TARGOWISKO, STAN. 10, 11

Transkrypt

1

2

3 Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce TARGOWISKO, STAN. 10, 11 OSADNICTWO Z EPOKI KAMIENIA

4 Krakowski Zespół do Badań Autostrad Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Krakowie Muzeum Archeologiczne w Krakowie Redaktorzy serii Jan Chochorowski Janusz Kruk Jacek Rydzewski Redaktor techniczny Joanna Kulczyńska Prace wykopaliskowe wykonywane były w ramach ogólnopolskiego programu ratowniczych badań archeologicznych na trasach budowy autostrad, finansowanego przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad. Opiekę merytoryczną sprawował Krajowy Ośrodek Badań i Zabytków w Warszawie (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa)

5 Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce TARGOWISKO, STAN. 10, 11 OSADNICTWO Z EPOKI KAMIENIA red. Albert Zastawny Krakowski Zespół do Badań Autostrad Kraków 2014

6 Copyright by Krakowski Zespół do Badań Autostrad Pracę do druku recenzował prof. dr hab. Janusz K. Kozłowski Redakcja serii Jan Chochorowski Janusz Kruk Jacek Rydzewski Redakcja tomu Janusz Kruk Skład komputerowy, redakcja techniczna, projekt okładki i stron tytułowych Joanna Kulczyńska Zdjęcie na okładce Robert Słaboński Tłumaczenia streszczeń na język angielski Aleksandra Sabat-Maj Dystrybucja i adres redakcji Krakowski Zespół do Badań Autostrad ul. Senacka Kraków ISBN: Druk i oprawa Wydawnictwo-Drukarnia Ekodruk s.c. Kraków Nakład: 500 egz.

7 SPIS TREŚCI Beata Grabowska, Bartłomiej Konieczny Wielokulturowy kompleks osadniczy na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki, woj. małopolskie uwagi wprowadzające... 7 Summary: Multicultural settlement complex at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district, Lesser Poland (Małopolskie voivodship) introductory remarks Jarosław Wilczyński Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Lithic artifacts dated to the Palaeolithic and Mesolithic from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Albert Zastawny, Beata Grabowska Materiały kultury ceramiki wstęgowej rytej ze st. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Materials of the Linear Band Pottery culture at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Beata Grabowska, Albert Zastawny Osada kultury malickiej na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: The settlement of the Malice culture at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Albert Zastawny, Beata Grabowska Materiały kręgu lendzielsko-polgárskiego i znaleziska późnoneolityczne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Materials of the Lengyel-Polgár circle and Late Neolithic findings from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Jarosław Wilczyński Neolityczne materiały kamienne z wielokulturowego stanowiska 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: The lithic materials dated to the Neolithic from the multicultural site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Beata Grabowska Obiekty i materiały ceramiczne o nieustalonej chronologii i przynależności kulturowej, odkryte na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Features and pottery materials of undetermined chronology and cultural attribution discovered at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district

8 Bernadeta Kufel-Diakowska Analiza mikroskopowa paleolitycznych wyrobów krzemiennych ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Microscopic analysis of Palaeolithic flint artifacts from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Jarosław Wilczyński Szczątki zwierząt plejstoceńskiej stepo-tundry wiązane z osadnictwem paleolitycznym na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Remains of animals of the Pleistocene steppe-tundra registered at the Paleolithic settlement at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Anna Rauba-Bukowska Rozpoznanie składu mineralnego i petrograficznego mas ceramicznych kultury ceramiki wstęgowej rytej i kultury malickiej ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Mineralogical and petrographical identification of the ceramic fabrics of the Linear Band Pottery culture and the Malice culture, Targowisko 10, 11 sites, Wieliczka district Małgorzata Winiarska-Kabacińska Wyniki obserwacji traseologicznych zabytków krzemiennych z grobu kultury malickiej ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: The results of traceological observations of artefacts from a burial of the Malice culture from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Maria Lityńska-Zając, Zofia Tomczyńska, Krystyna Wasylikowa, Katarzyna Cywa, Ewa Madeyska Pozostałości roślinne z obiektów neolitycznych na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Plant remains from the Neolithic features at the site 10,11 in Targowisko, Wieliczka district

9 Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia, red. A. Zastawny Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014, s Jarosław Wilczyński PALEOLITYCZNE ORAZ MEZOLITYCZNE WYROBY KAMIENNE ZE STAN. 10, 11 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI 1. Materiały górnopaleolityczne 1.1. Wstęp W latach , podczas badań wielokulturowego stanowiska 10, 11 w Targowisku, eksploracją objęto miejsce odkrycia pozostałości osadnictwa górnopaleolitycznego, zlokalizowane w zachodniej części stanowiska (stan. 10). W pracach tych, jeszcze jako student archeologii IA UJ, brał czynny udział autor niniejszego tekstu. W wyniku prowadzonych badań udało się odkryć bogate ślady osadnictwa paleolitycznego. Obok bardzo interesującego i zróżnicowanego inwentarza kamiennego między innymi zespół zabytków wykonanych z obsydianu, natrafiono na pozostałości palenisk oraz nieliczne szczątki fauny. Stanowisko to, jako jedno z niewielu stanowisk górnopaloelitycznych położone jest na wschód od Wisły i stanowi doskonałe uzupełnienie obrazu osadnictwa paleolitycznego występującego na terenie południowej Polski. Początkowo, jeszcze w trakcie eksploracji, wydzielono kilka obiektów-krzemienic, jednak w oparciu o późniejsze wyniki badań zrezygnowano z tej koncepcji, a cały uzyskany inwentarz zabytkowy uznano za pozostałości krótkotrwałego obozowiska, w obrębie którego występują mniejsze oraz większe (niekiedy nakładające się na siebie) skupienia wyrobów kamiennych. Obszar, na jakim znajdowały się ślady osadnictwa paleolitycznego oznaczono jako obiekt nr Położenie Stanowisko położone jest na niewielkim cyplu lessowym wznoszącym się około 10 metrów ponad obecny poziom rzeki Raby, będącej prawym dopływem Wisły (203 m. n.p.m.), w odległości około 30 km na wschód od Krakowa. W czasie funkcjonowania tu paleolitycznego obozowiska Raba miała cechy płytkiej, szeroko meandrującej rzeki roztokowej (Kalicki et al. 2006, 325). Stanowisko to znajduje się na styku dwóch jednostek geograficznych wchodzących w skład największego makroregionu Podkarpacia Północnego Kotliny Sandomierskiej. Pierwszą z nich jest Nizina Nadwiślańska, obejmująca szeroką dolinę Wisły wraz z odcinkami ujściowymi i stożkami napływowymi rzek karpackich: Raby, Dunajca oraz Wisłoki. Osady czwartorzędowe w postaci glin morenowych i piasków wypełniają doliny rzek do głębokości metrów, ale na płaskowyżach międzydolinnych uległy one denudacji i miąższość ich jest niezbyt wielka (Kondracki 2002, 306). Drugą jednostką geograficzną, na skraju której położone jest stanowisko to Pogórze Bocheńskie zaliczone do przykarpackiego fragmentu kotliny Sandomierskiej, przylegające na południu do progu pogórzy: Wielickiego i Wiśnickiego. Pod względem geologicznym jest to sfałdowany solonośny miocen, spiętrzony do wysokości m i przykryty częściowo osadami czwartorzędu, w tym lessem. Warunki geograficzne miały prawdopodobnie decydujący wpływ na założenie właśnie w tym miejscu obozowiska przez paleolitycznych łowców.

10 JAROSŁAW WILCZYŃSKI 1.3. Stratygrafia W trakcie prowadzonych badań natrafiono na nieskomplikowaną sytuację stratygraficzną (ryc. 1). W obrębie profilu o głębokości około 2 metrów wyróżniono następujące jednostki stratygraficzne: 1. Poziom gleby współczesnej o miąższości do 60 cm od powierzchni gruntu, barwy ciemnobrunatnej; 2. Less zgliniony, który zalegał na głębokości od 60 do 90 cm, barwy jasnożółtej, zbity; 3. Less warstwowany występujący na głębokości od 90 do 160 cm, przewarstwiony smugami czystego piasku kwarcowego drobnoziarnistego, koloru szarożółtego; 4. Mułek zalegający na głębokości poniżej 160 cm, barwy szaro-żółto-niebieskawej. Cały materiał zabytkowy, szczątki fauny oraz pozostałości palenisk wiązane z osadnictwem górnopaleolitycznym występowały w obrębie lessu warstwowanego na głębokości około 130 centymetrów od pierwotniej powierzchni gruntu (ryc. 1). Ryc. 1. Targowisko stan. 10, 11, pow. wielicki. Profil południowy stanowiska. Po prawej widoczne ciemne wypełnisko obiektu prehistorycznego, strzałką zaznaczony poziom z zabytkami paleolitycznymi. Fot. J. Wilczyński Fig. 1. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. The southern profile of the site. On the right a dark infill of a prehistoric feature is noticeable; the level with Palaeolithic artifacts is marked with an arrow. Photo by J. Wilczyński 1.4. Planigrafia Materiał zabytkowy wiązany z osadnictwem górnopaleolitycznym występował na przestrzeni ponad 400 m 2, na arach / Tworzy on dobrze czytelny horyzont osadniczy, w obrębie którego występują pojedyncze skupienia materiału kamiennego (ryc. 2). Cały odnaleziony inwentarz zabytkowy zalegał na głębokości około 1,3 m poniżej pierwotnej powierzchni gruntu. Jedynie w kierunku południowym obserwujemy nieznaczne opadanie poziomu kulturowego. Spadek ten wynosił na przestrzeni około 20 metrów zaledwie kilkanaście centymetrów i nie miał wpływu na wtórne przemieszczenie artefaktów. Jak można przypuszczać jest on wynikiem pierwotnego ukształtowania terenu. Poziom osadniczy, w obrębie którego występował interesujący nas inwentarz kamienny został w niewielkiej części naruszony przez późniejsze jamy wykonane przez ludność kultury mierzanowickiej oraz przez naturalny rów tektoniczny rozcinający cały cypel lessowy na osi N-S. Zniszczenia te nie wpłynęły jednak zasadniczo na obraz osadnictwa górnopaleolitycznego reprezentowanego na tym stanowisku. Zabytki wiązane z osadnictwem późnopaleolitycznym koncentrują się przy południowej granicy pasa autostrady. Tworzą one liczne skupienia wyrobów kamiennych. Jak pokazuje wykonana planigrafia materiału zabytkowego, w trakcie prowadzonych badań udało się uchwycić północną część obozowiska. Materiał kamienny w przeważającej części tworzy niewielkie skupienia artefaktów, które wiązać można z eksploatacją pojedynczych brył surowca kamiennego (ryc. 2, 3, 4). Gęstość występowania artefaktów nie jest wysoka i średnio nie przekracza 4 zabytków na 1 m² (pomijając łuski oraz okruchy). Zabytki te są nierównomiernie rozproszone na całym obszarze stanowiska, z wyraźną koncentracją w części wschodniej na osi N-S. W części północnej stanowiska, skupienia materiału zabytkowego tworzą czytelny większy układ, którego średnica przekracza 5 metrów, zaś jego punkt centralny stanowi ognisko numer I. Na obwodzie ogniska odkryto mniejsze skupienia artefaktów, powstałe w trakcie prowadzenia eksploatacji kilkunastu rdzeni oraz ponad 20 egzemplarzy narzędzi różnego typu (głównie drapaczy). Jak można przypuszczać, struktura ta jest zachowaną w niezaburzonym układzie pozostałością obiektu mieszkalnego, w obrębie którego odbywała się obróbka 22

