczywiêcie korzystaç w coraz wi kszym stopniu z technik, tak e informatycznych. Wa ny problem stanowi podejêcie paƒstwa do tej sfery; czy zamierza ono pozostawiç jà tylko ywio om rynkowym, czy zechce na nià wp ywaç jako na coraz wa niejszy czynnik rozwoju kraju. Wedle obiegowego poglàdu, procesy ywio owe, przede wszystkim globalizacja, ekspansja techniki, a tak e, a mo e przede wszystkim rynek jako najwa niejszy system ekonomicznej regulacji wiodà do unifikacji systemów kulturowych, w wyniku czego powstaje cultura mundi. Dokonuje si to ze szkodà dla ró norodnoêci Êwiata, czemu nale y przeciwdzia aç zorganizowanym wysi kiem rzàdów, organizacji pozarzàdowych, s owem: narodowego i ponadnarodowego sektora publicznego na rzecz wspierania mechanizmów pluralizujàcych. Takie przekonanie leg o u podstaw najwa niejszych dokumentów i dzia aƒ ONZ i UNESCO ostatnich lat, m.in. Âwiatowej Dekady Rozwoju Kulturalnego. Przemys y kultury w zwiàzku z ich cyfryzacjà nasilajà dyskusje wokó tego, na ile przydatny i funkcjonalny jest obecny system ochrony w asnoêci intelektualnej. W odniesieniu do tych przemys ów stosuje si w najwi kszym stopniu prawa chroniàce w asnoêç intelektualnà; wsad twórczy jest bowiem najistotniejszym elementem ich kosztów i wartoêci rynkowej. Decydujàce znaczenie dla tych kosztów ma w produkcji medialnej rozwijanej na skal przemys owà wytworzenie orygina u. Koszt kopii to w istocie koszt materialnego noênika, stàd tak wielkim biznesem mi dzynarodowym jest piractwo w tej dziedzinie, tak e w Polsce, którego skala wedle ró nych szacunków si ga oko o 170 mln USD. Obserwacja ekspansji kultury popularnej upowa nia do sformu owania tezy, e w spo eczeƒstwie informacyjnym, ku któremu zmierza tak e Polska, wielkie kompleksy ekonomiczno- -kulturowe (produkcja, konsumpcja, styl ycia) rodzà si ju nie tyle pod wp ywem wynalazków, wykorzystywanych nast pnie do produkcji dóbr materialnych (jak na przyk ad samochód), ile wynalazków wykorzystanych do tworzenia i przetwarzania symboli, czego najlepszym przyk adem sà komputer, Internet czy telefonia komórkowa. Cyfryzacja i globalizacja kultury ma powa ne konsekwencje dla krajów, takich jak Polska, które sà raczej biorcami ni dawcami. Problem ochrony w asnoêci intelektualnej i granic tej ochrony jest jednym z centralnych problemów kultury i cywilizacji XXI wieku. Spo eczeƒstwa najwy ej rozwini te intelektualnie yjà w coraz wi kszym stopniu z innowacyjnoêci i twórczoêci. Bez jej ochrony tracà motywacj do bycia twórczymi. Prawdà jest jednak tak e, e 116

11 przez tysiàclecia ludzie byli twórczy mimo braku praw w asnoêci intelektualnej. Kultura przedindustrialna by a wytwarzana oddolnie i nie chroni y jej prawa. Dzisiejsza kultura mediów jest produkowana przez drogie przemys y i dlatego wymaga ochrony. Produkcj gotowej wyobraêni traktuje si jako w asnoêç intelektualnà. Sieç daje szanse ucieczki od re imu praw autorskich, co pokaza y m.in. doêwiadczenia Napstera i co komplikuje elektroniczny handel kulturà. Krytycy obecnego systemu z krajów ubogich, których cz sto nie staç na zakup produktów kultury, zwracajà uwag, e nic nie powstaje z niczego i to, co jest dziê przedmiotem ochrony, to cz sto tylko mutacja tego, co stworzyli w