M A T E R I A Ł Y. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom LIV, s Wrocław 2012 DAMIAN WOLSKI

Transkrypt

1 Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom LIV, s Wrocław 2012 M A T E R I A Ł Y DAMIAN WOLSKI SPOSOBY UŻYTKOWANIA KRZEMIENNYCH DRAPACZY PRZEZ GRUPY ŁOWIECKO-ZBIERACKIE W HOLOCENIE NA PRZYKŁADZIE OBOZOWISKA MEZOLITYCZNEGO OTMUCHÓW 28 W POWIECIE NYSKIM Abstract: The article presents the results of a microscopic analysis carried out for a morphological group of end scrapers from the Mesolithic site, Otmuchów 28. The analysis focused on the ways and means of using morphological end scrapers during the Mesolithic. Also presented, for contrast, is the functional analysis of a group of end scrapers recovered from selected sites dated to the Neolithic. In this way, by examining how these tools were used in the context of a more stable productive economy, it is possible to provide an interpretation in the nature of a comparison. Key words: traceology, microscopes, microwear, Mesolithic, end scrapers Stanowisko mezolityczne Otmuchów 28 położone jest we wschodniej części Przedgórza Sudeckiego, przy północnej granicy Obniżenia Otmuchowskiego, przechodzącego kilkaset metrów dalej ku północy w Wysoczyznę Nyską (ryc. 1). Stanowisko leży na krawędzi terasy nadzalewowej, nieznacznie wynoszącej się ponad dno doliny Nysy Kłodzkiej. Podłoże geologiczne tworzą fluwioglacjalne utwory zlodowacenia środkowopolskiego (Bobak 2008, s. 7). Stanowisko zostało odkryte w roku 2003 przez mgr. Mariusza Krawczyka z Muzeum Regionalnego w Nysie. Przebadano je wykopaliskowo w latach w ramach ratowniczych badań autostradowych prowadzonych z ramienia Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Oddziału we Wrocławiu, pod kierownictwem dr. Tomasza Kendelewicza (Bobak 2008, s. 7). W trakcie eksploracji pozyskano 1267 artefaktów krzemiennych zalegających w układzie krzemienicowym. Zbiór narzędzi morfologicznych liczył 103 okazy. Dokonanie gruntownej analizy materiału pozwoliło przyporządkować stanowisko Otmuchów 28 do kompleksu Duvensee-Komornica (Bobak 2008, s. 45). Analiza przestrzenna zabytków z Otmuchowa nie daje podstaw do wydzielenia wyraźnych koncentracji poszczególnych typów narzędzi morfologicznych (także drapaczy) w określonych rejonach stanowiska. Narzędzia rozrzucone są bowiem na całej powierzchni, zarówno w centralnej partii stanowiska, jak i na jego peryferiach (ryc. 2) (Bobak 2008, s. 42).

2 80 Damian Wolski Ryc. 1. Otmuchów, stanowisko 28 lokalizacja stanowiska na mapie hipsometrycznej Fig. 1. Otmuchów, site 28 location of the site on hypsometric map Ryc. 2. Otmuchów, stanowisko 28 planigraﬁa zabytków z wyszczególnieniem użytkowanych drapaczy. Oznaczenia: kwadrat drapacze, inny znak pozostałe zabytki (na podst. Bobak 2008) Fig. 2. Otmuchów, site 28 horizontal stratigraphy of artefacts with a special focus on the function ofend scrapers. Symbols: square end scrapers; other symbols other artefacts (based on Bobak 2008)