11 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 2. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Planigrafia zabytków kamiennych Fig. 2. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Scatter pattern of lithic artifacts krzemienia (o czym świadczą bardzo efektowne składanki) oraz naprawa zużytych narzędzi (Kufel-Diakowska, w tym tomie). Podobny układ, choć już znacznie mniej czytelny, widoczny jest wokół ogniska numer III oraz IV (ryc. 2, 4). Gorsza czytelność tych dwóch pozostałych układów spowodowana jest mniejszą ilością występujących w ich obrębie zabytków, jak również znacznym przemieszczeniem artefaktów w ich obrębie, dokonanym prawdopodobnie jeszcze przez użytkujących to stanowisko łowców. Przyjmując taki punkt widzenia, układ wokół ogniska numer I, jako najbardziej czytelny oraz w minimalnym tylko stopniu zaburzony, stanowiłby ostatnie miejsce użytkowane przez grupę łowców, na krótko przed opuszczeniem przez nich stanowiska. Przyjęcie tej hipotezy wskazywałoby również na użytkowanie w jednym czasie zaledwie 1 do 2 ognisk, nie zaś wszystkich ognisk jednocześnie. Mogłoby to sugerować, iż pobyt na tym stanowisku trwał kilka dni, przyjmując, iż wszystkie paleniska użytkowane były przez tę samą niewielką grupę łowców podczas kilkudniowego postoju (na co wskazuje analiza materiału kamiennego, czytelna planigrafia oraz uzyskane daty 14 C). Obok skupień materiału kamiennego, w obrębie wykopu udało się uchwycić pozostałości 5 ognisk. Tworzą one owalne zaciemnienia, w obrębie których odkrywano nieliczne drobne węgle drzewne (ryc. 2, 3, 4). Średnica palenisk nie przekraczała 1,5 metra, zaś ich miąższość wynosi zaledwie 1 2 cm (ryc. 5). Dodatkowo na stanowisku tym udało się odkryć pozostałości szczątków należących do 23

12 JAROSŁAW WILCZYŃSKI Ryc. 3. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Planigrafia narzędzi kamiennych Fig. 3. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Scatter pattern of lithic tools przedstawicieli megafauny stepotundrowej, występujące głównie w części południowej stanowiska (Wilczyński 2014). W skład wykonanych składanek wchodzą najczęściej artefakty oddalone od siebie o 1 do 2 metrów. Zdarzają się jednak składanki, które łączą zabytki oddalone o kilka do prawie 20 metrów (ryc. 4). Obserwujemy je głównie na osi N-S, znacznie rzadziej W- E. Wyraźnie rysuje się transport artefaktów pomiędzy skupieniem występującym wokół ognisk I oraz III. Wykonana planigrafia składanek dobrze ukazuje sposób, w jaki prowadzony był cały proces technologiczny na stanowisku. Zaobserwować można wyraźne skupienia materiału zabytkowego, w obrębie których prowadzona była intensywna eksploatacja. Dopiero z tych miejsc, zlokalizowanych najczęściej wokół ognisk, wynoszono uzyskany półsurowiec poza obręb skupienia niekiedy, jak udowodniły składanki, na odległość prawie 20 metrów lub poza obręb stanowiska. Nie obserwujemy tutaj sytuacji, w której pojedyncze egzemplarze rdzeni eksploatowane byłyby w różnym czasie (oczywiście w trakcie trwania tej pojedynczej okupacji) i na całym obszarze stanowiska, jak to ma miejsce na przykład w Rydnie wokół tzw. chaty (Fiedorczuk 1999, 79 81). Sytuacja ta wynika najprawdopodobniej z krótkotrwałego charakteru omawianego osadnictwa. Pobyt grupy łowców tutaj trwał zapewne tylko kilka dni i miał na celu przede wszystkim pozyskanie lokalnego surowca kamiennego, po czym obozowisko to zostało opuszczone. 24

13 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 4. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Planigrafia składanek zabytków kamiennych Fig. 4. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Scatter pattern of articulated pieces /refitting/ Ryc. 5. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Profil paleniska I. Fot. J. Wilczyński Fig. 5. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. The profile of hearth no. I. Photo by J. Wilczyński 25

14 JAROSŁAW WILCZYŃSKI 1.5. Kamienny materiał zabytkowy Na inwentarz paleolityczny, uzyskany w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych na tym stanowisku, składa się artefaktów kamiennych. Na podstawie szczegółowej analizy zabytków wyróżniono 38 rdzeni oraz 4 ich nieoznaczalne fragmenty, 593 odłupki i ich fragmenty, 821 wiórów oraz ich fragmentów, 66 narzędzi, 1 rylcowiec, 12 rylczaków oraz łusek i drobnych okruchów (tabela 1, ryc. 6). Dodatkowo w skład inwentarza wchodzą 3 drobne ułamki hematytu, 43 fragmenty kamieni oraz pojedynczy cylindryczny tłuczek z piaskowca kwarcytowego. Analiza składu inwentarza wskazuje na jego silne cechy podomowe, czego dowodem jest między innymi znaczna ilość narzędzi oraz wiórów, przewyższających swą liczbą odłupki. Istotną rolę w powstaniu tego zespołu odgrywała również aktywność związana z eksploatacją surowca kamiennego, na którą wskazuje duży udział rdzeni w omawianym inwentarzu, nieznacznie tylko ustępujących liczbie narzędzi oraz bardzo liczne składanki wykonane dla tego materiału. Ogólnie stanowisko to interpretować można jako krótkotrwałą pracownię przydomową, nastawioną na produkcję wiórów oraz bazującą na surowcu sprowadzanym z najbliższej okolicy. Ryc. 6. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Inwentarz kamienny wiązany z osadnictwem paleolitycznym Fig. 6. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Lithic inventory attributed to Palaeolithic settlement Surowiec Na stanowisku obserwujemy duże zróżnicowanie surowca używanego do obróbki (tabela 2). Najliczniej reprezentowany jest narzutowy krzemień kredowy barwy szaro-czarnej, niekiedy szaro-niebieskawej (888 egz. 57,8%). Rzadziej spotykany, chociaż nadal liczny jest krzemień czekoladowy barwy od ciemno do jasnobrązowej oraz jasnożółty mocno ziarnisty (451 egz. 29,4%). Bryły surowca, zarówno kredo- Tabela 1. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Inwentarz kamienny wiązany z osadnictwem paleolitycznym Table. 1. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Lithic inventory attributed to Palaeolithic settlement 26

15 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Tabela 2. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Zestawienie surowców z jakich wykonany został inwentarz wiązany z osadnictwem paleolitycznym (bez łusek i okruchów, fragmentów kamieni i hematytu oraz tłuczka kamiennego) Table 2. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Juxtaposition of raw materials of which the inventory attributed to Palaeolithic settlement had been made (without chips, chunks, fragments of stone, hematite and a hammerstone) wego, jak i czekoladowego, są niewielkich rozmiarów i rzadko przekraczają 10 cm długości. Wszystkie są bardzo dobrej jakości (brak spękań termicznych i innych skaz), co świadczy o istnieniu wstępnej selekcji surowca przeznaczonego do dalszej eksploatacji, jednocześnie noszą na sobie ślady długotrwałego transportu. Konkrecje często pozbawione są kory, a ich krawędzie są silnie ogładzone. Fakt ten może świadczyć o pozyskiwaniu tego surowca z dolin rzecznych oraz moren, znajdujących się na północ od stanowiska. Dzięki informacjom uzyskanym od Pani dr hab. Bogdany Izmaiłow, wiosną 2005 roku udało się zlokalizować oddalone o około 3 km od stanowiska moreny w Puszczy Niepołomickiej, w obrębie których występowały konkrecje narzutowego krzemienia kredowego oraz czekoladowego. Wstępna analiza wykazała, że odpowiadają one egzemplarzom występującym w opisywanym inwentarzu. Z surowca narzutowego kredowego oraz czekoladowego wykonany był cały inwentarz krzemienny występujący na stanowisku zarówno rdzenie, odłupki, wióry jak i narzędzia. Trzecim surowcem stosunkowo licznie reprezentowanym na odkrytym stanowisku jest krzemień jurajski barwy jasnożółtej (119 egz. 7,8%). Podobnie jak ma to miejsce w przypadku krzemienia kredowego oraz czekoladowego, dobywany był ze złóż wtórnych. Przemawiają za tym niewielkie rozmiary wyrobów wykonanych z tego surowca oraz obecność charakterystycznych śladów otoczenia widocznych na artefaktach. Zabytki wykonane z tego surowca to w przeważającej części odłupki oraz wióry, będące rezultatem eksploatacji kilku surowych konkrecji przyniesionych na stanowisko. W przeciwieństwie do krzemienia kredowego oraz czekoladowego dokładniejsza lokalizacja wychodni wtórnych krzemienia jurajskiego jest trudna do określenia. Nie jest wykluczone, że pojedyncze bryły tego surowca mogły być znajdywane w dolinie Wisły położonej około 10 km na północ od stanowiska. Dodatkowo w badanym inwentarzu niewielki udział ma krzemień świeciechowski (23 egz. 1,5%), który we wcześniejszej publikacji mylnie opisany został jako rogowiec mikuszowicki (Wilczyński 2009). Widoczne na jego powierzchniach ślady silnego otoczenia mogą świadczyć o długim transporcie wtórnym i wskazują, że podobnie jak krzemień kredowy oraz czekoladowy, pochodzi on z moren znajdujących się na obszarze Kotliny Sandomierskiej. Surowiec ten reprezentowany jest przez pojedynczy rdzeń, 2 narzędzia retuszowane, a także odłupki oraz wióry wszystkie te zabytki odznaczają się dużymi rozmiarami /rdzeń oraz niektóre wióry przekraczają kilkanaście cm długości/ (tabl. 9: 1 4). Poza surowcem krzemiennym w materiale tym znajdują się wyroby wykonane z radiolarytu oraz 27

16 JAROSŁAW WILCZYŃSKI obsydianu. Z radiolarytu barwy szaro-bordowej wykonany został pojedynczy dwupiętowy rdzeń wspólnoodłupniowy oraz pięć wiórów. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku wcześniej wymienionych surowców krzemiennych, radiolaryt był dobywany ze złóż wtórnych prawdopodobnie z doliny Dunajca. Świadczą o tym niewielkie rozmiary artefaktów wykonanych z tego surowca, a także silnie ogładzone powierzchnie termiczne obserwowane na rdzeniu (tabl. 6: 4). Najbardziej zaskakującym odkryciem na stanowisku w Targowisku było odnalezienie 46 wiórów i odłupków oraz kilkuset drobnych łusek wykonanych z obsydianu (tabl. 11: 1; 13: 10 15). Wyroby te tworzą niewielkie skupienie w peryferyjnej, zachodniej części obozowiska. Wchodzące w skład tego inwentarza artefakty to głównie odłupki, niekiedy dużych rozmiarów, najczęściej noszące na stronie górnej ślady kory. Wśród nielicznych wiórów i ich fragmentów występują głównie zatępce pochodzące z wstępnej fazy eksploatacji rdzenia. Brak w tym zespole rdzeni, poprawnych wiórów oraz narzędzi, poza przypadkowymi okazami, jakimi jest pojedynczy odłupek retuszowany oraz fragment nieokreślonego narzędzia. Na tej podstawie możemy stwierdzić, że odkryty zespół jest efektem eksploatacji pojedynczej bryły obsydianowej, przyniesionej na to stanowisko z obszaru dzisiejszej Słowacji. Zaznaczyć należy, że jest to, jak dotychczas, największy odkryty w Polsce zespół wykonany z tego surowca pochodzący ze stanowiska górnopaleolitycznego (Wilczyński 2010). W opisywanym inwentarzu wystąpiły dodatkowo 2 egzemplarze przepalonych wiórów. Tak niewielka liczba tego typu wyrobów silnie kontrastuje ze śladami aż 5 dobrze rozpoznanych palenisk odkrytych w obrębie tego obozowiska. Wyjaśnieniem tej sytuacji może być krótki czas, przez jaki stanowisko to było zasiedlone, co pośrednio potwierdza mała intensywność występującego tu osadnictwa (średnio 4 artefakty na 1 m²) Rdzenie W inwentarzu wystąpiło 38 całych rdzeni oraz 4 ich nieoznaczalne fragmenty termiczne (pominięte w dalszej analizie), stanowiących ogółem 2,7% całego inwentarza (pomijając odpadki oraz łuski). Wśród tej liczby znajdują się egzemplarze wykonane ze zróżnicowanego surowca oraz znajdujące się na różnym etapie eksploatacji (tabl. 2: 2 3; 6: 4; 7: 4; 9: 1). Większość rdzeni wykonana została na krzemieniu kredowym narzutowym koloru szaro-czarnego, niekiedy niebieskawo-szarego 20 egzemplarzy. Wszystkie konkrecje tego surowca są niewielkich rozmiarów (nie przekraczają 10 cm), zazwyczaj koliste, silnie otoczone, a przy tym bardzo dobrej jakości. Kolejnych 16 egzemplarzy rdzeni wykonanych jest na krzemieniu czekoladowym barwy brązowej oraz jasnożółtej. Bryły tego surowca są również niewielkich rozmiarów, przybierają jednak formy konkrecji bardziej klockowatych, kanciastych. Wszystkie noszą ślady długotrwałego transportu. Dodatkowo wystąpiły dwa rdzenie z krzemienia jurajskiego, pojedynczy okaz rdzenia wykonany z radiolarytu koloru szarobordowego oraz duży egzemplarz rdzenia wykonany z krzemienia świeciechowskiego we wszystkich przypadkach surowiec pochodził ze złóż wtórnych (tabela 2). Faza wstępnej obróbki koncentrowała się na przygotowaniu pięty rdzenia. W tym celu od płaskiej, pierwotniej powierzchni naturalnej odbijano serię odłupków. Sposób zaprawy praodłupni, boków lub wierzchołków rdzenia dostosowany był do pierwotnego kształtu konkrecji przeznaczonej do obróbki. Miał on na celu wyrównanie istniejących nieregularności, utrudniających prowadzenie przyszłej eksploatacji. Niekiedy formowano jednostronne lateralne zatępisko obejmujące często całą praodłupnię wraz z wierzchołkiem (tabl. 4: 1). Bardzo rzadko tworzono zatępiska dwustronne (tabl. 7: 1). W pojedynczych przypadkach zaprawa obejmowała jedynie piętę oraz tył rdzenia (tabl. 1: 1). Pojedyncze egzemplarze rdzeni poddawane były intensywnemu procesowi zaprawy i przybierały formę bardzo grubego makrozgrzebła (tabl. 5: 2). Wśród 38 rdzeni wydzielono 6 okazów zaczątkowych, 24 w fazie zaawansowanej eksploatacji oraz 8 egzemplarzy rdzeni szczątkowych. W fazie zaczątkowej eksploatacji dominują rdzenie jednopiętowe 4 egzemplarze. Dodatkowo opisano pojedynczy okaz rdzenia dwupiętowego rozdzielnoodłupniowego oraz rdzenia dwupiętowego wspólnoodłupniowego. W fazie zaawansowanej eksploatacji znajduje się 7 rdzeni jednopiętowych, 12 okazów rdzeni dwupiętowych wspólnoodłupniowych oraz 5 egzemplarzy rdzeni dwupiętowych o skręconej odłupni. Na tym 28

