Nie tylko krzemieniem zbrojono strzałę? O kamiennych narzędziach retuszowanych ze stanowiska Ludowice 6

Transkrypt

1 Grzegorz Osipowicz Nie tylko krzemieniem zbrojono strzałę? O kamiennych narzędziach retuszowanych ze stanowiska Ludowice 6 ABSTRACT: Was an arrow equipped with a flint exclusively? Retouched tools from site 6 in Ludowice. In the course of excavations at the Mesolithic site Ludowice 6 a collection of 533 stone artefacts was acquired (as of 2011). Amongst them, there were remains of an industry, in the number of 483 specimens, the primary feature of which was core exploitation set on production of blades, flakes and as a consequence tools of forms similar to those typical for flint artefacts. Applied techniques were analogous to those used in flint processing as well. The industry was based on several types of quartz porphyry, fine-grained red granitoid and ferruginous quartz sandstone. However, grey granitoid, grey quartz sandstone, quartzites, gneisses, quartz as well as mudstones and slates were also subjected to treatment. The collection contained 30 specimens identified as morphological tools. The analysis of retouch visible on them and results of preliminary use-wear study confirm their anthropogenic origin and indicate utilization as tools. It is the first lithic industry of this type dated to the Middle Stone Age in the territories of Poland. STRESZCZENIE: W trakcie wykopalisk na mezolitycznym stanowisku Ludowice 6 odkryto 533 wyroby wykonane z kamienia (do 2011 r.). 483 z nich uzyskano w trakcie redukcji kamiennych rdzeni wiórowych i odłupkowych, prowadzonej w sposób analogiczny do redukcji rdzeni krzemiennych, co w konsekwencji prowadziło do uzyskania narzędzi podobnych do tych wytworzonych z krzemienia. Przemysł kamienny opierał się na kilku typach porfiru kwarcytowego, drobnoziar nistym granitoidzie czerwonym i żelazistym piaskowcu kwarcowym. Poza tym wykorzystywano szary granitoid, szary piaskowiec kwarcowy, kwarcyty, gnejsy, kwarc oraz mułowce i łupki. Zespół zawiera 30 wyrobów określonych jako morfologiczne narzędzia. Analiza retuszy oraz wstępna analiza śladów zużycia na narzędziach potwierdzają ich antropogeniczne pochodzenie oraz wykorzystanie jako narzędzi. Jest to pierwszy przykład przemysłu tego rodzaju datowanego na okres mezolitu na ziemiach Polski. KEY WORDS: Mesolithic, Ludowice 6 site, stone tools, use-wear analysis, SŁOWA KLUCZOWE: mezolit, stanowisko Ludowice 6, narzędzia kamienne, analiza funkcjonalna

2 160 Wytwory kamienne stanowią jeden z podstawowych typów źródeł identyfikowanych na stanowiskach z epoki kamienia. W przypadku starszej i środkowej fazy tego okresu jest to często źródło jedyne. Obszar ziem polskich jest zasobny w surowce krzemienne, co sprawia, że to właśnie one były podstawowym materiałem wykorzystywanym do produkcji narzędzi kamiennych w pradziejach tego rejonu. Z takiego założenia wychodzi większość badaczy w naszym kraju (choć nie tylko), ograniczając poszukiwania kamiennych zabytków niekrzemiennych (szczególnie w rejonach teoretycznie zasobnych w krzemień) do kilku typów wytworów makrolitycznych, tj.: siekier, toporów, rozcieraczy, płyt szlifierskich, tłuczków itp. Takie postępowanie deprecjonuje wartość surowców tego typu i może prowadzić do popełniania dużych i bardzo szkodliwych błędów, polegających przede wszystkim na pomijaniu (również w trakcie daleko idących interpretacji) ważnej kategorii źródeł. A przecież powszechnie wiadomo, że w rejonach, gdzie dostęp do krzemienia (bądź podobnej jakości surowców) był utrudniony, często wykorzystywano inne, z naszej perspektywy gorsze technicznie rodzaje skał drobnokrystalicznych, takie jak: kwarc, kwarcyt, piaskowce drobnokrystaliczne, czerty, rogowce itp. Nie można zakładać, że takie praktyki nie miały miejsca również na terenie Polski, szczególnie, że w niektórych rejonach naszego kraju oraz w pewnych okresach chronologicznych (np. we wczesnym mezolicie) lepszej jakości surowce krzemienne były trudno dostępne. U źródła wykorzystywania skał innych niż krzemienie mogły leżeć również odmienne powody, np. użytkowe, rytualne czy wynikające z tradycji kulturowych. Opisywane zjawiska mogły mieć charakter mocno lokalny i bardzo ograniczony w czasie, co powoduje, że stają się trudne do zarejestrowania, szczególnie jeżeli w trakcie badań wykopaliskowych źródła tego typu nie są w zasadzie brane pod uwagę lub poszukuje się jedynie wybranych ich kategorii. Ostatnio niezwykle interesujący zbiór wytworów kamiennych odkryto w trakcie badań mezolitycznego stanowiska Ludowice 6, w gminie Wąbrzeźno. Wchodzące w jego skład przedmioty zdecydowanie odbiegają od powszechnie akceptowanego obrazu wytwórczości kamieniarskiej środkowej epoki kamienia na ziemiach polskich (działu gospodarki zasadniczo niewyróżnianego, por. Galiński 2002) i ich bliższa analiza może doprowadzić do weryfikacji niektórych ustaleń w tym względzie. Poniżej przedstawiono wyniki wstępnych analiz jednej z grup wytworów wydzielonych w tym zbiorze, tj. potencjalnych okazów retuszowanych. Podstawowym celem pracy jest weryfikacja ich pochodzenia antropogenicznego oraz związku z grupą narzędzi morfologicznych. STANOWISKO LUDOWICE 6, GM. WĄBRZEŹNO Stanowisko Ludowice 6 znajduje się w środkowej części Pojezierza Chełmińskiego, na Wysoczyźnie Chełmińskiej (ryc. 1), w strefie kontaktu sandru i dużego wytopiska, wypełnionego osadami biogenicznymi (torfem). W części sandrowej występują gleby rdzawe, w kierunku torfowiska przechodzące w gleby murszaste, następnie w torfowo-murszowe i torfowe torfowiska niskiego. Badania archeologiczne rozpoczęto tu w 2009 roku z ramienia Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jak do tej pory objęto nimi 522,5 m 2 powierzchni stanowiska i doprowadziły one do rejestracji 8 warstw akumulacyjnych oraz 22 wziemnych obiektów kulturowych. W części sandrowej materiały mezolityczne wystąpiły w ramach dwóch skupisk (siedlisk) o powierzchni około 4 arów każde. Jak do tej pory w większym zakresie (około 95%) przebadano tylko jedno z nich, stopień zbadania drugiego to około 30%. Zgodnie z obserwacjami poczynionymi w trakcie badań archeologicznych oraz