przesz oêci inni, cz sto anonimowi twórcy 6. Ma to bardzo powa ne implikacje dla rozwoju kultury. Nie ulega wàtpliwoêci, e w asnoêç intelektualnà nale y chroniç, ale ortodoksyjnie aplikowane Êrodki jej ochrony gro à zamra aniem wytworów kultury w chronionym kszta cie. Wiele spo ecznoêci nadal jednak nie dopuszcza myêli, e kultura mo e byç w asnoêcià prywatnà, uwa a jà za w asnoêç wspólnotowà. Tymczasem, jak si przewiduje, 5-6 w aêcicieli praw autorskich mo e w niedalekiej przysz oêci kontrolowaç ca y obrót kulturà, narzucajàc artystom styl twórczoêci zgodny z wymogami rynku. Jaki kraj o s abych lub nieistniejàcych w asnych przemys ach kultury mo e konkurowaç z takim molochem? Krà à dziê tysiàce dóbr kultury, które docierajà do ka dego zakàtka globu. Ale jakimê ma o jeszcze zbadanym prawem wiele z tych produktów ulega jakby kulturowemu oswojeniu. Ta regu a dotyka a w przesz oêci wiele dóbr kultury o cechach uniwersalnych, na przyk ad religii (inkulturacja chrzeêcijaƒstwa czy islamu), j zyków: acina ulega a wulgaryzacji, dzi ki czemu powsta a rodzina j zyków neo aciƒskich. Nawiasem mówiàc, nie wiadomo, czy taki los nie spotka angielszczyzny. Kontakty zawsze produkowa y ró norodnoêç. Ta ró norodnoêç przetrwa a nie tylko dzi ki oporowi kultur przed zmianami, obronie przed unifikacjà, lecz tak e, a mo e przede wszystkim, dzi ki krzy owaniu, zderzaniu si kultur, przeszczepianiu wartoêci i wzorów. To, e ludzie wsz dzie na Êwiecie pragnà si ró niç, sk ania korporacje ponadnarodowe do dywersyfikowania oferty. JesteÊmy Êwiadkami handlu ró norodnoêcià kultury o bezprecedensowej skali. Weêmy na przyk ad pot ny przemys spo ywczy. Jednym tchem wspomina si tu o restauracjach McDonalda, ale przecie przemys kulinarny to nie tylko fast food, to tak e setki tysi cy kuchni etnicznych, promowanych nie tylko przez reklam, opisywanych przez krytyków potraw i restauracji (food critics), czasem nawet bardzo powa nych pisarzy. Tu zarabia si nie tylko, czy nie tyle, na kulinarnej materii, ile na symbolach i smakach kultur. Przyczynia si to do s abni cia uniformizmu w sposobach ycia, czy po prostu bycia. Ludzie nie chcà jednego, miejskiego czy podmiejskiego stylu. Odmienne obrazy, style ycia, marki produktów itp., które wywo ujà ekscytacj i zainteresowanie, znajdujà drog na rynek. JeÊli w spo- eczeƒstwie pomasowym ka dy chce mieç prawo do indywidualnego prze ycia, to jego wybór konsumowania jakiegoê kulturowego artefaktu jest poniekàd potrzebà identyfikacji z nim, choçby tylko chwilowej. To w aênie prowadzi nie do uniformizacji kultury, a ró norodnoêci. Taka globalizacja nie wiedzie do narzucania jednych form i eliminowania innych, lecz do globalnej dyfuzji wszystkiego, co przyciàga. OczywiÊcie, ktoê powie, e jest to sztuczna ró norodnoêç Êwiata, e te disneylandowskie smaki, dêwi ki i obrazy, zapachy i dotyk ró nych kultur to kopie, czego wielu ludzi s abo znajàcych autentyczne kultury regionalne czy lokalne nawet nie wie. JeÊli przyjàç, e mamy do czynienia z globalizacjà ró norodnoêci, to znaczy, e wygrajà tylko te kultury, którym uda si przet umaczyç swe walory na spektakl i dobrze sprzedajàcy si produkt rynkowy, a te które nie b dà do tego zdolne, ulegnà muzeifikacji, utracà