17 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki etapie eksploatacji wyraźnie dominują egzemplarze rdzeni dwupiętowych. Są to okazy przeważnie smukłe, zawsze służące do uzyskiwania poprawnych, niekiedy drobnych wiórów. Wśród 7 okazów rdzeni jednopiętowych 2 okazy, co ujawniły wykonane składanki, jeszcze w fazie poprzedzającej ich porzucenie eksploatowane były jako egzemplarze dwupiętowe (tabl. 7: 3). Rdzenie szczątkowe to 4 egzemplarze rdzeni jednopiętowych, 3 rdzenie dwupiętowe wspólnoodłupniowe oraz 1 okaz rdzenia dwupiętowego rozdzielnoodłupniowego. Spośród nich tylko pojedynczy okaz rdzenia dwupiętowego rozdzielnoodłupniowego to egzemplarz wiórowo-odłupkowy. Na uwagę zasługuje fakt, iż spośród 4 rdzeni szczątkowych jednopiętowych aż 3 okazy w trakcie prowadzenia zaawansowanej eksploatacji były egzemplarzami rdzeni dwupiętowych wspólnoodłupniowych. Sytuacja ta była wynikiem znacznego zmniejszenia się w czasie prowadzenia obróbki rozmiarów samych rdzeni, co powodowało duże trudności w prowadzeniu dalszej eksploatacji z dwóch przeciwległych pięt. Na pojedynczych rdzeniach obserwujemy ślady standardowych zabiegów naprawczych, wykonywanych na odłupni bądź pięcie. Zabiegi te najczęściej związane są z formowaniem na odłupni wtórnego zatępiska jednostronnego, mającego na celu poprawienie jej kształtu bądź też zniesienie z jej powierzchni śladów wcześniejszych uśmierceń lub innych nierówności utrudniających prowadzenie dalszej eksploatacji (tabl. 8: 2, 5). Drugim zabiegiem mającym poprawić właściwości techniczne rdzenia było odbijanie od pięty rdzenia pojedynczych lub całych serii świeżaków, co najlepiej obrazują niektóre z wykonanych składanek (tabl. 3: 1; 5: 1). Czasem czynności te dokonywane były już na wstępnym etapie eksploatacji, co może świadczyć o bardzo starannie prowadzonej eksploatacji. Prawdopodobnie było to wymuszone ograniczonymi rozmiarami surowca używanego w procesie technologicznym, choć zaznaczyć trzeba, iż pojedynczy okaz większego rdzenia wykonanego z krzemienia świeciechowskiego nosi także ślady starannego przygotowania. Na podstawie przeprowadzonej analizy rdzeni oraz w oparciu o uzyskane składanki możemy ukazać cały proces rdzeniowania w ujęciu dynamicznym. Po rozpoczęciu eksploatacji rdzenie bardzo szybko przechodziły płynnie z form jednopiętowych w egzemplarze bardziej zaawansowanych okazów dwupiętowych wspólnoodłupniowych lub o skręconej odłupni. Eksploatacja, której efektem było pozyskanie całych serii drobnych wiórów, kontynuowana była aż do niemal zupełnego wykorzystania masy surowcowej. Zwrócić należy uwagę na niemal całkowity brak w tym inwentarzu okazów rdzeni odłupkowych oraz wiórowoodłupkowych. Niekiedy w ostatniej fazie poprzedzającej porzucenie rdzenia, powracano do eksploatacji w typie rdzenia jednopiętowego. Większość rdzeni szczątkowych to okazy bardzo drobne, nie przekraczające 4 5 cm długości Odłupki W opisywanym materiale odkryto 593 odłupki oraz ich fragmenty przekraczające 1,5 cm w tym wchodzące również w składanki, co stanowi 37,5% całości inwentarza (nie wliczając odpadków oraz łusek). Wśród odłupków dominują egzemplarze wykonane z różnokolorowego kredowego krzemienia narzutowego (301 egz.), stanowiące ponad połowę inwentarza 50,8%. Drugim co do liczebności jest krzemień czekoladowy barwy brązowej oraz jasnożółtej występujący w przypadku 35,2% wszystkich egzemplarzy (209 egz.). Dodatkowo wśród odłupków opisano 45 egzemplarzy wykonanych z krzemienia jurajskiego, 29 z obsydianu oraz 9 z krzemienia świeciechowskiego (tabela 2). Pośród 593 odłupków ponad 80% to egzemplarze całe (489), resztę stanowią części dystalne (81 egz. 13,6%) oraz proksymalne (23 egz. 3,8%). Większość bo aż 389 egz. odłupków nosi na stronie górnej ślady powierzchni naturalnej: korowej lub termicznej. Z tej liczby 168 egz. pokrytych jest taką powierzchnią w całości lub w większej części, co stanowi ponad 28% wszystkich odłupków. Najczęściej pierwotna powierzchnia naturalna zlokalizowana jest na boku odłupka (145 egz.) rzadziej na wierzchołku (106 egz.). Znaczna większość odłupków (360 egz. 60,7%) nosi na stronie górnej ślady negatywów zgodnych z osią odbicia. Pochodzą one najczęściej z fazy zaprawy rdzeni, rzadziej z etapu eksploatacji, co dobrze ukazują wykonane składanki. Liczne są odłupki o negatywach poprzecznych do osi odbicia (75 egz. 12,6%). Rzadko natomiast w tym inwentarzu reprezentowane są egzemplarze odłupków pochodzących z eksploatacji rdzeni dwupiętowych (35 egz. 5,9%) 29

18 JAROSŁAW WILCZYŃSKI oraz różnego rodzaje zatępce odłupkowe (27 egz. 4,6%). Piętki odłupków najczęściej uformowane są pojedynczym odbiciem (179 egz. 35%). W przypadku 24,8% egzemplarzy płaszczyzna ta pokryta jest pierwotną powierzchnią naturalną (127 egz.). Związane jest to z charakterem odłupków pochodzących w znacznej części ze wstępnej fazy obróbki. Rzadziej wśród odłupków występuje piętka krawędziowa (81 egz. 15,8%) oraz punktowa (41 egz. 8%). Tylko 36 egzemplarzy odłupków (7%) nosi w części przypiętkowej ślady prawcowania, natomiast 78 egz. (15,2%) posiada wargę. Odłupki w badanym inwentarzu są małych rozmiarów i rzadko przekraczają 5 cm długości. Średnie rozmiary całych egzemplarzy wynoszą 25 x 21 x 5 mm. Ma to związek z wielkością konkrecji krzemienia przynoszonych oraz obrabianych na stanowisku Wióry W opisywanym inwentarzu występuje 821 wiórów oraz ich fragmentów przekraczających 1,5 cm w tym egzemplarze wchodzące również w obręb składanek. Stanowią one ponad połowę (51,8%) całości materiału (nie wliczając odpadków oraz łusek), co świadczy o silnie podomowym charakterze tego inwentarza. Wśród wiórów dominują egzemplarze wykonane z narzutowego krzemienia kredowego. Z tego surowca wykonanych zostało aż 503 egz. 69,8%. Podobnie, jak wśród odłupków, drugim co do liczebności surowcem jest krzemień czekoladowy barwy jasnożółtej oraz brązowej, reprezentowany przez 214 egz. stanowiących 26,1% wszystkich okazów. Dodatkowo wśród wiórów wystąpiły pojedyncze egzemplarze wykonane z obsydianu, krzemienia świeciechowskiego oraz radiolarytu koloru szaroróżowego (tabela 2). Wśród wiórów opisano 416 całych egzemplarzy (50,7%), 107 części proksymalych (13%), 68 środkowych (8,3%) oraz 230 dystalnych (28%). Prawie połowa wiórów nie nosi na stronie górnej śladów pierwotnej powierzchni naturalnej (399 egz. 48,6%). Wśród pozostałych okazów (422 wiórów) 90 egzemplarzy (11%) nosi powierzchnię naturalną na całej powierzchni górnej lub jej większej części. Najczęściej powierzchnia naturalna zlokalizowana jest na bokach (312 egz.) rzadziej na wierzchołkach wiórów (69 egz.). Ponad połowa wiórów (452 egz. 55%) nosi na stronie górnej ślady negatywów zgodnych z osią odbicia. Pochodzą one najczęściej z początkowej fazy eksploatacji rdzeni lub z fazy poprzedzającej zakończenie ich eksploatacji. W opisywanym inwentarzu występują licznie wióry noszące na stronie górnej negatywy dwukierunkowe (150 egz. 18,3%), pochodzące z eksploatacji rdzeni dwupiętowych, w tym dwupiętniki. Licznie występują również różnego rodzaju zatępce (11,8%) oraz podtępce (9,5%) w sumie 175 egzemplarzy. Wsród zatępców dominują okazy jednostronne (83) nad dwustronnymi (14), co wynika ze sposobu prowadzenia wstępnej obróbki. Piętki wiórów w przeważającej części uformowane są pojedynczym odbiciem (331 egz. 63,3%). Znacznie rzadziej piętka przybiera postać płaszczyzny uformowanej wieloma uderzeniami (46 egz. 8,8%), piętki krawędziowej (65 egz. 12,4%), czy punktowej (37 egz. 7%). Zaledwie 28 okazów piętek wiórów tworzy powierzchnia naturalna korowa lub naturalna. Aż 199 egzemplarzy wiórów (38% ) nosi w części przypiętkowej ślady prawcowania bądź gładzenia, natomiast 143 egz. (27,3%) wargę. Świadczy to o bardzo starannej eksploatacji prowadzonej przy pomocy organicznych tłuczków oraz pośredników. Wióry w opracowanym inwentarzu są zazwyczaj smukłe, niekiedy wręcz delikatne. Bardzo rzadko zdarzają się egzemplarze, których długość dochodzi do 10 cm. Średnie rozmiary całych egzemplarzy wynoszą 41 x 12 x 4 mm, tworzą one bardzo zwarty i zestandaryzowany zespół (tabl. 14: 1 13). Świadczyć to może o silnym ukierunkowaniu produkcji na pozyskiwanie wyłącznie takiego typu półsurowca. Oczywiście, podobnie jak ma to miejsce w przypadku odłupków, na wielkość wiórów decydujący wpływ miały niewielkie rozmiary brył surowca przynoszonego na stanowisko. Podkreślić należy duży kunszt, z jakim prowadzono eksploatację, pozwalający uzyskiwać całe serie bardzo poprawnych wiórów oraz wiórków (niekiedy nawet kilkadziesiąt egzemplarzy) z bryły surowca, której rozmiary nie przekraczały 8 cm długości i 4 5 cm szerokości Narzędzia W analizowanym materiale wystąpiło w sumie 66 narzędzi retuszowanych, co stanowi ponad 42% całości inwentarza. Wśród nich wydzielono: 27 drapaczy, 30