3 161 Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska Ludowice 6 Fig. 1. Ludowice, site 6. Location of the site opiniami gleboznawcy i geomorfologa uznano, że materiały mezolityczne, które występują w sandrowej części stanowiska, w stropie gleby rdzawej, znajdują się w kontekście pierwotnym (in situ) i nie uległy większym przemieszczeniom. Ma to duże znaczenie dla wniosków wyciąganych względem ich chronologii oraz ewentualnej homogeniczności. Przeprowadzone dotychczas prace doprowadziły do odkrycia 9179 wytworów krzemiennych, 533 wyrobów kamiennych, 217 kości oraz (w części torfowej) nielicznych źródeł z innych surowców organicznych. Analiza pozyskanych materiałów pozwoliła na wyciągnięcie następujących wniosków, co do etapów penetracji obszaru stanowiska. Początki i główna faza jego zasiedlenia miała miejsce w mezolicie. Jak można przypuszczać ze wstępnej analizy odnalezionych wytworów krzemiennych, stanowisko odwiedzane było wielokrotnie przez przedstawicieli (zapewne) trzech kultur archeologicznych: kultury komornickiej okresu preborealnego lub borealnego (z którą wiązać należy zdecydowaną większość materiałów krzemiennych), nieokreślonej kultury maglemoskiej okresu preborealnego lub borealnego (pozostałością po niej jest niezwykle interesujący zespół z jednozadziorcami) i tzw. kultury chojnicko-pieńkowskiej (ugrupowań postmaglemoskich okresu atlantyckiego), której przedstawiciele przebywali tutaj (jak można sądzić na tym etapie badań) sporadycznie. W następnych okresach obszar stanowiska był rzadziej odwiedzany. Zarejestrowano jedynie pozostałości osadnictwa (o nieokreślonej skali, ale niezbyt intensywnego) z okresu wczesnej epoki brązu.

4 162 RETUSZOWANE NARZĘDZIA KAMIENNE ZE STANOWISKA LUDOWICE 6 Wśród odkrytych na terenie stanowiska wyrobów kamiennych zidentyfikowano różne rodzaje przedmiotów. Część z nich (50 szt. 10,3%) reprezentuje klasyczny aparat narzędziowy, często identyfikowany na wielu stanowiskach epoki kamienia, tj. różnego typu rozcieracze, gładziki, płyty szlifierskie, podkładki czy kamienie ze śladami gładzenia (Chachlikowski 1997). Na stanowisku w Ludowicach odkryto jednak również pozostałości niezwykle interesującego przemysłu kamiennego, liczącego obecnie 483 wytwory, którego podstawową cechą było rdzeniowanie ukierunkowane na produkcję wiórów, odłupków, a w konsekwencji także narzędzi o formach zbliżonych do typowych dla wytworów z krzemienia. Charakterystyczne było przy tym stosowanie tożsamych z używanymi do obróbki tego surowca technik. Przemysł opierał się przede wszystkim na kilku typach porfiru kwarcytowego, drobnoziarnistym granitoidzie czerwonym i żelazistym piaskowcu kwarcowym. Obróbce poddawano jednak również inne gatunki skał krystalicznych, tj.: granitoid szary, piaskowiec kwarcytowy szary, kwarcyty, gnejsy, kwarc oraz mułowce i łupki (Tab. 1) 1. Chronologia zbioru nie jest jeszcze do końca pewna. Biorąc jednak pod uwagę fakt obecności opisywanych wyrobów w bezpośrednim kontekście materiałów mezolitycznych i tożsamy do zarejestrowanego w ich przypadku zasięg przestrzenny (pionowy i poziomy) występowania, a także formy zidentyfikowanych rdzeni, półsurowca wiórowego i niektórych narzędzi morfologicznych należy stwierdzić, że ich związek ze środkowa epoką kamienia (zapewne jej wczesną fazą) jest bardzo prawdopodobny. Hipotezę tę uprawomocnia dodatkowo obecność prawdopodobnego rylcowca, wskazującego na stosowanie typowej dla tego okresu techniki produkcji zbrojników. Większość zbioru stanowią odłupki oraz okruchy kamienne (Tab. 1). Formy rdzeniowe (Tabl. 1: 3:1) to 5,4%, a wióry i ich fragmenty (Tabl. 2: 2-6) 8,5% wytworów; zidentyfikowano 18 form o cechach odłupków technicznych (zatępce, podtępce, odnawiaki, rylczaki, prawdopodobny rylcowiec). Grupa wyrobów uznanych za narzędzia morfologiczne liczy 30 okazów, co stanowi 6,2% zbioru. Zasadniczo zaliczone tu przedmioty można podzielić na dwa typy główne, tj.: wytwory z potencjalnym retuszem intencjonalnym 19 szt. oraz z czytelnymi negatywami uznanymi za odbicia rylcowe 11 szt. (Tabl. 2: 7,8). W tym miejscu bliższej analizie poddane zostaną wytwory pierwszego z wymienionych typów, a szczegółowej charakterystyce czytelne na nich retusze. Pozwoli to, w założeniu, na identyfikację cech łączących te wykruszenia z retuszami intencjonalnymi typowymi dla narzędzi krzemiennych i ostatecznie umożliwi przypisanie ich powstania dziełu rąk ludzkich. Biorąc pod uwagę kryteria morfologiczne stosowane do klasyfikacji zabytków krzemiennych, w grupie wytworów z potencjalnym retuszem intencjonalnym można wyróżnić: 4 drapacze, 2 skrobacze, fragment formy tylcowej, 3 wióry retuszowane, 2 odłupki retuszowane, formę rdzeniową z retuszem oraz 6 wytworów, na których obecność retuszu jest szczególnie dyskusyjna (pominięte w dalszej części pracy). Pierwszy z drapaczy (Tabl. 3:1) to jedyny okaz tego typu wykonany z kwarcytu (do produkcji pozostałych posłużył porfir). Wytwór przypomina odłupkowe drapacze typu tarnowiańskiego i ma niezbyt wysokie drapisko uformowane w wierzchołkowej części okazu oraz retusz na stronę negatywową formujący jeden 1 Analizę petrograficzną wytworów wchodzących w skład zbioru wykonała dr Halina Pomianowska z Zakładu Geologii i Hydrogeologii Instytutu Geografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