3 Sposoby użytkowania krzemiennych drapaczy przez grupy łowiecko-zbierackie w holocenie Dobry stan zachowania stosunkowo dużej liczby drapaczy w zespole z Otmuchowa (19 okazów) pozwolił na przeprowadzenie analiz mikroskopowych. Obserwacje materiałów krzemiennych przebiegały w dwóch etapach. Pierwszy z nich polegał na dokonaniu oceny widocznych makroskopowo zniszczeń użytkowych na krawędziach wytworów poprzez obserwację złamań, zagładzeń, zaokrągleń i retuszy użytkowych. Posłużył do tego mikroskop stereoskopowy Olympus SZX9 (powiększenie 6,3 57 ). W drugim etapie przeprowadzono obserwacje z udziałem mikroskopu metalograficznego Nicon Eclipse LV 100 (powiększenie ). Ich celem była identyfikacja określonych śladów zużycia w postaci wyświeceń oraz śladów liniowych, lepiej uchwytnych w dużym powiększeniu. Każdy zabytek przed włożeniem pod obiektyw mikroskopu został poddany czyszczeniu w 96-procentowym odwodnionym roztworze z alkoholu etylowego. Szczegółowe zasady metodyczne, odnoszące się zarówno do sposobów identyfikacji mikrośladów na wyrobach krzemiennych, kryteriów poprawności wnioskowania i jego ograniczeń, jak również stosowanej terminologii, zostały zawarte w osobnej publikacji (Wolski 2011, s ). Spośród łącznej liczby 19 morfologicznych drapaczy analizie poddano 17 okazów. Trzynaście z nich nosi ślady używania. Artefakty są stosunkowo dobrze zachowane. Dwa wytwory są przepalone w tym jeden bardzo silnie. Żaden z okazów nie jest pokryty patyną. Z odłupków wykonano 11 drapaczy, z wiórów sześć, dwa inne okazy z fragmentów nieprzemysłowych. Pięć z sześciu drapaczy wiórowych nosi ślady używania. W każdym z tych przypadków mamy do czynienia z pracą przy obróbce skóry. Zdecydowana większość drapaczy wykorzystana została do pracy w skórze (11 okazów), gdzie krawędziami pracującymi były drapiska. Krawędzie pracujące u większości badanych okazów są silnie poszarpane w wyniku zabiegów naprawczych, w związku z tym ślady użytkowania uchwytne są jedynie na fragmentach drapisk, zwykle na ich wysuniętych partiach. Na krawędziach drapisk badanych okazów uchwycono w kilku przypadkach bardzo silne zagładzenia i wyraźne zaokrąglenia. Ich charakter jest ewidentnie ukierunkowany i wskazuje na prostopadły kierunek pracy (skrobanie). Narzędzia te musiały być stosunkowo długo użytkowane (ryc. 3a c; 4a c). Na innym z kolei drapaczu (ryc. 3d; 4d) zlokalizowane zostały ślady w postaci bardzo silnego zagładzenia z licznymi, nieregularnie umiejscowionymi śladami liniowymi w postaci przecinających się nawzajem rys. Rysy te są widoczne bardzo wyraziście na krawędzi pracującej narzędzia. Ich układ informuje o prostopadłym kierunku wykonywanej pracy i długim użytkowaniu narzędzia. Z dużą dozą prawdopodobieństwa są to mikroślady świadczące o pracy w skórze wysuszonej lub garbowaniu świeżej skóry na podsypce mineralnej. Nie należy jednak wykluczać w tym przypadku zastosowania innych czynności związanych z konserwacją skóry (por. Hatt 1969, s ). Wykorzystanie drapaczy do innych celów niż do obróbki skóry ilustrują dwa narzędzia wyróżnione wśród analizowanej grupy. Jeden z wytworów masywny drapacz posiadający drapisko podwójne nosi ślady pracy w twardym materiale, prawdopodobnie w kości bądź porożu (ryc. 3e; 5a). Na jednym z wystających fragmentów na drapisku zarejestrowano obecność niewielkiego, lecz wyrazistego, błyszczącego, oblewającego

4 82 Damian Wolski Ryc. 3. Otmuchów, stanowisko 28. Drapacze krzemienne ze śladami używania. Oznaczenia: linia kreskowana skrobanie, linia kropkowana obróbka kamienia lub krzesanie ognia, krzyżyki oprawa, strzałki retuszowanie porożem, kwadraty miejsce wykonania zdjęcia (na podstawie: Bobak 2008) Fig. 3. Otmuchów, site 28. Flint end scrapers with traces of use-wear. Symbols: broken line scraping, dotted line worked stone or fire striker, crosses hafting, arrows retouching with an antler tool, squares place where the photograph was taken (based on Bobak 2008) wyświecenia, wyraźnie odgraniczającego się od powierzchni niewyświeconej. Dodatkowym kryterium interpretacyjnym tego wytworu może być obecność na drapisku charakterystycznego dla obróbki materiałów twardych, ostrego retuszu. Niewykluczone, że ma on charakter użytkowy. Na innym drapaczu zaobserwowano mikroślady dwojakiego rodzaju. Po pierwsze należy przypuszczać, iż do uformowania drapiska na narzędziu posłużył retuszer z poroża. Świadczy o tym obecność na stronie dolnej wyrobu mikrośladów w postaci długich wyświeconych pasm ukierunkowanych poprzecznie w stosunku do krawędzi drapiska (ryc. 3f; 5b). Po drugie, dojrzano także specyficzne ślady świadczące