19 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 7. Targowisko stan. 10, 11, pow. wielicki. Inwentarz narzędziowy wiązany z osadnictwem paleolitycznym Fig. 7. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Inventory of tools attributed to Palaeolithic settlement 14 rylców, 5 półtylczaków, 8 tylczaków, 7 wiórów retuszowanych, 3 odłupki retuszowane, pojedyncze narzędzie wnękowe oraz fragment narzędzia nieokreślonego typu (ryc. 7). Dodatkowo opisano 13 wyrobów będących odpadkami z produkcji narzędzi: pojedynczy rylcowiec oraz 12 rylczaków. Większość narzędzi, bo aż 40 okazów (65%), wykonanych zostało na surowcu kredowym narzutowym (tabela 2). Mniej liczne są narzędzia wykonane z krzemienia czekoladowego (17 egz. 27,2%). W przeważającej części są to okazy, do produkcji których wykorzystano surowiec barwy brązowej 14 egz., tylko w przypadku 3 okazów użyto krzemienia czekoladowego barwy jasnożółtej. Pozostałe narzędzia wykonane są z obsydianu (3 egzemplarze, w tym pojedynczy drapacz) oraz krzemienia świeciechowskiego (pojedynczy egz. drapacza oraz podstawa tylczaka). Zauważalna jest duża dysproporcja między licznymi rdzeniami oraz debitażem wykonanym z jasnożółtego krzemienia czekoladowego, a pojedynczymi narzędziami wykonanymi z tego surowca. Najliczniejszą grupę 27 egzemplarzy stanowią drapacze obejmujące 40% całego inwentarza narzędziowego (tabl. 10: 1 8; 11: 1 13). Większość z nich wykonana została z krzemienia kredowego narzutowego aż 22 egzemplarze. Pojedyncze okazy wykonane zostały z surowca czekoladowego (3 egzemplarze), krzemienia świeciechowskiego (1 egzemplarz) oraz, na co warto zwrócić uwagę, na obsydianie (1 egz.; tabl. 11: 1). Większość drapaczy 16 egz. wykonana została na odłupkach, niekiedy bardzo masywnych, bardzo często pokrytych pierwotną powierzchnią naturalną. Kolejnych 10 okazów wykonanych zostało na wiórach. Są to okazy często masywne, znaczny udział wśród nich stanowią zatępce oraz podtępce (5 egz.). Dodatkowo wśród drapaczy opisano niewielki fragment drapiska, dla którego określenie półsurowca, na jakim został on wykonany nie jest możliwe. Drapisko najczęściej formowane jest w części dystalnej półsurowca. Sporadycznie jest ono uformowane na boku odłupka (2 egz.) lub w części piętkowej półsurowiaka (2 egz.). Tylko w pojedynczym przypadku występuje drapisko zdwojone. Prawie zawsze drapisko jest łukowato wypukłe i regularne tylko w przypadku 2 okazów drapaczy mamy do czynienia z drapiskiem prostym. Dodatkowo pojedynczy okaz wykonany na wiórze obsydianowym posiada drapisko pyskowate, nawiązujące morfologicznie do drapaczy oryniackich. Obok egzemplarzy zaczątkowych, których drapiska noszą ślady jedynie wstępnego formowania, odnaleziono 3 egzemplarze zużytych okazów, charakteryzujące się bardzo mocnym zagładzeniem krawędzi pracującej. Świadczy to o tym, iż na omawianym stanowisku odbywał się pełny cykl technologiczny, obejmujący tworzenie, użytkowanie oraz porzucanie zużytych drapaczy, co potwierdzają badania traseologiczne (patrz Kufel-Diakowska, w tym tomie). Średnie wymiary całych okazów drapaczy wykonanych na wiórach, jak i odłupkach są podobne i wynoszą w przypadku okazów odłupkowych 37 x 34 x 12 mm, natomiast egzemplarzy wiórowych odpowiednio 38 x 23 x 9 mm. Świadczy to o wykorzystywaniu do produkcji tego typu narzędzi masywnego półsurowca oraz silnej redukcji okazów wykonanych na wiórach. Rylce 14 egz. stanowią drugą pod względem liczebności grupę narzędziową w tym inwentarzu niemal 17% (tabl. 4: 4 6; 12: 1 6). Do produkcji rylców najczęściej wykorzystano krzemień kredowy narzutowy (12 egz.), pozostałe egzemplarze wykonane zostały na narzutowym surowcu czekoladowym (2 egz.). Zdecydowana większość rylców wykonana została na wiórach 12 egzemplarzy. Tylko do produkcji pojedynczego okazu użyto odłupka. Rylce tworzą bardzo zróżnicowaną typologicznie grupę narzędziową, wśród której najliczniej występują okazy rylców jedynaków (3 egz.), węgłowych (3 egz.), oraz łamańców (2 egz.). Bardzo często są to okazy zwielokrotnione. Dodatkowo opisano dwa okazy rylca klinowatego, pojedynczy rylec rdzeniokształtny, dwa 31

20 JAROSŁAW WILCZYŃSKI okazy kombinacji rylca jedynaka z węgłowym oraz kombinację rylca jedynaka z klinowatym. W przypadku 2 egzemplarzy rylców widoczne są bardzo mocne ślady zużycia. Półsurowiec wiórowy używany do produkcji rylców wyraźnie różni się od tego, jaki stosowano w przypadku drapaczy jest znacznie bardziej smukły oraz mniej masywny. Średnie rozmiary całych rylców wykonanych na wiórach wynoszą odpowiednio 42 x 16 x 7 mm. Dodatkowo w inwentarzu tym odnaleziono 12 rylczaków, wszystkie wykonane z krzemienia narzutowego kredowego. W trzech przypadkach tworzą one składanki z dwoma egzemplarzami rylców, co poświadcza produkcję oraz naprawę tych narzędzi bezpośrednio na stanowisku. W badanym inwentarzu odnaleziono 5 egzemplarzy półtylczaków, z czego 4 egzemplarze wykonano na krzemieniu kredowym, a pojedynczy okaz na surowcu czekoladowym (tabl. 12: 7 9). Wszystkie one wykonane zostały na wiórach. Większość półtylczaków to okazy ukośne (4 egz.), niekiedy wypukłe, tylko pojedynczy egzemplarz to okaz prosty. W większości przypadków (3 egz.) retusz stromy formujący półtylec znajduje się w części piętkowej półsurowiaka. Półtylczaki wykonane są na wiórach, których średnie rozmiary wynoszą 51 x 17 x 5 mm. Tylczaki to zbiór, na który składa się 8 egzemplarzy, w większości są to jednak tylko drobne fragmenty (tabl. 13: 1 7). Wśród nich wydzielić możemy okazy wykonane na narzutowym krzemieniu kredowym (4 egz.), krzemieniu czekoladowym (3 egzemplarzy) oraz na krzemieniu świeciechowskim (1 egz.). Widoczny jest więc wzrost udziału narzędzi wykonanych z krzemienia czekoladowego w porównaniu z innymi grupami narzędziowymi. Wszystkie tylczaki wykonane są na wiórach, zazwyczaj bardzo drobnych i prostych w przekroju. W inwentarzu tym odnaleziony został pojedynczy cały egzemplarz masywnego tylczaka załamanego, który został dwukrotnie skrócony za pomocą stromego retuszu. Odkrycie w opisywanym inwentarzu pojedynczego rylcowca świadczy o stosowaniu tego bardzo charakterystycznego sposobu wytwarzania narzędzi najczęściej wykorzystywanego do produkcji ostrzy broni miotanej (tabl. 13: 8). W skład inwentarza wchodzi także 7 wiórów retuszowanych. Wśród nich 5 egz. wykonanych zostało na krzemieniu kredowym narzutowym, pozostałe 2 na surowcu czekoladowym (barwy ciemnobrązowej oraz jasnożółtej). Najczęściej retusz drobny lub nieregularny występował na boku wióra. W inwentarzu tym opisano 3 odłupki retuszowane wykonane na krzemieniu kredowym narzutowym, krzemieniu czekoladowym oraz na masywnym odłupku obsydianowym. Dodatkowo w inwentarzu tym wystąpił pojedynczy fragment narzędzia wnękowego, wykonanego na drobnym wiórze (tabl. 13: 9) oraz fragment narzędzia nieokreślonego typu wykonany na odłupku obsydianowym Składanki Spośród 1543 artefaktów wchodzących w skład badanego inwentarza (pomijając łuski oraz okruchy) wykonano ogółem 157 składanek różnego typu (tabl. 1; 2; 3; 4; 5; 6: 1 3, 5; 7: 1 3; 8). Łącznie obejmują one 691 artefaktów, co stanowi prawie 45% całości opracowanego materiału (nie wliczając łusek oraz okruchów). Liczba ta jest więc porównywalna do ilości składanek, jaką udało się uzyskać przy opracowywaniu materiału ze stanowiska Rydno IV (Fiedorczuk 1999, 77). Na tak wysoki wskaźnik wpłynęła w dużym stopniu znaczna różnorodność surowca kamiennego używanego na tym stanowisku oraz zachowany pierwotny układ przestrzenny zabytków. W obręb składanek wchodzi najczęściej kilka lub kilkanaście elementów, często też zdarzają się egzemplarze złożone z kilkudziesięciu zabytków. Największą składanką jest egzemplarz, w skład którego wchodzą 44 elementy w tym rdzeń oraz dwa rylce. Obok pojedynczych egzemplarzy rdzeni, do których nie udało się dołożyć żadnego elementu, znajdujemy egzemplarze, na których prześledzić możemy cały proces eksploatacji (tabl. 4: 1 3; 6: 1 3; 8: 1 3). Jednocześnie występują składanki bardzo rozbudowane, do których jednak nie udało się odnaleźć rdzeni. Na stan ten niezaprzeczalny wpływ ma fakt, że stanowisko to nie zostało w całości przebadane. Bardzo prawdopodobne jest również wynoszenie poza obręb stanowiska pojedynczych egzemplarzy rdzeni, narzędzi, jak i całych serii uzyskiwanych tu wiórów. Wykonane składanki pozwalają nam zrekonstruować przebieg całego procesu technologicznego: od wstępnego zaprawienia bryły surowca aż do porzucenia maksymalnie wykorzystanego rdzenia szczątkowego. Na stanowisko przynoszono najczęściej bryły surowca noszące na swej powierzchni pojedyncze ślady odbić, zaledwie kilka egzemplarzy to obłupnie, 32