5 163 Tabela 1. Ludowice, gm. Wąbrzeźno, stan. 6. Struktura morfologiczno-surowcowa materiałów kamiennych z wyłączeniem grupy narzędzi mikrolitycznych (sezony badawcze ) Table 1. Ludowice, com. Wąbrzeźno, site 6. Structure of lithic materials in respect of morphology and raw materials, microliths excluded (excavations of ) Surowiec Grupa morfolog I. Formy rdzeniowe II. Wióry i ich fragmenty III. Odłupki, okruchy i łuski Porfiry kwarcowe czerwone Granitoidy czerwone Granitoidy szare Żelaziste piaskowce kwarcowe Piaskowce kwarcowe szare Kwarcyty Gnejsy Mułowce i łupki Pojedyncze minerały: kwarc i skalenie (odłupki 91, okruchy 72, łuski 39) 78 (odłupki 38, okruchy 33, łuski 7) - 57 (odłupki 36, okruchy 17, łuski 4) 24 (odłupki 13, okruchy 9, łuski 2) 8 (odłupki 4, okruchy 3, łuski 1) 4 (odłupki 1, okruchy 3) 2 12 (odłupki 2, okruchy 6, łuski 4) IV. Narzędzia Razem % 49,6 18,8 0,2 18 6,6 2,9 0,8 0,6 2,5 100 Razem 387 z jego boków. Grubokrystaliczność surowca, z którego wykonano narzędzie, powoduje, że obecny na nim retusz intencjonalny jest słabo czytelny, a wchodzące w jego skład negatywy oddzielają mało wyodrębnione i zaokrąglone (zapewne również na skutek zniszczeń podepozycyjnych) burty. Większość negatywów ma zakończenia piórowe, czytelne są pojedyncze negatywy zakończone stopniowo. Drugi z drapaczy to masywna forma wykonana z wióra bądź wióroodłupka (Tabl. 3:2). Okaz jest złamany przy podstawie i ma wysokie drapisko, którego kąt (rozwarty) wskazuje na wielokrotne naprawy, tj. wtórne retuszowanie narzędzia. Retusz intencjonalny jest prawdopodobnie obecny również na jednym z jego boków, co jednak trudno potwierdzić z większą dozą prawdopodobieństwa ze względu na duże zniszczenie podepozycyjne okazu. Retusz tworzący drapisko jest nieregularny i tworzą go muszlowate negatywy zakończone piórowo. Trzeci z wyróżnionych drapaczy to niewielka forma odłupkowa, z częściowo zniszczonym regularnym i niewysokim drapiskiem (tabl. 4:1). Tworzące je negatywy mają w większości zakończenia piórowe, a sam retusz jest zasadniczo jednostopniowy. Jedynie po lewej stronie drapiska zarejestrowano wykruszenie wielostopniowe. Ostatni z wytworów opisywanego typu należy uznać za odłamane drapisko, choć jego pewna klasyfikacja jest utrudniona z powodu złego stanu zachowania (tabl. 4:2). Retusz widoczny na wytworze budują stosunkowo drobne negatywy o zbliżonym do prostokąta kształcie, zakończone piórowo lub zawiasowo. Odłamywanie zużytych drapisk było stosowane wśród społeczności pradziejowych jako jedna z metod naprawy drapaczy (Osipowicz 2010, ), co może stanowić swego rodzaju pośredni argument za związkiem opisywanego wytworu z wytwórczością człowieka epoki kamienia.