swych Kulturtraegerów. Mo na zatem powiedzieç, e najbardziej prawdopodobne jest przetrwanie przez urynkowienie. Przed m odymi generacjami Polaków staje powa ny dylemat: jak dziedziczyç kultur? JeÊli coraz trudniej si jà dziedziczy przez tradycyjnà socjalizacj, to mo e b dzie to atwiejsze dzi ki urynkowieniu? Pytanie tak formu owane nieco prowokuje. Jednak badania w niektórych krajach pokazujà, e m odzie tracàca kontakt z przekazem mi dzypokoleniowym dokonujàcym si w tradycyjny sposób, powraca do êróde, do kanonu w asnej kultury dzi ki temu, e mo e si w niej wy yç w nowy sposób: przez przek adanie jej na spektakle dla turystów, sprzedawanie na rynku smaków i manier : muzyki, taƒców, kuchni, tradycyjnego wytwórstwa, ubiorów inspirujàcych mod. W ten w aênie sposób dokonuje si fragmentacja, czy dekonstrukcja kultur: bierze si z nich te obrazy, smaki, zapachy, dêwi ki, które mo na wypromowaç, poleciç konsumentowi jako atrakcyjne, ale cz sto ju zdekontekstualizowane kulturowo produkty. Tak zrobi a karier lambada, taniec z brazylijskich pla, który wszed w obieg J. Smiers, Freedom and protection. The impact of economic globalization on artistic cultures worldwide. Utrecht School of the Arts, The Netherland, (a typescript), 2001.

12 7 A. Fuat Firat, Consumer culture or culture consumed? (In:) J.A. Costa, G.J. Bamossy, Marketing in multicultural world. London Our creative diversity. Report of the World Commission on Culture and Development. Printed in France, globalny i powróci na pla Copacabana ju w tej przekszta conej, bardziej zerotyzowanej wersji, dajàcej si wsz dzie sprzedaç. Takie dekonstruowanie kultury na potrzeby rynku mi dzynarodowego daje zaj cie i dochody, a tak e satysfakcj z tego, e jest si zdolnym do kulturowej kooperacji ze Êwiatem, e umie si uczestniczyç w globalnych transferach kultury. Je- Êli taka b dzie orientacja m odych Polaków co do uczestnictwa w kulturze, to znaczy, e b dà oni zapoznawaç si z bogactwem kulturowym Êwiata przede wszystkim przez jego konsumpcj. 7 Pozostaje istotny problem, czy takà kultur mo na i nale y pozostawiç jedynie ywio om rynkowym, czy mo na i warto wesprzeç jà jakàê mi dzynarodowà politykà kulturalnà, która korygowa aby jej z e strony i wzmacnia a dobre, ale nie narzuca a niepo àdanych regulacji czy przymusu. Dokumenty UNESCO zalecajà ochron pluralizmu kultur. Ró norodnoêç jest wartoêcià, ubarwia: varietas ludet. Ale jest tak e bardzo funkcjonalna, utrzymuje nieêmiertelnà bujnoêç ycia, jak to okreêla polski socjolog, Stanis aw Ossowski. Ró ne kultury zap adniajà si wzajemnie ideami i pomys ami. KreatywnoÊç i tempo innowacji szybko wzrastajà. Autorzy Raportu Âwiatowej Komisji ONZ pod przewodnictwem Pereza de Quellara Nasza twórcza ró norodnoêç 8 dobrze rozumiejà, e formu ujàc strategie rozwojowe, trzeba chroniç zagro one kultury tak samo jak bioró norodnoêç i zagro one gatunki, bo te kultury dostarczajà kodu, dzi ki któremu jest w ogóle mo liwe ich zrozumienie oraz komunikacja symboliczna mi dzy ludêmi i trwanie przez stulecia ca ych spo ecznoêci. JeÊli te kultury przetrwa y tak d ugo, to znaczy, e pomaga y ludziom w przystosowaniu si do wyzwaƒ czasu i otoczenia. Niech ç do rynku i konsumpcji kultury jako regulatora