21 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki których wstępna obróbka dokonywana była najprawdopodobniej w miejscu pozyskania surowca, oddalonego od stanowiska o kilka kilometrów na północ. Zaprawa ta miała na celu sprawdzenie jakości brył krzemiennych przeznaczonych do transportu. W przypadku kilku rdzeni etap wstępnej obróbki dokonywany był dopiero na stanowisku, co poświadcza pewna ilości korowych odłupków wchodzących w skład tego inwentarza oraz sporadycznie występujące składanki odłupków z pierwotnymi zatępcami. Eksploatację rdzeni jednopiętowych rozpoczynano najczęściej od węższego boku rdzenia, będącego lateralnym zatępiskiem jednostronnym. Często już na bardzo wczesnym etapie dokonywano zabiegów naprawczych. Polegały one w głównej mierze na odbijaniu świeżaków (nierzadko całych serii, o czym świadczą wykonane składanki) oraz tworzeniu wtórnych zatępisk jednostronnych. W zaawansowanej fazie produkcji półsurowca często dochodziło do zasadniczej zmiany w sposobie prowadzenia dalszej eksploatacji rdzenia, co także znajduje swoje potwierdzenie w składankach. Na tym etapie rozpoczynano eksploatację naprzemienną, prowadzoną od dwóch przeciwległych pięt. Często obróbka ta polegała na odbijaniu serii wiórów raz od jednej raz od drugiej pięty, towarzyszyło temu poszerzanie odłupni na boki rdzenia. Stąd też opisywane rdzenie dwupiętowe o skręconej odłupni to często okazy wcześniej eksploatowanych rdzeni wspólnoodłupniowych. Rzadko wśród wykonanych składanek występują rdzenie eksploatowane od początku do końca w typie rdzenia jednopiętowego. Są to najczęściej egzemplarze łódkowate, które z racji rozmiaru używanego surowca trudno było przerobić na egzemplarze dwupiętowe. Efektem prowadzonej obróbki były proste w przekroju, bardzo smukłe wióry kilkucentymetrowej długości, często w większości obecne w składance. Obecność wśród składanek narzędzi bezpośrednio poświadcza ich produkcję na stanowisku, z półsurowca uzyskiwanego na miejscu. Również składanki rylczaków potwierdzają naprawianie na tym stanowisku rylców używanych prawdopodobnie do obróbki kości oraz poroży Pozostałe materiały wiązane z osadnictwem paleolitycznym Drobne grudki hematytu o wielkości nie większej niż 2 cm występowały w najbliższej okolicy paleniska IV. Pojedynczy tłuczek kamienny to podłużny otoczak rzeczny o wymiarach 183 x 39 x 28 mm. Na jednym z jego końców widoczne są delikatne ślady używania Paleniska oraz datowanie W obrębie przebadanego stanowiska udało się uchwycić pozostałości 5 ognisk, wokół których najczęściej występowały koncentracje zabytków kamiennych. Ich średnica nie przekraczała 1,5 metra, zaś miąższość 1 2 cm. W obrębie ognisk znaleziono nieliczne węgle drzewne, których analizy podjęła się Pani Zofia Tomczyńska z Zakładu Paleobotaniki Instytutu Botaniki im W. Szafera PAN. Większość węgli to niewielkie fragmenty od 0,1 0,3 cm. Występują one w postaci spieku, są zeszklone bez struktury anatomicznej. Jedynie pojedynczą próbkę udało się oznaczyć jako Querqus sp., co wskazywałoby na cieplejszy okres, w czasie którego mało miejsce zasiedlenie tego stanowiska. Na podstawie węgli drzewnych wydzielonych z palenisk udało się uzyskać w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym 5 dat radiowęglowych: Poz ±80 BP palenisko nr I; Poz ±70 BP palenisko nr II (data z powodu popełnienia błędów w trakcie pobierania próbki została, jak się wydaje, odmłodzona?); Poz ±70 BP palenisko nr III; Poz ±70 BP palenisko nr IV; Poz ±70 BP palenisko nr V. Uzyskane daty radiowęglowe przypadają na okres interstadiału Pre-Bölling. Na względnie korzystne warunki klimatyczne panujące wówczas na terenie południowej Polski wskazują odkryte szczątki dębu (Quercus sp.) oraz brak w obrębie prowadzonych wykopów jakichkolwiek form krioturbacyjnych, na przykład klinów mrozowych, obserwowanych na młodszych stanowiskach magdaleńskich z terenu Polski, takich jak: Brzoskwinia, Wilczyce czy Klementowice (Sobczyk 1993, 13; Irish et al. 2008, 736; Wiśniewski et al. 2012, 317). W odkrytym materiale opisano dodatkowo 43 drobne fragmenty kamieni najczęściej piaskowca. 33

22 JAROSŁAW WILCZYŃSKI 1.7. Organizacja przestrzenna stanowiska w oparciu o wyniki analizy traseologicznej Według oceny materiału zabytkowego ze stanowiska w Targowisku, opartej na analizach składanek wyrobów krzemiennych, a także makroskopowo widocznych zniszczeniach użytkowych narzędzi retuszowanych, stanowi on pozostałość po krótkotrwałym obozowisku. Artefakty reprezentują pełny cykl technologiczny, od wytworzenia narzędzi, poprzez ich użytkowanie i naprawianie, po porzucenie zużytych okazów. Mikroślady użytkowania zachowane na badanych artefaktach reprezentują tylko wybrane czynności, charakterystyczne dla typowo specjalistycznej grupy łowców. Dzięki określeniu rzeczywistej funkcji narzędzi, stopnia ich zużycia, napraw oraz sposobu pracy, a także charakterystyki wyrobów bez śladów użytkowania, możliwe było przedstawienie pełniejszej interpretacji podejmowanych w obozowisku działań. Oprócz podstawowych czynności łowieckich, a więc oprawiania i ćwiartowania upolowanej zwierzyny, udało się zidentyfikować inne prace, jak wyprawianie skór i naprawa zużytych narzędzi. Badania mikroskopowe stanowią również uzupełnienie i weryfikację danych dotyczących organizacji przestrzennej oraz stopnia wykorzystania surowców krzemiennych. Niezależnie od pierwotnej tezy na temat kolejności użytkowania poszczególnych ognisk, według której koncentracje materiału zabytkowego skupione wokół ogniska I można uznać za ostatni etap pobytu łowców, badania funkcji narzędzi rodzą analogiczne wnioski. Jest to miejsce występowania silnie zużytych, zniszczonych narzędzi, a zarazem miejsce naprawiania narzędzi złożonych po zakończeniu wszelkich prac wykonanych w obozowisku, związanych z oprawianiem upolowanej zwierzyny w południowej części, przy ogniskach III, IV i prawdopodobnie II. Jednak dzięki wnikliwej analizie mikrośladów użytkowania oraz obserwacji planigrafii narzędzi ze śladami pracy, możliwe było pełne prześledzenie aktywności łowców paleolitycznych (ryc. 8). W oparciu o wyniki podjętej analizy wydzielono 3 strefy stanowiska odpowiadające jednocześnie kolejności podejmowanych działań (ryc. 4). Strefa I to miejsce, na które przyniesiona została upolowana zwierzyna. Miejsce to rozpoznano w głównej mierze w oparciu o występujące jedynie w pobliżu paleniska IV ślady pracy w mięsie oraz kości. Zaznaczyć należy, że miejsce to nie pokrywa się dokładnie z lokalizacją odkrytych szczątków zwierzęcych. Po wstępnej obróbce tusz zwierzęcych, polegającej w głównej mierze na skórowaniu oraz podziale tuszy, skóry oraz kości i poroża poddawane były dalszej obróbce. Czynności te dokonywano częściowo na tym samym miejscu, a częściowo w strefie II okolice palenisk II, III oraz V. Strefa II zajmowała większą powierzchnię, co związane było w głównej mierze z wyprawianiem skór czynnością, która stanowiła jeden z celów wyprawy (obok uzupełnienia zapasów surowca). W strefie III stanowiska okolice paleniska I dokonywano wymiany zużytych narzędzi, w tym również naprawy zniszczonej broni łowieckiej, o czym świadczy obecność tutaj większości tylczaków. Tylko w tej strefie odnajdujemy stosunkowo liczne ślady pracy w drewnie. Podkreślić należy, że zachowany układ przestrzenny odkrytych zabytków w tej strefie jest najbardziej czytelny. Dlatego też można przypuszczać, że strefa ta stanowi ostatnie miejsce, w którym przebywali oraz podejmowali działalność łowcy. Wykonana analiza traseologiczna wyrobów krzemiennych, jak również obserwacja rozkładu przestrzennego zabytków, ognisk oraz składanek (ryc. 9 11), skłania nas do sformułowania jeszcze jednego wniosku odnoszącego się do organizacji przestrzennej stanowiska. Nie występuje tutaj pojedyncze centralne palenisko, wokół którego w różnej od niego odległości wykonywano poszczególne czynności, jak ma to miejsce w hipotetycznych założeniach odnoszących się do organizacji stanowisk łowców paleolitycznych (Leesch et al. 2010). Zamiast tego obserwujemy sytuację, którą możemy interpretować dwojako. W pierwszym wariancie mamy do czynienia z przenoszeniem różnych form aktywności związanych z preparowaniem skór, reperowaniem narzędzi itp. na kolejne strefy stanowiska, wcześniej zupełnie nie objęte lub objęte jedynie w niewielkim stopniu działalnością innego typu. Przenoszeniu temu towarzyszył jednocześnie akt rozniecania kolejnego paleniska, za którym przesuwają się ludzie w celu wykonania kolejnych zadań. Ten wariant jest możliwy przy założeniu, że na obozowisku tym działała bardzo nieliczna grupa łowców. Drugi wariant tłumaczy opisaną organizację przestrzenną jako wynik od początku zaplanowanego wydzielenia stref aktywności, na których kilka grup podejmuje zróżnicowaną aktywność związaną z dzieleniem tuszy, oprawianiem tuszy, napra- 34

23 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Ryc. 8. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Strefy stanowiska wydzielone w oparciu o analizę traseologiczną wyrobów kamiennych wraz z zaznaczonym rozmieszczeniem zabytków noszących zróżnicowane mikroślady użytkowania Fig. 8. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Division of the site into zones the zones were distinguished on the basis of microwear analysis of flint artifacts with horizontal distribution of artifacts bearing diversified microtraces of use wianiem instrumentarium narzędziowego. Ten wariant zakłada, że grupa łowców zasiedlających to stanowisko była znacznie liczniejsza niż w wariancie pierwszym. Choć jest on niezwykle kuszący i mógłby świadczyć o istnieniu podziału pracy w obrębie grupy łowców, to jednak wariant ten nie tłumaczy bardzo czytelnego zachowania układu przestrzennego obserwowanego w okolicy paleniska I. Dlatego wydaję się, że grupa łowiecka zasiedlająca to stanowisko nie była zbyt liczna, i wykonywała kolejno wszystkie czynności rejestrowane na stanowisku. Jak widać po ilości zużytych narzędzi największa aktywność widoczna jest w strefie I oraz III. Wynika to z niewielkiej przestrzeni, na której dokonywano podziału tusz zwierzęcych oraz napraw zużytych narzędzi. Czynności te, jak łatwo zaobserwować, wykonywane były przy pojedynczym palenisku odpowiednio IV oraz I. Na tej podstawie przypuszczać można, że grupa jaka przybyła na to stanowisko liczyła zaledwie kilku członków. Świadczyć to może o jasno sprecyzowanym celu wyprawy niewielkiej grupy wyspecjalizowanych myśliwych. Również brak niektórych narzędzi, jak np. przekłuwaczy, w przypadku tak licznych narzędzi służących obróbce skór świadczy o tym, że głównym celem wyprawy było zdobycie skór, które dopiero później miały stać się przed- 35

24 JAROSŁAW WILCZYŃSKI miotem dalszej obróbki. Przypuszczenie to potwierdza również niewielki udział narzędzi do obróbki kości i poroża, jak również drewna aktywność ta nie wiązała się z pełnym procesem wytwarzania wyrobów z surowców organicznych, a jedynie wykonywaniem drobnych prac, wynikających z bieżących potrzeb. Ryc. 9. Targowisko, stan. 10, 11 pow. wielicki. Składanka wykonana z krzemienia kredowego związana z osadnictwem paleolitycznym (bez skali). Fot. J. Wilczyński Fig. 9. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Refitting made of Cretaceous flint attributed to Palaeolithic settlement (a photo without a scale). Photo by J. Wilczyński 1.8. Przynależność kulturowa odkrytego inwentarza kamiennego Podsumowując należy zaznaczyć, że większość surowca przynoszonego, a następnie eksploatowanego na tym stanowisku pochodziła z jego najbliższej okolicy. Dotyczy to przede wszystkim krzemienia narzutowego kredowego oraz czekoladowego barwy brązowej, którego wtórne wychodnie znajdują się około 3 kilometry na północ od stanowiska. Wydaje się, że z analogiczną sytuacją mamy do czynienia także w przypadku krzemienia świeciechowskiego, który najprawdopodobniej przyniesiony został z Kotliny Sandomierskiej. Z nieco większej odległości sprowadzony został radiolaryt, który osiągalny jest w dorzeczu Dunajca. Jedynym surowcem, jaki został przyniesiony na to miejsce ze znacznej odległości jest obsydian, pochodzący najprawdopodobniej z terenów dzisiejszej Słowacji. Zastanawiający jest fakt, dlaczego na teren obozowiska dotarła cała bryła surowca, jeszcze pokryta korą, a nie, jak ma to miejsce na innych stanowiskach z terenu południowej Polski, w formie rdzeni lub najczęściej w postaci półsurowca bądź gotowych narzędzi (Szeliga 2002, ). Cały inwentarz stanowi pozostałości założonego w tym miejscu krótkotrwałego obozowiska górnopaleolitycznych łowców. Ich działalność związana była przede wszystkim z polowaniem na konia oraz renifera (czemu być może sprzyjała bliskość większej rzeki) oraz zaopatrywaniem się w lokalny surowiec Ryc. 10. Targowisko, stan. 10, 11 pow. wielicki. Składanka wykonana z krzemienia kredowego związana z osadnictwem paleolitycznym (bez skali). Fot. J. Wilczyński Fig. 10. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Refitting made of Cretaceous flint attributed to Palaeolithic settlement (a photo without a scale). Photo by J. Wilczyński Ryc. 11. Targowisko, stan. 10, 11. pow. wielicki. Składanka wykonana z krzemienia kredowego związana z osadnictwem paleolitycznym (bez skali). Fot. J. Wilczyński Fig. 11. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Refitting made of Cretaceous flint attributed to Palaeolithic settlement (a photo without a scale). Photo by J. Wilczyński 36