6 164 Oba wytwory przypisane do grupy skrobaczy wykonano z porfiru. Pierwszy z nich to nieregularny odłupek z zaretuszowanym jednym z boków (tabl. 4:3). Krawędź retuszowana jest prosta w zarysie, a samo wykruszenie ma profil bliski/nieregularny i tworzą je negatywy różnej wielkości, zakończone z reguły zawiasowo i stopniowo. Drugi ze skrobaczy to narzędzie wnękowe wykonane przy pomocy regularnego retuszu jednostopniowego, którego negatywy są zakończone piórowo (tabl 4: 4). Zidentyfikowana forma tylcowa to niezwykle interesujący fragment narzędzia, którego poprawna interpretacja może mieć duży wpływ na określenie względnej chronologii całego zbioru. Okaz wykonano z trapezowatego w przekroju wiórka porfirowego, który poddano wtórnej obróbce przy pomocy retuszu przykrawędnego zatępiającego, skierowanego na stronę negatywową, tworząc wklęsłą krawędź zorientowaną skośnie do osi półsurowca rodzaj półtylca (Tabl. 4: 5). Retusz podobnego typu (z tym, że na stronę pozytywową) widoczny jest również na niewielkim fragmencie jednego z boków wióra, w odległości około 8 mm od sugerowanego półtylca. Jest on zorientowany skośnie do osi morfologicznej okazu i tworzył zapewne pierwotnie z naprzeciwległym bokiem wyrobu rodzaj ostrza tylcowego. Jest ono obecnie zniszczone przez negatyw odbicia mikrorylcowego, zdejmujący również ostrą krawędź niezaretuszowanego (zapewne) boku. Opisywany wytwór jest więc prawdopodobnie zniszczonym, krępym trójkątem nierównobocznym, z częściowo retuszowanym bokiem dłuższym i wklęsłym skrzydełkiem (Tabl. 4: 5). Retusz widoczny na okazie został wykonany bardzo precyzyjnie i tworzą go regularne negatywy zakończone piórowo. Dwa spośród zidentyfikowanych wiórów retuszowanych to narzędzia wnękowe. Pierwsze z nich to stosunkowo duży wiór porfirowy z odłamaną częścią piętkowo-sęczkową. W niewielkiej odległości od złamania czytelne są dwie naprzeciwległe wnęki wykonane retuszem zorientowanym zwrotnie (Tabl. 5: 1). Wykonano je przy pomocy niezbyt regularnego wykruszenia o negatywach zakończonych piórowo. Retusz pokrywał pierwotnie prawdopodobnie również wierzchołkową część jednego z boków okazu. Obecnie w tym miejscu czytelny jest jednak skośny negatyw rylcowy, czyniący z wytworu rodzaj rylca węgłowego. Drugie z narzędzi to regularny wiórek z jasnego piaskowca kwarcytowego, z odłamanymi częściami piętkowo-sęczkową i wierzchołkową. Na lewym boku okazu widoczna jest niewielka wnęka zaretuszowana na stroną negatywową (Tabl. 5: 2). Z powodu stosunkowo dużej grubokrystaliczności surowca trudno jest bardziej precyzyjnie wypowiedzieć się na temat tworzącego ją wykruszenia. Ma ono jednak charakter wielostopniowy i nie można wykluczyć jego pochodzenia użytkowego. Ostatnie z narzędzi tej grupy to część piętkowo-sęczkowa wióra z jasnego kwarcytu, z zaretuszowanymi fragmentarycznie oboma bokami okazu (Tabl. 5: 3). Retusz widoczny na lewym boku tworzy słabo wyodrębnioną wnękę, jest regularny, jednostopniowy, a wchodzące w jego skład negatywy są zakończone piórowo. Retusz widoczny na prawym boku okazu jest dużo mniej regularny, wielostopniowy i tworzą go negatywy zakończone głównie zawiasowo. Znajduje się on bezpośrednio przy złamaniu i biorąc pod uwagę obecność w zbiorze prawdopodobnego rylcowca, nie można wykluczyć, że wykonano go w celu łatwiejszego podzielenia półsurowca. Wytwory zakwalifikowane do grupy odłupków retuszowanych różnią się między sobą, choć wszystkie wykonano z czerwonego porfiru kwarcytowego. Pierwszy okaz to niewielki odłupek z wyretuszowaną wnęką w części wierzchołkowej (tabl. 5: 4). Zarejestrowane tutaj wykruszenie składa się z kilku niewielkich, muszlowatych negatywów zakończonych piórowo. Drugie z narzędzi to masywny, trójkątny odłupek z wielostopniowym, nieregularnym