to samoêci wyp ywa po cz Êci z utraty kontroli elit narodowych, niemo noêci zapanowania nad tym, jakie wartoêci nale y zachowaç, a jakie elementy powinny ulec zmianie. To jest najpowa niejsze zagro enie dla ma ych i Êrednich rynków kultury, do których nale y tak e polski rynek kultury popularnej. Produkcja na taki rynek jest kosztowna i wymaga subsydiowania, na co wiele ma ych krajów nie staç. Produkty z wielkich korporacji sà tanie, tym bardziej, e do ich promocji na rynkach lokalnych stosuje si cz sto swoisty dumping kulturowy. W tym Êwietle jawi si problem ochrony kulturalnej ró norodnoêci naszego kraju. Mi dzynarodowa polityka kulturalna w wydaniu UNESCO, a tak e narodowe polityki kulturalne znalaz y si w trudnej sytuacji, w coraz mniejszym stopniu sà zdolne do skutecznego wp ywania na procesy kulturowe w po àdanym kierunku, poniewa coraz wi cej dóbr kultury nabywa si u prywatnych wytwórców. Mo e wi c pluralizm znajdzie wsparcie w rynku mi dzynarodowym? Aby tak si sta o, potrzebne jest partnerstwo: rzàdów, sektora pozarzàdowego oraz biznesu. Chodzi o po àdany wp yw kultury globalnej, który nie niszczy jednak kultur to samoêciowych. Celem polskiej polityki kulturalnej i edukacyjnej powinno byç to, aby Polacy pozostajàcy w zasi gu kultury globalnej nie byli pozbawieni uczestnictwa w kulturze narodowej, etnicznej, regionalnej, czy lokalnej. Globalna kultura powinna tworzyç uniwersalny kod komunikacji, potrzebny zw aszcza do prowadzenia biznesu i wymiany intelektualnej w wielokulturowym Êwiecie, bez wyrzekania si w asnej w asnej kultury, dzi ki której Polacy nie b dà si czuli obco w globalnym Êwiecie. Wa na jest rola j zyka angielskiego, którego Êwiatowa ranga nie powinna byç traktowana jako zagro enie, lecz szansa wykorzystania tej lingua franca epoki globalnej do dialogu mi dzy cywilizacjami i promocji w asnej kultury. Powszechnà znajomoêç angielszczyzny nale y widzieç jako jeden z istotnych atutów naszego uczestnictwa w procesach globalizacji. Procesy, o których mowa, niosà pewne zagro enia, ale dajà te Polsce mo liwoêci budowania jej wizerunku jako kraju zró nicowanego. Wiele regionów i pogranicz europejskich dyskontuje ekonomicznie swe zró nicowanie. adna w adza samorzàdowa czy regionalna w Europie Zachodniej nie tuszuje swego wielokulturowego i wieloetnicznego oblicza: co wi cej t ró norakoêç eksponuje, nie tylko dlatego, e wymagajà tego standardy europejskie, ale tak- e dlatego, e to si op aca, daje atuty rozwojowe. WitalnoÊç kultur narodowych, regionalnych, a tak e kultury europejskiej zale y od zdolno- Êci przemys ów kultury w zakresie produkcji i dystrybucji kultur oraz dzie jej twórców. W tej sytuacji uzasadniona jest interwencja paƒstwa majàca na celu ochron to samoêci narodowej, dba oêç o wysokà jakoêç i ró norodnoêç kulturowà oferty, a tak e dà enie do ograniczenia bariery cenowej w dost pie przeci tnego konsumenta do dóbr kultury. Najwi kszym bodaj wyzwaniem dla Polski w globalnym spo eczeƒstwie informacyjnym b dzie w àczenie w asnego obiegu kultury w obieg globalny. Wymagaç to b dzie unikni cia 118