25 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki krzemienny przynoszony tu z niewielkiej odległości. Na obecnym etapie badań nie jesteśmy w stanie jednoznacznie ustalić przynależności kulturowej opisywanego materiału. Kwestii tej nie rozstrzyga również seria uzyskanych dat radiowęglowych. Problemem jest tu niewystarczające rozpoznanie osadnictwa paleolitycznego, przypadającego na okres od maksimum ostatniego zlodowacenia do interstadiału Bölling. Dodatkowo sytuację komplikuje obecność w tym czasie na terenie ziem polskich kultury epigraweckiej, stanowiącej kontynuację osadnictwa graweckiego, której stanowiska zostają stopniowo zastępowane przez ugrupowania magdaleńskie. Niestety na terenie dzisiejszej Polski istnieje zaledwie kilka stanowisk, których osadnictwo przypadało na okres odpowiadający lub nieznacznie poprzedzający osadnictwo w Targowisku (okres tys. lat temu). Ponadto, stanowiska te są zróżnicowane tak pod względem ilości odkrytych materiałów, jak i ich typu. Większość z nich może być wiązana z osadnictwem epigraweckim, a tylko w Jaskini Maszyckiej odkryto zabytki kultury magdaleńskiej, będące najstarszym świadectwem obecności tej kultury na naszych ziemiach. Ślady osadnictwa epigraweckiego występują w okolicach Krakowa oraz na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Pierwszym z tych stanowisk jest Kraków Spadzista obszar C2, z którego uzyskano datę radiowęglową wynoszącą ±310 BP (Kozłowski, Sobczyk 1987, 12). Data ta wiązana jest z osadnictwem epigraweckim, jednak uzyskane w ostatnim czasie nowe datowania materiałów kostnych z tego obszaru, zawierające się w przedziale tys. lat temu, pozwalają wątpić w poprawność starszego datowania (Wilczyński et al. 2012, 3630). Dlatego też ostateczne określenie wieku tego osadnictwa nie będzie możliwe do czasu zebrania większej ilości danych. Drugim stanowiskiem epigraweckim jest Jaskinia Deszczowa, skąd uzyskano dwie daty odpowiednio ±150 BP oraz ±280 BP (Cyrek et al. 2000, 63). Niestety, bardzo nieliczny materiał kamienny oraz mało charakterystyczne formy narzędzi odkryte w tej jaskini nie pozwalają na dokonanie satysfakcjonującego porównania technologii, czy też typologii tego zespołu z inwentarzem odkrytym w Targowisku. Stanowiskiem, z którego posiadamy dwie daty radiowęglowe jest również jaskinia Zawalona w Mnikowie. Wynoszą one odpowiednio ±340 BP oraz ±340 BP (Alexandrowicz et al. 1992, 72). Stanowisko to, podobnie jak poprzednie, zawiera jedynie pojedyncze zabytki kamienne, na podstawie których nie jesteśmy w stanie jednoznacznie określić jego przynależności kulturowej. Ostatnim stanowiskiem, dla którego posiadamy daty radiowęglowe z interesującego nas przedziału czasowego jest Jaskinia Maszycka w Ojcowie i wiązany z nią inwentarz magdaleński. Z jaskini tej pochodzi seria dat radiowęglowych: ±60, ±50, ±50, ±50, ±310 oraz ±240 BP, z których część odpowiada ściśle datom uzyskanym z Targowiska (Kozłowski 1996, 120; Kozłowski et al. 2012). Niewyjaśnione, jak do tej pory, jest datowanie stanowiska w Piekarach IIa, gdzie funkcjonuje rozległa epigrawecka pracownia krzemienia, jednak w oparciu o analizę technologiczną i typologiczną odkrytych tu zabytków krzemiennych można przyjąć, że osadnictwo to przypada na omawiany okres. Zdecydowanie więcej stanowisk znamy z okresu między tys. lat temu. Z obszaru Polski znika wówczas ostatecznie osadnictwo epigraweckie, które wycofuje się na tereny wschodniej Europy, Bałkan oraz półwyspu Apenińskiego, a jego miejsce zajmują grupy łowców magdaleńskich przybyłych z Europy Zachodniej, głównie, jak się obecnie sądzi, z obszaru dzisiejszej Turyngii. Stanowiskami tymi są m.in. Wilczyce (Fiedorczuk, Schild 1999, ), Hłomcza (Łanczont et al. 2002, ), Klementowice- Kolonia (Wiśniewski et al. 2012, 308), Dzierżysław (Ginter, Połtowicz 1998, 24), Wierzawice (Bobak et al. 2010, 63), czy też duże stanowiska o charakterze pracowni położone w Brzoskwini (Sobczyk 1993, 71) oraz Wołowicach (Dagnan-Ginter 1975, 22), z których większość posiada daty radiowęglowe. W inwentarzu kamiennym z Targowiska możemy zaobserwować zarówno cechy zbliżające go do materiałów epigraweckich, jak i magdaleńskich. Inwentarz narzędziowy, ze względu na obecność krótkich, niekiedy masywnych drapaczy oraz prostych tylczaków, nawiązuje do tradycji epigraweckich znanych nam między innymi ze stanowisk położonych na terenie Słowacji, Austrii czy Węgier (Montet-White 1990, 144; Tolnai-Dobosi 2001, 200; Novák 2006, 63). Powiązania te dodatkowo potwierdza obecność w tym inwentarzu obsydianu (ryc. 12), pochodzącego z terenu obecnej Słowacji, gdzie około 15 tys. lat temu występowało osadnictwo epigraweckie. Najbardziej zbliżone do materiałów z Targowiska pod względem technologiczno-typologicznym są inwentarze 37

26 JAROSŁAW WILCZYŃSKI Ryc. 12. Targowisko, stan. 10, 11. Wyroby obsydianowe wiązane z osadnictwem paleolitycznym (bez skali). Fot. J. Wilczyński Fig. 12. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Obsidian artifacts attributed to Palaeolithic settlement (a photo without a scale). Photo by J. Wilczyński epigraweckie z terenu środkowego Dniepru, na przykład ze stanowiska Meziriczi (Nuzhnyi 2006, 71). Trzeba jednak podkreślić, że materiał odkryty w Targowisku zupełnie odbiega od innych inwentarzy epigraweckich znanych z okolic Krakowa (Kraków, ul. Spadzista, warstwa 5 oraz Piekary IIa, warstwa 5), tak pod względem zespołu narzędziowego, jak i techniki obróbki surowca kamiennego (Morawski 1981; Wilczyński 2006, 2007). Z kolei opisany na stanowisku w Targowisku sposób obróbki krzemienia, polegający w głównej mierze na uzyskiwaniu półsurowca wiórowego z dwupiętowych rdzeni wspólnoodłupniowych, zbliża ten inwentarz do zespołów kultury magdaleńskiej. Szczególnie rdzeń wykonany z narzutowego krzemienia świeciechowskiego skłania do takich wniosków (tabl. 9: 1). Brak niektórych narzędzi występujących na stanowiskach magdaleńskich (jak na przykład charakterystycznych przekłuwaczy, czy niektórych typów rylców) wynikać może z bardzo wyspecjalizowanej działalności podejmowanej na tym stanowisku (patrz opracowanie traseologiczne B. Kufel-Diakowskiej, w tym tomie). W oparciu o powyższe wnioski należy uznać, że inwentarz pochodzący z Targowiska jest dobrym przykładem postępującego zróżnicowania kulturowego obserwowanego w tym czasie na innych stanowiskach Środkowej Europy (Svoboda, Novák 2004, 462). Proces ten, manifestujący się obecnością w in- wentarzach kamiennych, jak chcą to widzieć niektórzy badacze, starszych elementów, sięgających początków zasiedlenia tych terenów przez człowieka współczesnego (Oliva 1996), wskazuje na załamanie się jednolitego obrazu kulturowego istniejącego jeszcze przed 20 tys. lat temu. Po maksimum zlodowacenia, pozostające na tym terenie grupy ludzkie różnie reagują na dokonujące się zmiany. Duża część mieszkańców w czasie panowania ekstremalnych warunków klimatycznych przenosi swe obozowiska do południowej oraz wschodniej Europy. Na terenie ziem polskich w okresie zawierającym się pomiędzy tysiącleciem następuje znaczne rozrzedzenie osadnictwa, co ma swoje odbicie w niewielkiej liczbie stanowisk paleolitycznych. Łączone są one z epigrawetienem i występują głównie w okolicach Krakowa oraz na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. W tym samym mniej więcej czasie na teren Polski docierają z zachodu pierwsze grupy ludności magdaleńskiej. W tym kontekście obozowisko odkryte w Targowisku odpowiadałoby pierwszemu etapowi kolonizacji ziem polskich przez grupy ludności magdaleńskiej i, na co wskazują daty radiowęglowe, jest prawie jednoczasowe z osadnictwem występującym w Jaskini Maszyckiej. Otwartą pozostaje kwestia, jak wyglądał proces zasiedlenia przez tę ludność południowych ziem Polski, który w efekcie doprowadził do ujednolicenia obrazu kulturowego na tym obszarze? Kolejne ważne pytanie, na które w oparciu o obecny stan wiedzy nie jesteśmy w stanie dać jednoznacznej odpowiedzi, dotyczy współwystępowania osadnictwa epigraweckiego i magdaleńskiego w Polsce w tym czasie. Nie wiemy, czy ludność epigrawecka przetrwała skrajne warunki klimatyczne panujące wówczas na naszych ziemiach, czy może pojedyncze grupy tej ludności wraz z wycofaniem się lądolodu powróciły na teren Polski z obszarów położonych dalej na wschód oraz południe? Być może prezentowany inwentarz uzyskany z badań przeprowadzonych na stan. 10, 11 w Targowisku jest przykładem takich właśnie oddziaływań, jakie wywierała na lokalną ludność epigrawecką przybywająca na te tereny alochtoniczna ludność magdaleńska. W konsekwencji mogło to doprowadzić do upodobnienia się epigrawetienu do zachodnich jednostek kulturowych. 38

27 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki 2. Zabytki mezolityczne 2.1. Wstęp Zdecydowana większość materiału związanego z osadnictwem mezolitycznym odkryta została we wschodniej części stanowiska na arze 170/140, tuż przy obecnym skłonie lessowego cypla. Zabytki te koncentrowały się w 3 skupieniach (ob. 1670, 1707 oraz 1708), o przypadkowym kształcie, co było wynikiem działania procesów postdepozycyjnych. Większość zabytków odkryto w warstwie lessu zglinionego, tworzącego warstwę kilkudziesięciocentymetrowej grubości bezpośrednio pod poziomem podglebia. Warstwa ta nie zalega in situ, ulegała ona wtórnym przekształceniom na początku holocenu (inf. T. Kalicki). Pozostałe pojedyncze okazy wyrobów odnajdywane były w odległości nie przekraczającej kilkadziesiąt metrów od tego miejsca, w obrębie pojedynczych obiektów oraz warstwy podglebia, gdzie stanowiły wtórną domieszkę Surowiec Na inwentarz mezolityczny, złożony ze 148 zabytków (nie licząc drobnych łusek oraz okruchów), składa się 118 egzemplarzy wykonanych z krzemienia kredowego narzutowego oraz 30 zabytków, do produkcji których wykorzystano radiolaryt (tabela 3, ryc. 13). Krzemień kredowy narzutowy zdobywany był, podobnie jak w przypadku osadnictwa paleolitycznego, z moren położonych na obszarze Kotliny Sandomierskiej. Są to zazwyczaj dobrej jakości niewielkie bryłki lub Tabela 3. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Inwentarz kamienny wiązany z osadnictwem mezolitycznym Table 3. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. The inventory attributed to Mesolithic settlement Ryc. 13. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Wyroby wykonane z radiolarytu wiązane z osadnictwem mezolitycznym (bez skali). Fot. J. Wilczyński Fig. 13. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Artifacts made of radiolarite attributed to Mesolithic settlement (a photo without a scale). Photo by J. Wilczyński naturalne okruchy termiczne. Brak na tym stanowisku okruchów termicznych pochodzących z eksploatacji słabej jakości surowca, świadczyć może o dokonywaniu wstępnej selekcji surowca w miejscu jego dobywania. Niemal wszystkie wyroby wykonane z krzemienia kredowego narzutowego są pokryte patyną koloru biało-niebieskiego. Dzięki temu możliwe było wydzielenie zabytków związanych z osadnictwem mezolitycznym nawet z warstwy podglebia, czy z wypełnisk obiektów prahistorycznych. Zabytki wykonane z radiolarytu tworzą różnobarwny zespół na który składają się zabytki koloru czerwono-brunatnego-niebieskawego (27 egz.) oraz zielonego (3 egz.). Radiolaryt przynoszony był na stanowisko w postaci niewielkich bryłek kolistego kształtu. Bardzo silne zagładzenie pierwotnych powierzchni naturalnych rdzeni sugeruje, że materiał ten dobywany był ze złóż wtórnych i podlegał długotrwałemu transportowi. Na tej podstawie przypuszczać można, że surowiec ten przynoszony był z doliny Dunajca, położonej około 40 kilometrów na wschód od stanowiska. Radiolaryt z tego inwentarza jest bardzo dobrej jakości, pozbawiony spękań mrozowych czy skaz. Na uwagę szczególnie zasługują 3 rdzenie, pojedynczy tłuczek oraz półtylczak wykonane z tego surowca. 39