7 165 retuszem na jednym z boków (tabl. 6: 1). Wchodzące w jego skład negatywy mają różne kształty i zakończenia. W najgrubszym miejscu wytworu, na burcie międzynegatywowej, widoczne jest wielostopniowe wykruszenie i wymiażdżenie, które wykonano najprawdopodobniej w celu ścienienia tej części narzędzia (być może w celu łatwiejszej oprawy). Niektóre partie retuszu zarejestrowane na okazie mogą mieć pochodzenie użytkowe. Jedyna forma rdzeniowa z prawdopodobnym retuszem intencjonalnym to niewielka bryłka porfiru z negatywami pojedynczych odbić (tabl. 6: 2). Na wytworze widoczna jest wnęka stworzona za pomocą wielostopniowego, regularnego retuszu o muszlowatych negatywach zakończonych piórowo, rzadziej zawiasowo. W zasadzie wszystkie opisane wyroby pokrywa retusz, którego cechy w niczym nie odbiegają od typowych dla rejestrowanych w przypadku analogicznych okazów krzemiennych. Na opisanych drapaczach widoczny jest regularny, jednostronny retusz przykrawędny, formujący półkoliste drapiska, a odnaleziony zbrojnik trójkątny stworzono za pomocą zatępiającego retuszu tylcowego. Również cechy własne zarejestrowanych wykruszeń mocno odbiegają od typowych dla retuszu użytkowego, a tym bardziej podepozycyjnego. We wszystkich przypadkach wykruszenie pokrywa jedynie niektóre, bardzo konkretne fragmenty krawędzi bocznych półsurowca i nie występuje (zwykle nawet pod postacią pojedynczych negatywów) w innych ich częściach. Zaretuszowane krawędzie są regularne, mają konkretne (powtarzalne) kształty, a pokrywające je negatywy są zorientowane jednostronnie i ukierunkowane w ten sam sposób. Na większości okazów retusz ma profil bliski/regularny, jest jednostopniowy i zbudowany z negatywów o zakończeniach piórowych, w czym zdecydowanie odbiega od typowych dla wykruszeń podepozycyjnych wielostopniowych form zębatych i wielownękowych, o wymiażdżonych podstawach negatywów, które są zakończone zawiasowo bądź stopniowo (m.in. McBrearty i in. 1998). Związek opisanych wykruszeń z intencjonalną i konkretnie ukierunkowaną działalnością człowieka wydaje się być więc bardzo prawdopodobny. Czy jednak służyły one tym samym celom, co retusze rejestrowane na wytworach krzemiennych? Na te pytanie mogą odpowiedzieć wyłącznie wyniki analizy traseologicznej. WSTĘPNE WYNIKI ANALIZY TRASEOLOGICZNEJ Analiza mikroskopowa opisywanych wyrobów kamiennych była z wielu powodów bardzo utrudniona, a w niektórych przypadkach wręcz niemożliwa. Zwykle badania traseologiczne rozpoczyna poszukiwanie i analiza wykruszeń użytkowych, mająca na celu identyfikację potencjalnych krawędzi pracujących, określenie kierunku ewentualnej pracy oraz względnej twardości obrabianych materiałów. Kolejnym etapem jest analiza wyświeceń, w trakcie której (podobnie z resztą jak w pewnym stopniu przy badaniu wykruszeń) wykorzystuje się jako materiał porównawczy bazę narzędzi eksperymentalnych. W przypadku opisywanego tutaj zbioru niestety nie było to możliwe ze względu na jej brak, co wyklucza jakiekolwiek dalej idące wnioski na temat zaobserwowanych, potencjalnych zniszczeń użytkowych. Niemożność przeprowadzenia poprawnej analizy traseologicznej wynika również z trudności pojawiających się w trakcie próby dotarcia do bliższych analogii dla opisywanych wytworów oraz braku podstaw do wnioskowania o stopniu i charakterze wpływu procesów podepozycyjnych na ten materiał. Z tych względów przeprowadzona na tym etapie badań analiza traseologiczna ograniczona zostanie wyłącznie do poszukiwania i wstępnej

8 166 charakterystyki potencjalnych zniszczeń użytkowych, których obecność na opisanych powyżej wytworach mogłaby potwierdzić ich charakter narzędziowy. Analizę prowadzono przy użyciu zestawu mikroskopowo-komputerowego Nikon SMZ- -2T. Umożliwia on uzyskanie powiększeń obiektywowych do 12,6 (powiększenia rzeczywiste do 120 ) oraz komputerową digitalizację i przetwarzanie obrazów optycznych. Przy pomocy tego zestawu wykonano fotografie zamieszczone na rycinach 2 i 5. Do obserwacji wyświeceń wykorzystano zestaw mikroskopowo-komputerowy Zeiss-Axiotech, który pozwala na osiągnięcie powiększeń obiektywowych do 50 (powiększenia rzeczywiste do 500 ). Sprzęt ten posłużył do wykonania fotografii zamieszczonych na rycinach 3 i 4. Analizowane materiały oczyszczano czystym C2H5OH. Zastosowaną metodykę i terminologię oparto o istniejący w literaturze przedmiotu system pojęciowy (Ho Ho Committee 1979, ; Vaughan 1985, 10-13, Glossary, s. VII; Gijn van 1989, 16-20; Juel Jensen 1994, 20-27; Korobkowa 1999, 17-21; Osipowicz 2010, 24-35), który dostosowano do potrzeb i wymogów prowadzonej analizy. Na tym etapie badaniom traseologicznym poddano wyłącznie opisane powyżej formy retuszowane, pomijając inne narzędzia oraz grupę debitażu. Przeprowadzone prace doprowadziły do rejestracji dość jednolitych zniszczeń. Na większości analizowanych wytworów zidentyfikowano drobny, zwykle bliski/regularny retusz użytkowy (?), o negatywach (z reguły) muszlowych, zakończonych w różny sposób, ale zwykle stopniowo i zawiasowo. Tworzy on układy jedno- i dwu-, rzadziej wielostopniowe, którym czasem towarzyszą delikatne wymiażdżenia. Wszystkie analizowane wytwory mają zaokrąglone krawędzie (zarówno w częściach retuszowanych, jak i surowych), co świadczy o dużych zmianach podepozycyjnych ich powierzchni. Zaobserwowano jednak prawidłowość, że na większości krawędzi retuszowanych (czyli w potencjalnych częściach pracujących) stopień zaokrąglenia ostrzy jest zdecydowanie większy niż na innych krawędziach wytworów. Świadczy to zapewne o tym, że były one zaokrąglone już przed poddaniem działaniu procesów podepozycyjnych. Najbardziej logiczną przyczyną takiego stanu rzeczy jest wykorzystywanie ich do pracy. Co ważne, na izolowanych fragmentach tych krawędzi zaobserwowano w niektórych przypadkach zagładzenia oraz typowe wyświecenie liniowe (Ryc. 2), którego czytelność, mimo szczątkowego stopnia zachowania, pozwala określić kierunek siły, której przyłożenie doprowadziło do jego powstania. Wyświecenie to, zorientowane prostopadle do orientacji krawędzi, na których występuje, zarejestrowano na morfologicznych skrobaczach, co koreluje z potencjalną funkcją tych narzędzi. Nie zaobserwowano jego obecności poza krawędziami retuszowanymi. Opisywane wyświecenie jest na tyle słabo czytelne, że może wzbudzać wątpliwości (szczególnie, że struktura surowca, z którego wykonano analizowane wytwory, utrudnia jego dobrą dokumentację na fotografiach). Na jednym z odnalezionych drapaczy (Tabl. 3:2) zaobserwowano jednak ślady, których charakterystyka w większym stopniu przekonuje do hipotezy o wykorzystywaniu narzędziowym okazu. Na krawędzi zaretuszowanej tego wytworu zidentyfikowano wykruszenie użytkowe nieodbiegające od widocznego na innych okazach. Na jego ostrzu odkryto jednak bardzo dobrze wykształcone wyświecenie oraz ślady liniowe. Oba typy zniszczeń są zorientowane prostopadle względem linii przebiegu ostrza drapiska (co współgra z prawdopodobnym sposobem jego użytkowania) i nie występują poza miejscem potencjalnego, bezpośredniego styku okazu z obrabianym surowcem. Wyświecenie nosi cechy śladów powstających w wyniku długotrwałego wykorzystywania narzędzia, co pośrednio potwierdza poczynione wcześniej