5 Sposoby użytkowania krzemiennych drapaczy przez grupy łowiecko-zbierackie w holocenie Ryc. 4. Otmuchów, stanowisko 28. Zdjęcia mikroskopowe śladów używania drapaczy. Oznaczenia: a c skrobanie świeżej skóry (powiększenie 200 ), d skrobanie suchej skóry (powiększenie 200 ). Fot. D. Wolski Fig. 4. Otmuchów, site 28. Microscope photographs of use-wear on the end scrapers. Symbols: a c scraping of green hides (magnified 200); d scraping of dry hides (magnified 200). Photo D. Wolski o kontakcie narzędzia z surowcem kamiennym. Są to bruzdy ulokowane poprzecznie do jednej z krawędzi narzędzia. Związane być to może bądź z obróbką kamienia, bądź też z zabiegiem krzesania ognia (ryc. 3f; 5c) (Stapert, Johansen 1999, s ). Na czterech artefaktach zlokalizowano mikroślady wskazujące na zaopatrzenie narzędzi w oprawę. W jednym przypadku w części dystalnej narzędzia stwierdzono obecność mało charakterystycznego, rozległego wyświecenia (ryc. 3e). Na innym okazie zagładzenie bocznej krawędzi wytworu sugeruje obecność oprawy. Jest ono podobne do wyświecenia powstałego po obróbce skóry, nie przejawia jednak (jak to bywa w przypadku śladów po obróbce tego surowca) oznak ukierunkowania (ryc. 3g; 5d). Na dwóch innych artefaktach (ryc. 3c, h) zaobserwowano głębokie skalarne wykruszenia. Dodatkowo na krawędzi bocznej jednego z powyżej nadmienionych okazów zlokalizowano mało charakterystyczne wyświecenie (ryc. 3h). Cechy drapisk większości analizowanych wytworów wskazują, że krawędzie te były regulowane w celu ich naprawy. Kąty krawędzi pracujących u zdecydowanej większości analizowanych okazów przekraczają 70, w kilku przypadkach są bliskie 90. Poszarpane

6 84 Damian Wolski Ryc. 5. Otmuchów, stanowisko 28. Zdjęcia mikroskopowe śladów używania drapaczy. Oznaczenia: a skrobanie kości lub poroża (powiększenie 200 ), b retuszowanie tłukiem z poroża (powiększenie 200 ), c obróbka kamienia lub krzesanie ognia (powiększenie 100 ), d ślad po oprawie (powiększenie 200 ). Fot. D. Wolski Fig. 5. Otmuchów, site 28. Microscope photographs of use-wear on the end scrapers. Symbols: a scraping bone or antler (magnified 200); b retouching with an antler battering tool (magnified 200); c worked stone or fire striker (magnified 100); d trace of hafting (magnified 200). Photo D. Wolski przez retusz naprawczy krawędzie narzędzi pozwalają lokalizować ślady użytkowe prawie wyłącznie na najbardziej wysuniętych punktach krawędzi pracujących. Analiza mikrośladów zidentyfikowanych na morfologicznych drapaczach ze stanowiska Otmuchów 28 pozwala na podjęcie próby szerszych interpretacji zarówno w odniesieniu do zespołów mezolitycznych, takich jak Star Carr (Dumont 1989) czy Vedbaek (Juel Jensen, Brinch Petersen 1985) jak i innych, pochodzących z młodszej epoki kamienia z terenu Kujaw (Małecka-Kukawka 2001; Papiernik 2008). Materiały mezolityczne w stosunku do zespołów neolitycznych wykazują zarówno szereg podobieństw, jak i różnic. Cechą wspólną wszystkich omawianych zabytków jest zdecydowana przewaga zidentyfikowanych na krawędziach pracujących drapaczy mikrośladów powstałych w wyniku obróbki skóry. W obrębie grupy morfologicznych drapaczy funkcja ta zwykle oscyluje w granicach kilkudziesięciu procent. Fakt wykorzystania drapaczy jako narzędzi do obróbki skóry znany jest z obserwacji etnograficznych. Szeroko