28 JAROSŁAW WILCZYŃSKI 2.3. Inwentarz Na skromny, bo obejmujący 148 zabytków (nie licząc drobnych łusek oraz okruchów) inwentarz kamienny, składa się 11 rdzeni oraz pojedynczy tłuczek, 5 narzędzi retuszowanych, 64 odłupki, 67 wiórów oraz kilkaset drobnych łusek oraz okruchów (tabela 4). Wymienionym powyżej zabytkom nie towarzyszy żaden inny materiał zabytkowy. Dlatego odkryty zespół uznać możemy za pozostałości krótkotrwałego obozowiska niewielkiej grupy łowców mezolitycznych. Wśród rdzeni (11 egz.) wydzielono 3 okazy zaczątkowe, 7 rdzeni znajdujących się w zaawansowanej fazie eksploatacji oraz pojedynczy okaz szczątkowy. Wśród rdzeni zaczątkowych opisano 2 okazy jednopiętowe (wiórowy oraz wiórowo-odłupkowy) oraz dwupiętowy rozdzielnoodłupniowy wiórowoodłupkowy. Do ich produkcji użyto nieregularnych lub płaskich okruchów krzemienia kredowego narzutowego. Rozmiary rdzeni nie przekraczają 5,5 cm. Wszystkie posiadają pięty przygotowane pojedynczym lub kilkoma odbiciami. Na wierzchołkach dwóch rdzeni widoczne są zatępiska dwustronne (tabl. 16: 1). Wszystkie rdzenie znajdujące się w zaawansowanej fazie eksploatacji to okazy jednopiętowe wiórowe (7 egz.). Wśród nich wydzielić można 4 egzemplarze rdzeni łódkowatych (tabl. 15: 4 6, 8) oraz 3 podstożkowatych (tabl. 15: 1, 3, 7). Do produkcji 3 z nich wykorzystano radiolaryt. Wszystkie rdzenie to bardzo regularne okazy służące do uzyskiwania krótkich smukłych wiórów. Eksploatowana odłupnia usytuowana jest przeważnie na wąskiej części surowiaka, dopiero w przypadku rdzeni podstożkowatych obejmuje ona również boki rdzenia. Podobnie jak okazy zaczątkowe, wszystkie rdzenie posiadają zaprawioną piętę. Pojedynczy okaz szczątkowy to rdzeń dwupiętowy wspólnoodłupniowy wiórowo-odłupkowy, wykonany z krzemienia narzutowego (tabl. 15: 2). Dodatkowo w inwentarzu tym opisano pojedynczy okaz tłuczka o kolistym kształcie, wykonanego z radiolarytu koloru zielonego (tabl. 16: 10). W opisanym materiale opisano 64 egzemplarze odłupków 54 całe, 3 części proksymalne oraz 7 dystalnych (tabl. 16: 6, 7, 9; 17: 10, 12, 14, 16). Większość z nich wykonana została z krzemienia kredowego narzutowego (54 egz.). Ponad 70% odłupków pokrytych jest powierzchnią naturalną (45 egz.). Stosunkowo często pokrywa ona cały okaz lub znaczną jego część (14 egz.). Zdecydowana większość odłupków nosi ślady negatywów zgodnych z osią odbicia (51 egz.). Piętka często uformowana jest pojedynczym odbiciem (21 egz.) lub stanowi ją powierzchnia naturalna (17 egz.). Odłupki to okazy drobne, średnie wymiary całych egzemplarzy wynoszą 34 x 19 x 3,8 mm. Większość odłupków pochodzi z formowania zatępisk oraz zaprawiania pięt rdzeni. Wióry oraz ich fragmenty (67 egz.) stanowią wysoki udział w tym inwentarzu (45%) (tabl. 17: 1 9, 11, 13, 15, 17 19). Wśród nich opisano 23 okazy całe, 13 fragmentów proksymalnych, 5 środkowych oraz 28 dystalnych. Wióry to najczęściej okazy wykonane z krzemienia kredowego narzutowego (52 Tabela 4. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Zestawienie surowców z jakich wykonany został inwentarz wiązany z osadnictwem mezolitycznym Table 4. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Juxtaposition of raw materials of which the inventory attributed to Mesolithic settlement had been made 40

29 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki egz.). Dodatkowo 15 egzemplarzy wykonanych zostało z radiolarytu, w tym 2 okazy z surowca koloru zielonego. Wśród wiórów 30 okazów pozbawionych jest powierzchni naturalnych, a jedynie 7 pokrytych jest taką powierzchnią w większej części. Zdecydowana większość piętek uformowana jest pojedynczym uderzeniem (28 egz.). Na 11 częściach piętkowych wiórów widoczne jest prawcowanie, z kolei otarcie na 4 okazach. Warga obserwowana jest w 8 przypadkach. Wióry to okazy drobne, smukłe, najczęściej lekko wygięte o trójkątnym przekroju (43 egz.). Średnie wymiary całych egzemplarzy wynoszą 30 x 10 x 3 mm. Wymiary największego wióra (zachowana cześć dystalna) wynoszą 56 x 18 x 2 mm. Wśród nielicznych narzędzi wymienić możemy: pojedynczy krótki drapacz wykonany na wiórze o lekko asymetrycznym drapisku, częściowo uformowanym drobnym retuszem (tabl. 16: 2), krótki drapacz zdwojony o lekko zębatym drapisku (tabl. 16: 3), rylec jedynak przechyły, wykonany na odłupku w całości pokrytym powierzchniom naturalną (tabl. 16: 5), rylec jedynak na masywnym świeżaku (tabl. 16: 8) oraz półtylczak ukośny wykonany na wiórze z radiolarytu (tabl. 16: 4) Podsumowanie Odkryty zespół jest bardzo nieliczny zwłaszcza jeśli porównamy go z takimi stanowiskami, jak Glanów 2 i 3 czy Ściejowice 1, na których występują tysiące zabytków krzemiennych (Zając 2006, 364; Chochorowska 2007, 105). Ubogi inwentarz narzędziowy, jaki opisany został w tym zespole, a szczególnie brak zbrojników bardzo utrudnia jego przyporządkowanie do określonej jednostki kulturowej mezolitu. Obecność pojedynczych krótkich drapaczy oraz mało charakterystycznych rylców nie może stanowić podstawy dla takich ustaleń. Również ostrożnie należy podchodzić do wszelkich ustaleń opartych na podstawie obróbki surowca kamiennego. Odkryte w tym inwentarzu pojedyncze rdzenie których obróbka polegała na uzyskiwaniu serii regularnych wiórów z poprawnych rdzeni jednopiętowych łódkowatych z płaską odłupnią oraz podstożkowatych, pozwala jedynie wiązać ten zespół z ugrupowaniami mezolitycznymi. Należy podkreślić dobre parametry techniczne zarówno surowca narzutowego kredowego, jak i sprowadzanego z większej odległości radiolarytu, pozyskiwanego najpewniej z doliny Dunajca. Na koniec należy podkreślić fakt, że stanowisko to stanowi dobre uzupełnienie mezolitycznej sieci osadniczej, jaka została odkryta w ostatnim czasie podczas badań ratowniczych prowadzonych w pasie budowy autostrady A4 w okolicach Bochni (Mikulski et al. 2011, 379; Wilczyński 2012). Ujawniły one obecność wzdłuż doliny Raby pojedynczych stanowisk mezolitycznych głównie krótkotrwałych punktów osadniczych. Na ich tle wyróżnia się stanowisko w Stanisławicach 12, skąd pochodzi bardzo liczny inwentarz kamienny kultury janisławickiej, w obrębie którego obecne są, podobnie jak na stanowisku w Targowisku, zabytki wykonane z radiolarytu (Mikulski et al. 2011, 380). Literatura Alexandrowicz S. W., Drobniewicz B., Ginter B., Kozłowski J. K., Madeyska T., Nadachowski A., Pawlikowski M., Sobczyk K., Szyndlar Z., Wolsan M Excavations in the Zawalona Cave at Mników (Cracow Upland, southern Poland), Folia Quaternaria 63, 43 76, Kraków. Bobak D., Łanczont M., Nowak A., Połtowicz-Bobak M., Tokarczyk S. Bratlund B Wierzawice, stan. 31 nowy ślad osadnictwa magdaleńskiego w Polsce południowo-wschodniej, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 31, 63 78, Rzeszów The faunal remains from Wilczyce, (w:) B.V. Erihsen, Chochorowska E B. Bratlund (red.), Recent studies in the Final Palaeolithic of the European plain, , Stockholm Mesolithic site Ściejowice 1 near Kraków: initial characteristic, (w:) M. Masojć, T. Płonka, B. Ginter. S.K. Kozłowski (red.), Contributions in the Central European Stone Age, , Wrocław. Cyrek K., Nadachowski A., Madeyska T., Bocheński Z., Tomek T., Wojtal P., Miękina B., Lipecki G., Garapich A., Rzebik- Kowalska B., Stworzewicz E., Wolsan M., Godawa J., Kościów R., Fostowicz-Frelik Ł., Szyndlar Z Cave sediments of the Częstochowa Upland, Central Dagnan-Ginter A. Poland: Results of interdisciplinary studies, Folia Quaternaria 71, Kraków Wielokulturowa pracownia krzemieniarska w Wołowicach, pow. Kraków, Sprawozdania Archeologiczne 27, 11 25, Kraków. 41