9 167 Ryc. 2. Ślady użytkowe (?) zaobserwowane na kamiennym skrobaczu odłupkowym (ob. 10, pow. 10) Fig. 2. Use-wear traces (?) observed on a lithic flake scraper (feature no. 10, magnification 10) sugestie o jego wielokrotnej naprawie. Ma ono topografię płaską, lekko dołkową i pokrywa głównie górne części mikroreliefu surowca. Jego tekstura jest zasadniczo gładka, a zasięg średni (Ryc. 3, 4). Pewnymi cechami przypomina ono wyświecenie powstające na krzemiennych narzędziach używanych do pracy w materiałach twardych, a szczególnie w kości (ze względu na delikatne wyoblenia powierzchni wyświeconych). Zaobserwowane ślady liniowe to różnej długości, szerokości i głębokości czarne i wypełnione rysy. Analizie traseologicznej poddano również opisaną powyżej formę tylcową. Jej wyniki dodatkowo uprawomocniają hipotezę wysuniętą względem pierwotnego wyglądu przedmiotu oraz wskazują na użytkowy charakter widocznych na nim zniszczeń. Na okazie zidentyfikowano bowiem charakterystyczne odbicie spin off oraz serie kilku negatywów mikrorylcowych, całkowicie niszczących ostrze wytworu oraz jeden z jego boków (ryc. 5). Zaobserwowane ślady wskazują, że okazu używano w charakterze szczytowego zbrojnika broni miotanej, co doskonale koresponduje ze spostrzeżeniami poczynionymi względem sposobu wykorzystywania krzemiennych zbrojników geometrycznych (Osipowicz 2010, 228). PODSUMOWANIE Przemysł kamienny, z którym związane są opisane wytwory retuszowane, stanowi jedynie niecałe 5% wszystkich wytworów kamiennych i krzemiennych zebranych do tej pory z obszaru stanowiska. Jest on jednak na gruncie obecnej wiedzy na temat środkowej epoki kamienia na ziemiach polskich czymś bez wątpienia nowym i budzącym wątpliwości. Zespoły takie są jednak obecne w mezolicie europejskim, szczególnie w miejscach, gdzie

10 168 Ryc. 3. Ślady użytkowe (?) zaobserwowane na kamiennym drapaczu (feature 10, pow. 125) Fig. 3. Use-wear traces (?) observed on a lithic endscraper (feature no. 10, magnification 125) brakuje dobrych jakościowo surowców krzemiennych. Kwarc i kwarcyt stanowiły jeden z podstawowych materiałów wykorzystywanych do produkcji narzędzi w niektórych rejonach Skandynawii i Irlandii (Larsson 1990, 282; Price 1991, 220; Bang-Andersen 1996, 439; Bergman i in. 2003, 1456; Olofsson 2003, 3-4; Driscoll, Warren 2007; Ballin 2008, 8-14; Bailey 2008, 81; Hertell, Tallavaara 2011, 11; Manninen, Knutsson 2011, ; Manninen, Tallavaara 2011, 194). Obecne są one również np. w materiałach z terenu Czech, Estonii, Niemiec, Belgii, Holandii, a nawet Hiszpanii (Gob, Jacques 1985, 167; Pallarés, Mora 1995, 68; Kriiska, Lõugas 1999; Kind 2006, 217; Bailey 2008, 229). Na mezolitycznych stanowiskach skandynawskich spotyka się także wytwory porfirowe (MacCurdy 1927, 397; 1937, 496; Larsson 1990, 282; Olofsson 2003, 3-4), stanowiące w niektórych przypadkach (np. stanowisko Garaselet w Szwecji) prawie 3/4 zbioru (Olofsson 2003, 9). Podobnie jak na stanowisku w Ludowicach skałę tę wykorzystywano w tym rejonie także do produkcji zbrojników geometrycznych (Manninen, Knutsson 2011, 146, 169, fig. 2). Piaskowce kwarcowe poddawano obróbce we wczesnym mezolicie na niektórych stanowiskach fińskich i estońskich (Kriiska, Lõugas 1999; Kankaanpää, Rankama 2011, 43). Przemysł na tym surowcu z fińskiego stanowiska Sujala jest pod pewnymi względami bardzo podobny do odkrytego w Ludowicach 6. W obu przypadkach niektóre wytwory (wióroodłupki i narzędzia morfologiczne) mają wyjątkowo duże rozmiary (por. Kankaanpää, Rankama 2011, 52, fig. 14). Na obu stanowiskach zaobserwowano ponadto wysoki udział rylców morfologicznych, w tym szczególnie form zwielokrotnionych (tamże). Dwa groty wykonane z piaskowca znane