13 skrajnoêci: z jednej strony zdominowanie w asnego obiegu przez obieg globalny, a z drugiej pokusy chronienia w asnej kultury przed inwazjà z zewnàtrz. W warunkach otwartego spo eczeƒstwa to drugie zagro enie nie wydaje si realne, bardziej to pierwsze. Oznacza oby ono pogorszenie warunków dla w asnej twórczoêci. Dlatego wyjêciem jest nieprzeciwstawianie si kulturze globalnej, nazywanej metaforycznie McÂwiatem, lecz znalezienie w niej niszy. Polska na miar swych mo liwoêci i ambicji mo e dzia aniami swych w adz, obywateli twórców kultury przyczyniç si do nadawania globalizacji kultury takich kszta tów, aby by a ona wolna od dwóch skrajnoêci: z jednej strony nu àcej homogenizacji Êwiata, z drugiej jego retrybalizacji niosàcej ze sobà konflikty narodowe, etniczne, lokalne. W interesie paƒstwa i narodu otwartego, le àcego w centrum Europy, jest wspieranie globalizacji ró norodnoêci. 6.4 Kazimierz Krzysztofek Kontekst kulturowy spo eczeƒstwa informacyjnego Trudno zrozumieç istot i tendencje rozwojowe spo eczeƒstwa informacyjnego bez jego kontekstu socjokulturowego, które jest dlaƒ funkcjonalne i które ono samo wspó tworzy. Te tendencje rodzà si w centrach cywilizacyjnych, a nast pnie przenoszà si na jego peryferie. W zasi g takiej kultury przemieszcza si tak e Polska. We wspó czesnej kulturze nie ma kanonu, czyli wartoêci i poj ç znanych wszystkim i przez wszystkich jednakowo rozumianych, jak kanon s ów w wokabularzu j zyka ojczystego. Kultura krà àca w obiegu globalnym nie jest kulturà hierarchicznà wobec lokalnych (narodowych, regionalnych), staje si jakby metakulturà. Jej cechà jest wymiennoêç pi kna i brzydoty, z a i dobra, fa szu i prawdy, sacrum i profanum. Nast puje intelektualna dewaluacja poj cia tekstu, historyczna pami ç jest raczej Êmietnikiem kultury ni jej bogactwem. Jest to kultura bez metafizyki. Quasi-metafizyka odradza si raczej w urynkowionej prymitywnej magii lub astrologii ni filozofii. Do rangi najwa niejszych wartoêci urasta spontanicznoêç i twórczoêç. Wszystko ma byç twórcze. Osobisty rozwój opiera si na w asnych potrzebach i mo liwoêciach, a nie na obowiàzujàcych i powszechnie przyjmowanych wartoêciach i normach, bo takich nie ma. W ich miejsce pojawia si eksperymentowanie w dziedzinie aksjologicznej i moralnej: wszystkiego trzeba doêwiadczyç samemu i dopiero z prze ytych doêwiadczeƒ wyciàgaç wnioski, jak dalej post powaç. Jednostka bowiem powinna staç si samodzielna wzgl dem ka dej sytuacji. Ona sama jest twórcà sensu swojego ycia. Zmiana to samoêci staje si zjawiskiem normalnym, jak kiedyê normà by o jej trwanie; cz owiek musi si nieustannie samodefiniowaç i samoaktualizowaç; to samoêç si rozprasza i scala wedle schematu: integracja dezintegracja nowa integracja. S owem, to samoêç w spo eczeƒstwie wielokulturowym i ponowoczesnym rodzi si coraz cz Êciej jako synkretyczny zrost elementów z ró nych zbiorów. Przypomina to swoiste majsterkowanie (bricolage) i przy tym dostarczaniu klocków dla majsterkowiczów coraz wi kszà rol odgrywa marketing ró nych elementów kultury. Style ycia, w istocie naszà to samoêç, mo- emy kupiç na rynku, gdzie ludzie konstruujà swà to samoêç przez dobra i us ugi. Ka dy styl jest uprawniony, nie ma ju ról ekscentrycznych, bo rynek konsumpcji ten ekscentryzm doskonale akomoduje. Konsumpcja staje si formà spe nienia. Zach ta do przebierania wêród