30 JAROSŁAW WILCZYŃSKI Tolnai-Dobosi V About Ságvárian: chronological-cultural sketch of the Upper Palaeolithicin Hungary, (w:) Ginter B., Drobniewicz B., Kazior B., Nowak M., Połtowicz M. (red.) Problems of the Stone Age in the Old World Jubilee book dedicated to Professor Janusz K. Kozłowski, , Kraków. Fiedorczuk J Rydno IV 57 an example of flint economy on the mazovian site, (w:) S.K. Kozłowski, J. Gurba (red.), Tanged points cultures in Europe, 76 84, Lublin. Fiedorczuk J., Schild R Wilczyce a new late Magdalenian site in Poland, (w:) B.V. Erihsen, B. Bratlund (red.), Recent studies in the Final Palaeolithic of the European plain, , Stockholm. Ginter B., Połtowicz M Sprawozdanie z drugiego sezonu badań na stanowisku 35 w Dzierżysławiu, województwo opolskie, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1998 roku, 21 28, Katowice. Irish J.D., Bratlund B., Schild R., Kolstrup E., Królik H., Mańka D., Boroń T A late Magdalenian perinatal human skeleton from Wilczyce, Poland, Journal of Human Evolution 55, Jastrzębski S., Libera J Stanowisko późnomagdaleńskie w Klementowicach- Kolonii w świetle badań r., Sprawozdania Archeologiczne 39, 9 52, Kraków. Kalicki T., Grabowska B., Górski J., Izdebska E., Konieczny B., Sauchyk S., Simakowa G., Wilczyński J., Wojenka M., Zernitskaya V Settlement history and changes of the natural processes in the main valleys of Carpathian foreland: case studies from the Targowisko site in Raba valley (southern Poland), (w:) H. Dobrzańska, B.S. Szmoniewski, K. Ryba (red.), European Association of archaeologists 12th annual meeting, Abstracts book, 325, Kraków. Kondracki J Geografia regionalna Polski, Warszawa. Kozłowski S.K. (red.) 1996 The Magdalenian family from Maszycka Cave, Jahrbuch der Romisch-Germaniche Zentralmuseum in Mainz, z. 2, , Mainz. Kozłowski S.K., Połtowicz-Bobak M., Bobak D., Terberger T New information from Maszycka Cave and the Late Glacial recolonisation of Central Europe, Quaternary International , Leesch D., Bullinger J., Cattin M.-I., Müller W., Plumettaz N Hearths and hearth-related activities in Magdalenian openair sites: the case studies of Champréveyres and Monruz (Switzerland) and their relevance to an understanding of Upper Palaeolithic site structure, (w:) Połtowicz- Bobak M., Bobak D. (red.), The Magdalenian in Central Europe. New Finds and Concepts, 53 69, Rzeszów Łanczont M., Madeyska T., Muzyczuk T., Valde-Nowak P Hłomcza stanowisko kultury magdaleńskiej w Karpatach polskich, Starsza i środkowa epoka kamienia w Karpatach polskich, , Krosno. Mikulski P., Włodarczak E., Włodarczak P Badania wykopaliskowe na stanowisku 12 w Stanisławicach, gm. Bochnia, Raport , Narodowy Instytut Dziedzictwa, Montet-White A The artifact assemblages, (w:) Montet-White A. (red.), The Epigravettian Site of Grubgraben, Lower Austria: The 1986 & 1987 Excavations, ERAUL 40, Morawski W Upper paleoithic workshops at the site Piekary IIa near Cracow, (w:) L. Bánesz, J.K. Kozłowski (red.), Colloque International l Aurignacienet le Gravettien (Périgordien) dans leur cardre écologique, 63 71, Kraków. Novák M Priestorová analýza paleolityckých sídlisk. Distribúcia artefaktov na gravettienskych sídliskách Pavlov a Kasov, Přehledy výzkumu 47, Nuzhnyi D The latest Epigravettian assemblages of the Middle Dnieper basin (northern Ukraine), Archaeologica Baltica 7, Oliva M Epiaurignacien en Moravie: le changement economique pendant le deuxieme pleniglaciare wurmien. In: UISPP, XIII Congres, Colloqium XI, Forli, Szeliga M Stan badań nad napływem obsydianu na ziemiach polskich w starszej i środkowej epoce kamienia (na tle znalezisk środkowoeuropejskich), (w:) Gancarski J. (red.), Starsza i środkowa epoka kamienia w Karpatach polskich, , Krosno. Sobczyk K The late palaeolithic flint workshop at Brzoskwinia Krzemionki near Kraków, Kraków. Svoboda J., Novák M Eastern Central Europe after the upper pleniglacial: Changing points of observation, Archäologisches Korrespondenzblatt 34,

31 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Wilczyński J The upper palaeolithic workshop at the site Piekary IIa sector XXII leyer 5, Sprawozdania Archeologiczne 58, , Kraków The Gravettian and Epigravettian lithic assemblages from Kraków-Spadzista B+B1: Dynamic approach to the technology, Folia Quaternaria 77, 37 96, Kraków Targowisko a new Late Glacial site in southern Poland, Eurasian Prehistory 6, Obsydian products from Targowisko 10 site (Wieliczka distr.), (w:) Gancarski J. (red.), Transkarpackie kontakty kulturowe w epoce kamienia, brązu i wczesnej epoce żelaza, , Krosno Kamienny materiał zabytkowy ze stanowiska Proszówki 12, pow. Bochnia (niepublikowane opracowanie dla Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad) Szczątki zwierząt plejstoceńskiej stepo-tundry wiązane z osadnictwem paleolitycznym na stan. 10, 11 w Tragowisku, pow. wielicki, (w:) A. Zastawny (red.), Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, , Kraków. Wilczyński J., Wojtal P., Sobczyk K Spatial organization of the Gravettian mammoth hunters site Kraków Spadzista (southern Poland), Journal of Archaeological Science 39, Wiśniewski T., Mroczek P., Rodzik J., Zagórski P., Wilczyński J., Nývltová Fišáková M On the periphery of the Magdalenian World. An openair site in Klementowice (Lublin Upland, Eastern Poland), Quaternary International C, Wojtal P Zooarchaeological studies of the Late Pleistocene sites in Poland, Kraków. Zając M Mezolit na Jurze Ojcowskiej, (w:) J. Lech, J. Partyka (red.) Jura Ojcowska w pradziejach i początkach państwa polskiego, , Ojców. Jarosław Wilczyński Lithic artifacts dated to the Palaeolithic and Mesolithic from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Summary 1. Palaeolithic settlement Site 10, 11 in Targowisko is located on a small loess promontory (203 m) elevating about 10 meters below the contemporary level of the Raba River the right-bank tributary of the Vistula River, at a distance of circa 30 kilometres from Kraków. Artifacts attributed to Upper Palaeolithic settlement were scattered there over the area of 400 square meters. These materials form a well-noticeable settlement horizon including several single concentrations of lithic artifacts (Fig. 2, 3, 4). In the northern part of the site, concentrations of artifacts form a clear larger arrangement which diameter exceeds 5 meters and whose central point is hearth no. I. Apart from concentrations of lithic material, archaeologists were able to grasp remains of five hearths within the excavation unit. The hearths were noticeable as dark patches with few fine charcoals in their fills (Fig. 5). Palaeolithic inventory is composed of lithic artifacts. On the basis of detailed analyses, there were distinguished: 38 cores and 4 fragments, 593 flakes, 821 blades, 66 retouched tools, 1 microburin, 12 burin spalls and chips and fine chunks (see: Table 1; Fig. 6). This inventory is made of diversified flint raw materials. Several variants of erratic flint were recognized, i.e. Cretaceous flint, chocolate flint, Jurassic flint and Świeciechów flint as well as obsidian and radiolarite (see: Table 2). The vast majority of these raw materials (except for obsidian and radiolarite) had been exploited in the closest vicinity of the site. We may suppose that in the course of exploitation, cores were transformed from single platform cores into opposite platform cores or with cores twisted flaking surface. The exploitation, in the effect of which the whole series of fine blades were gained, was continued up to almost complete use of raw material. Blades within the described inventory are usually slender, sometimes even delicate. Specimens longer than 10 43

32 JAROSŁAW WILCZYŃSKI cm are very rare. The average size of a complete specimen is 41 x 12 x 4 mm and artifacts compose a very compact, standardized assemblage (Plate 14: 1 13). Within the analyzed material, in total 66 retouched tools were registered, i.e.: 27 endscrapers, 14 burins, 5 truncated blades, 8 backed pieces, 7 retouched blades, 3 retouched flakes, a single notched tool and one fragment of a tool of undetermined type (Fig. 7). Based on results of microwear analysis and analysis of horizontal distribution patterns, three zones were distinguished within the site. Their numbers correspond to the order of processing performed at the site (Fig. 8). Zone no. I is the area where quarries had been transported this place was recognized mainly on the basis of traces of processing of meat and bones discovered in the vicinity of hearth no. IV. After the preliminary processing of carcasses, i.e. skinning and division of carcasses skin, bones and antlers had been subjected to further processing. All these activities had been performed either in zone no. I or in zone no. II encompassing areas of hearths no. II, III and V. Zone no. II was more spacious than zone no. I what was connected mainly with a type of activity performed there tanning being one of the main aims of hunters excursions (apart from supplementing supplies of raw material). Zone no. III in the area of hearth no. I served as a place where used tools, including hunting weapon, had been repaired what is proved by the presence of vast majority of backed pieces there. At the current state of research, we are not able to determine unambiguously the cultural affiliation of the discussed materials. This issue has not been settled as well by a series of radiocarbon dates achieved for this settlement, coinciding with Pre-Bölling interstadial. Such a situation results chiefly from insufficient recognition of Palaeolithic settlement dated to the period from the maximum of the last glaciation up to Bölling interstadial. Additionally, the recognition of the discussed period in the area of Poland is more complicated in due to presence of the Epigravettian culture continuing the settlement of the Gravettian culture which sites were then gradually replaced by Magdalenian groups. 2. Mesolithic settlement The vast majority of materials attributed to Mesolithic settlement was registered in the eastern part of the site. This inventory is composed of 154 artifacts (not including fine chips and chunks). 123 specimens are made of Cretaceous erratic flint and 30 artifacts are made of radiolarite (see: Table 4). Additionally, one separate blade was made of chocolate erratic flint. This modest lithic inventory includes 11 cores and one hammerstone, 66 flakes, 71 blades, 5 retouched tools and several hundred fine chips and chunks (see: Table 4). Among cores (11 specimens), there prevail such specimens which knapping was based on gaining series of regular blades out of single platform carinated or semi-conical cores. Among not numerous tools, we should mention: a single short endscraper on a blade (Plate 16: 2), a short double endscraper with a slightly denticulated endscraper front (Plate 16: 3), two specimens of single blow burins on a flake (Plate 16: 5, 8) and a single truncated piece with oblique truncation on a blade made of radiolarite (Plate 16: 4). The modest inventory of tools described in this assemblage, especially the absence of inserts, makes its attribution to any cultural Mesolithic unit impossible. The presence of short endscrapers and uncharacteristic burin cannot form the basis for such a determination. Also, we should be careful with determinations based on the processing of lithic raw material we may only state that the inventory in question may be generally linked with Mesolithic groups.

33 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Tablica 1. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Zabytki krzemienne związane z osadnictwem paleolitycznym. Składanka 1 rdzeń zaczątkowy jednopiętowy (1); składanka 2 (2, 3), rdzeń szczątkowy dwupiętowy rozdzielnoodłupniowy ze składanki 2 (4). 1 krzemień kredowy narzutowy, 2 4 krzemień czekoladowy narzutowy. Rysunki na tablicach 1 17: J. Wilczyński Plate 1. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Flint artifacts attributed to Palaeolithic settlement. Refitting no.1 initial single platform core (1); refitting no.2 (2, 3) residual double platform core with separate flaking surfaces from refitting no. 2 (4). 1 Cretaceous erratic flint, 2 4 chocolate erratic flint. Drawn by J. Wilczyński (Plates 1 17) 45

34 JAROSŁAW WILCZYŃSKI Tablica 2. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Zabytki krzemienne związane z osadnictwem paleolitycznym. Składanka 3 (1), rdzeń zaczątkowy jednopiętowy ze składanki 3 (2), składanka 4 z rdzeniem dwupiętowym wspólnoodłupniowym (3); składanka 5 z rdzeniem zaczątkowym jednopietowym (4). 1 3 krzemień kredowy narzutowy, 4 krzemień narzutowy czekoladowy Plate 2. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Flint artifacts attributed to Palaeolithic settlement. Refitting no. 3 (1), initial single platform core from refitting no. 3 (2); refitting no. 4 with opposite platform core (3); refitting no. 5 with initial single platform core (4). 1 3 Cretaceous erratic flint, 4 chocolate erratic flint. 46

35 Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Tablica 3. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Zabytki krzemienne związane z osadnictwem paleolitycznym. Składanka 6 (1); składanka 7 (2). 1, 2 krzemień kredowy narzutowy Plate 3. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Flint artifacts attributed to Palaeolithic settlement. Refitting no. 6 (1); refitting no. 7 (2). 1, 2 Cretaceous erratic flint 47

36 JAROSŁAW WILCZYŃSKI Tablica 4. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Zabytki krzemienne związane z osadnictwem paleolitycznym. Składanka 8 (1, 2), rdzeń dwupiętowy o skręconej odłupni ze składanki 8 (3), kombinacja rylca węgłowego i jedynaka ze składanki 8 (4), rylec klinowaty ze składanki 8 (5, 6). 1 6 krzemień kredowy narzutowy Plate 4. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Flint artifacts attributed to Palaeolithic settlement. Refitting no. 8 (1, 2), double platform core with twisted flaking surface from refitting no. 8 (3), a combination of truncation burin and single blow burin from refitting no. 8 (4), dihedral burin from refitting no. 8 (5, 6). 1 6 Cretaceous erratic flint 48