11 169 Ryc. 4. Ślady użytkowe (?) zaobserwowane na kamiennym drapaczu (ob. 20, pow. 250) Fig. 4. Use-wear traces (?) observed on a lithic endscraper (feature no. 20, magnifcation 250) Ryc. 5. Ślady użytkowe (?) zaobserwowane na kamiennej formie tylcowej (ob. 10, pow. 10) Fig. 5. Use-wear traces (?) observed on a lithic backed form (feature no. 10, magnification 10) są także ze stanowiska Ristola (Takala 2004, 101). Piaskowce poddawano obróbce jednak również w innych rejonach Europy, np. w Hiszpanii (Pallarés, Mora 1995, 68). Granitoidów, w środkowej epoce kamienia, używano głównie do produkcji narzędzi makrolitycznych, co sprawia, że odróżnienie powstających w trakcie tego procesu odłupków od okazów wykonanych w innych celach jest utrudnione i raczej się takich prób nie podejmuje. Pozostałości obróbki granitu znane są np. z terenu Holandii, Danii czy północnej części południowego Uralu (MacCurdy 1937, 496; Holst 2010, 2873; Mosin, Nikolsky 2010, 6).

12 170 Łupki i pokrewne im gatunki skał krystalicznych były wykorzystywane w Hiszpanii oraz Skandynawii (Price 1991, 220; Manninen, Knutsson 2011, 170; Rodríguez-Rellán i in. 2011). W świetle przywołanych danych przemysł kamienny z Ludowic nie stanowi na gruncie znalezisk europejskich czegoś niezwykłego. Jak zawsze przy tego rodzaju odkryciach pojawia się jednak pytanie o genezę jego powstania. Zaobserwowane zniszczenia potencjalnych krawędzi pracujących opisanych wyrobów kamiennych, a w szczególności ślady czytelne na jednym ze zidentyfikowanych drapaczy, wydają się potwierdzać ich charakter narzędziowy. Jest to ważny argument za uznaniem widocznych na nich retuszy za intencjonalne, a samych wytworów za narzędzia morfologiczne. Oczywiste jest jednak, że potwierdzenie wysuniętych tez wymaga identyfikacji większej ilości narzędzi noszących analogiczne ślady użytkowe (do czego być może doprowadzi analiza traseologiczna wszystkich elementów zbioru) oraz uzyskania zbliżonych zniszczeń w trakcie badań eksperymentalnych. Czynione spostrzeżenia uprawomocni także bez wątpienia pozyskanie kolejnych tego typu wytworów zabytkowych oraz odtworzenie, na drodze badań technologiczno-morfologicznych, łańcucha operacji towarzyszącego procesowi łupania opisywanych surowców. Prace archeologiczne w Ludowicach wciąż trwają, a przeprowadzone analizy mają charakter wstępny, co powoduje, że wiele z wysuniętych wniosków może jeszcze ulec weryfikacji. Biorąc jednak pod uwagę pozyskane do tej pory informacje, na pytanie postawione w tytule artykułu należy na tym etapie badań odpowiedzieć twierdząco. Źródła pozyskane w trakcie badań stanowiska Ludowice 6 wskazują na produkcję (łupanie i retuszowanie) narzędzi (w tym również zbrojników broni miotanej) z surowców kamiennych, a poczynione spostrzeżenia stratygraficzne oraz wyniki wstępnych analiz technologiczno-morfologicznych pozwalają je datować na wczesne fazy mezolitu. Oczywiście otwarta pozostaje kwestia skali i genezy tego procesu. Prawdopodobnie istotna dla wyjaśnienia tego problemu będzie obecność w zbiorze wytworów krzemiennych dość specyficznego typu zbrojników (jednozadziorców), znajdujących bliższe analogie we wczesnomezolitycznych materiałach skandynawskich i zachodnioeuropejskich (Price 1987, 258; Sjöström 1997, 8, fig. 5:1-5; Galiński T. 2002, 59). Bez względu bowiem na skalę opisywanego procesu, z dużą dozą prawdopodobieństwa należy stwierdzić, że powodów powstania przemysłu kamiennego ze stanowiska Ludowice 6 należy poszukiwać najprawdopodobniej w tradycjach kulturowych, a nie lokalnej sytuacji surowcowej. Badania finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki w Krakowie (grant N N ). BIBLIOGRAFIA Bailey B.N Mesolithic Europe, Cambridge. Bang-Andersen S Coast/Inland Relations in the Mesolithic of Southern Norway, World Archaeology 27/3, Hunter-Gatherer Land Use, Bergman I., Påsse T., Olofsson A., Zackrisson O., Hörnberg G., Hellberg E., Bohlin E.

13 Isostatic land uplift and Mesolithic landscapes: lake-tilting, a key to the discovery of Mesolithic sites in the interior of Northern Sweden, Journal of Archaeological Science 30, Ballin T.B Quartz technology in Scottish prehistory, Scottish Archaeological Internet Report 26, org.uk. Chachlikowski P Kamieniarstwo późnoneolitycznych społeczeństw Kujaw. Poznań. Driscoll K., Warren G.M Dealing with the quartz problem in Irish lithic, Lithics 28, Galiński T, 2002 Społeczeństwa mezolityczne, Szczecin. Gijn van A.L The wear and tear of flint principles of functional analysis applied to Dutch Neolithic assemblages, Acta Praehistorica Leidensia 22. Gob A., Jacques M.-C A Late Mesolithic Dwelling Structure at Remouchamps, Belgium, Journal of Field Archaeology 12/2, Hertell E., Tallavaara M High Mobility or Gift Exchange Early Mesolithic Exotic Chipped Lithics in Southern Finland, [w:] T. Rankama (red.), Mesolithic Interfaces, Variability in Lithic Technologies in Eastern Fennoscandia, Saarijärvi, Ho Ho Committee 1979 The Ho Ho classification and nomenclature Committee Report, [w:] B. Hayden (red.), Lithic use-wear analysis. New York, Holst D Hazelnut economy of early Holocene hunteregatherers: a case study from Mesolithic Duvensee, northern Germany, Journal of Archaeological Science 37, Juel Jensen H Flint tools and plant working, hidden traces of stone age technology. A use wear study of some Danish Mesolithic and TRB implements, Aarhus. Kankaanpää J., Rankama T Spatial Patterns of the Early Mesolithic Sujala Site, Utsjoki, Finnish Lapland, [w:] T. Rankama (red.), Mesolithic Interfaces, Variability in Lithic Technologies in Eastern Fennoscandia, Saarijärvi,