asortymentu prawdziwych i niepowtarzalnych jaêni jawi si klientom spo eczeƒstwa konsumentów jako znak ich wolnoêci. Has om autokreacji i samostanowienia towarzyszy narzucanie to samoêci przez konsumpcj. Si ga si po to samoêç obiecujàcà nowe satysfakcje, jeszcze nie doznane, a pozbywa si innych, które rozczarowa y, albo spowszednia y. W tej sytuacji to samoêç staje si coraz bardziej zmienna, ulotna, trudna do utrzymania na d u szà met. Zach ca si do kreowania samego siebie w czasach, gdy ma o kto mo e byç pewien swej kontroli nad biegiem w asnego ycia, a to samoêç to przecie w aênie kwestia kontroli nad w asnym yciem 9. 9 K. Krzysztofek, Konsumpcja kultury czyli wdra anie do ról przez rynek. Kultura Wspó czesna 2-3,

14 Wraz z mno eniem si szans roênie groêba restrukturacji, fragmentacji i rozpadu wi zi. Osobnik bez przesz oêci i bez przysz oêci, rodzàcy si wcià na nowo osoba taka pasuje jak ula do kultury specjalizujàcej si w stapianiu i przetapianiu to samoêci. Ludzi z kultur lokalnych bombardujà sygna y, obrazy, wzory do naêladowania o mocy perswazyjnej przerastajàcej wszystko, co cz onkowie spo ecznoêci lokalnej mogliby stworzyç o w asnych si ach. Lokalni liderzy majà ju niewielki wp yw na ycie wspólnoty. Ma e spo ecznoêci w coraz mniejszym stopniu kreujà kultur dla siebie, wyrastajàcà z ich ycia, pracy, prze yç, jak to mia o miejsce w spo- eczeƒstwach przednowoczesnych przez tysiàce lat. S owem, tracà szans samoportretowania si przez kultur. Sà one zaopatrywane w ofert konsumpcyjnà wytwarzanà przez wyspecjalizowanych producentów kultury popularnej, którà oni w nich t oczà. Jednostka przestaje byç okreêlana przez swojà przynale noêç, przestaje byç cz onkiem czegoê i chce byç podmiotem dzia ania. Demokracja, podobnie jak religia, przestaje zapewniaç kontrol dajàcà gwarancje adu przez consensus wartoêci, staje si bowiem procedurà. Wiemy, jak wyglàda a kontrola przez kultur, do której si przynale y; mniej wiemy, jakie sà mechanizmy kontroli przez kultur, którà si konsumuje. Wiele jednak wskazuje na to, e newralgiczny punkt regulacji spo ecznej znajduje si ju na rynku 10. Konkludujàc mo na powiedzieç, e przyczyn tendencji w kierunku prywatyzacji Êwiadomo- Êci i to samoêci jest wiele, wià à si one generalnie z procesem kulturowym zwanym prze omem postmodernistycznym. Koncepcja jednostki w póênokapitalistycznym, informacyjnym spo eczeƒstwie ogromnie wyzwala twórczoêç indywidualnà, podsuwa wartoêci, które leczà z fanatyzmu, chronià przed etnocentryzmem i nietolerancjà, sà przydatne w procesie adaptacji do rynku i spo eczeƒstwa otwartego. Taka kultura ma walory terapeutyczne, uczy otwarto- Êci, ycia bez blokad; rozbudza potrzeb osiàgni ç, patrzenia w przysz oêç bez nieustannych powrotów do z ej historii, wymaga nowych form innowacji i adaptacji. Z drugiej wszak e strony taka kultura zawiera pierwiastek negatywny: os abia kapita spo eczny tkwiàcy w wi ziach mi dzyludzkich, dezintegruje narody, st pia si y samoregulacji i samoorganizacji spo ecznej, a tak e niweczy dzia anie sankcji grupowych jako formy kontroli danej wspólnoty nad jednostkà, która narusza wspólnotowy kanon wartoêci. 10 R. Shusterman, Sztuka ycia a etyka postmodernistyczna. Kultura Wspó czesna 3-4,