14 172 Kind C. -J Transport of lithic raw material in the Mesolithic of southwest Germany, Journal of Anthropological Archaeology 25, Korobkowa G.F Narzędzia w pradziejach. Podstawy badania funkcji metodą traseologiczną, Toruń. Kriiska A., Lõugas L Late Mesolithic and Early neolit hic seasonal settlement AT Köpu, Hiiuma Island, Estonia, [w:] Environmental and Cultural History of the Eastern Baltic region, PACT 57, Rixensart, Larsson L The Mesolithic of Southern Scandinavia, Journal of World Prehistory 4/3, McBrearty S., Bishop L., Plummer T., Dewar R., Conard N Tools Underfoot: Human Trampling as an Agent of Lithic Artifact Edge Modification, American Antiquity 63/1, MacCurdy G.G Préhistoire de la Norvège by Haakon Shetelig, Reviev of a book, American Journal of Archaeology 31/3, Scandinavian Archaeology by Haakon Shetelig; Hjalmar Falk; E.V. Gordon, Reviev of a book, American Journal of Archaeology 41/3, Manninen M.A., Knutsson K Northern Inland Oblique Point Sites a New Look into the Late Mesolithic Oblique Point Traditionin Eastern Fennoscandia, [w:] T. Rankama (red.), Mesolithic Interfaces, Variability in Lithic Technologies in Eastern Fennoscandia, Saarijärvi, Manninen M.A., Tallavaara M Descent History of Mesolithic Oblique Points in Eastern Fennoscandia a Technological Comparison Between Two Artefact Populations, [w:] T. Rankama (red.), Mesolithic Interfaces, Variability in Lithic Technologies in Eastern Fennoscandia, Saarijärvi, Mosin V.S., Nikolsky V.Y Siliceous rock of the southern Urals: Distribution and Osage in the Stone, Archaeology Ethnology & Anthropology of Eurasia 38/1, 2 9. Olofsson A Pioneer settlement In the Mesolithic of Northern Sweden, A dissertation for the degree of Doctor of Philosophy, Umeå University 2003, Archaeology and Environment 16. Osipowicz G Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi chełmińskiej. Studium traseologiczne. Toruń.

15 173 Pallarés M., Mora R Organization stratregies of hunter-gatherer communities in the 9th millenium BP along the eastern Pyrenees, [w:] L Europe des derniers chasseurs, 5 e Collogue international UISPP, Septembre 1995, Price T.D The Mesolithic of Western Europe, Journal of World Prehistory 1/3, The Mesolithic of Northern Europe, Annual Review of Anthropology 20, Rodríguez-Rellán C., Fábregas Valcarce R., Berriochoa Esnaola E Shooting out the slate: working with flaked arrowheads made on thin-layered rocks, Journal of Archaeological Science 38, Sjöström A Ringsjöholm. A Boreal-Early Atlantic Settlement in Central Scania, Sweden, Lund Archaeological Review 3, Takala H The Ristola Site in Lahti and the Earliest Postglacial Settlement of South Finland. Jyväskylä, Gummerus. Vaughan P.C Use-wear analysis of flaked stone tools, Tuscon.

16 174 Tabl. 1. Ludowice, gm. Wąbrzeźno, stan. 6. Wybór materiałów kamiennych: rdzeń Pl. 1. Ludowice, com. Wąbrzeźno, site 6. Selection of lithic materials : core

17 175 Tabl. 2. Ludowice, gm. Wąbrzeźno, stan. 6. Wybór materiałów kamiennych: 1 rdzeń, 2-6 wióry, 7-8 rylce Pl. 2. Ludowice, com. Wąbrzeźno, site 6. Selection of lithic materials: 1 core, 2-6 blades, 7-8 burins

18 176 Tabl. 3. Ludowice, gm. Wąbrzeźno, stan. 6. Narzędzia kamienne: 1-2 drapacze Pl. 3. Ludowice, com. Wąbrzeźno, site 6. Lithic tools: 1-2 endscrapers

19 177 Tabl. 4. Ludowice, gm. Wąbrzeźno, stan. 6. Narzędzia kamienne: 1-2 drapacze, 3-4 skrobacze, 5 fragment wióra z retuszem rylcowym (trójkąt?) Pl. 4. Ludowice, com. Wąbrzeźno, site 6. Lithic tools: 1-2 endscrapers, 3-4 scrapers, 5 blade fragment with microburin retouch (triangle?)

20 178 Tabl. 5. Ludowice, gm. Wąbrzeźno, stan. 6. Narzędzia kamienne: 1-3 wióry retuszowane, 4 odłupek retuszowany Pl. 5. Ludowice, com. Wąbrzeźno, site 6. Lithic tools: 1-3 retouched blades, 4 retouched flake

21 Tabl. 6. Ludowice, gm. Wąbrzeźno, stan. 6. Narzędzia kamienne: 1 odłupek retuszowany, 2 forma rdzeniowa z retuszem Pl. 6. Ludowice, com. Wąbrzeźno, site 6. Lithic tools: 1 retouched flake, 2 retouched core form 179

22 180