7 Sposoby użytkowania krzemiennych drapaczy przez grupy łowiecko-zbierackie w holocenie opisuje je m.in. Hatt (1969, s ), zwracając uwagę na rozliczne niuanse związane z wyprawianiem skóry (por. też Beyries, Rots 2008, s ). Uwagę zwraca fakt wielofunkcyjności niektórych wyrobów. Jest to widoczne szczególnie wśród zespołów neolitycznych, gdzie na drapaczach, oprócz mikrośladów po obróbce skóry, widoczne są także oznaki wykorzystania tych przedmiotów jako wkładek do sierpów, noży do mięsa czy narzędzi do pracy w drewnie. Inną różnicą pomiędzy zespołami neolitycznymi a mezolitycznymi jest odmienność metryczna drapaczy. Mezolityczne drapacze wykonywano zwykle z odłupków, neolityczne natomiast z wiórów. Analizy mikroskopowe pokazują jednak, że dobór półsurowca nie rzutuje na zróżnicowanie funkcjonalne w obrębie tej morfologicznej grupy narzędziowej. Przebadany mikroskopowo materiał krzemienny stanowi niewielki odsetek wszystkich wyznaczonych do analizy wytworów z Otmuchowa. Sama analiza morfologicznych drapaczy ze stanowiska Otmuchów 28 nie pozwala na dokonanie ostatecznej interpretacji funkcjonalnej stanowiska, ale stwarza możliwość naświetlenia niektórych aspektów życia tamtejszej ludności. Cechą charakterystyczną przebadanego zbioru zabytków jest dominacja śladów powstałych w wyniku obróbki materiału pochodzenia zwierzęcego. Duża liczba wytworów użytych do obróbki skóry świeżej i mała do obróbki skóry suchej może wskazywać na łowiecki charakter stanowiska. Podtrzymanie tej hipotezy wymaga jednak przeprowadzenia pełnych analiz mikroskopowych zespołu. Uwagę zwraca silna wyrazistość śladów użytkowania zaobserwowanych na drapaczach z Otmuchowa oraz częste regulacje naprawcze krawędzi drapisk. Na większości narzędzi z okresu mezolitu, także na drapaczach, ślady po użytkowaniu są zwykle mniej intensywne (por. Juel Jensen, Brinch Petersen 1985, s ; Dumont 1989, s ). Wyrazistość mikrośladów typowa jest raczej dla ludności osiadłej, gdzie narzędzia były użytkowane dłużej i intensywniej. Składam serdeczne podziękowania Pani dr Bernadecie Kufel za udzielenie bezcennych wskazówek merytorycznych. Szczególnie dziękuję także Panu mgr. Dariuszowi Bobakowi oraz Pani dr Marcie Połtowicz-Bobak za udostępnienie materiałów do moich badań. LITERATURA Beyries S., Rots V The contribution of ethnoarchaeological macro and microscopic wear traces to the understanding of archaeological hide-working processes, (w:) L. Longo, N. Skakun (red.), Prehistoric Technology 40 years later: Functional Studies and the Russian Legacy, Proceedings of the International Congress Verona (Italy), Oxford, s Bobak D Otmuchów 28 obozowisko mezolityczne w dolinie Nysy Kłodzkiej na wschodnim Przedgórzu Sudeckim, Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (maszynopis). Dumont J. V Star Carr: the Results of a Micro-Wear Study, (w:) C. Bonsall (red.), The Mesolithic in Europe, Edinburgh: Edinburgh University Press, s Hatt G Arctic Skin Clothing in Eurasia and America: An Ethnographic Study, Arctic Anthropology, t. 5 (2), s Juel Jensen H., Brinch Petersen E A Functional Study of Lithics from Vænget Nord, a Mesolithic Site at Vedbæk, N.E. Sjælland, Journal of Danish Archaeology, t. 4, s

8 86 Damian Wolski Małecka-Kukawka J Między formą a funkcją. Traseologia neolitycznych zabytków krzemiennych z ziemi chełmińskiej, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Papiernik P Krzemieniarstwo grupy brzesko-kujawskiej kultury lendzielskiej w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek, (w:) R. Grygiel (red.), Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek, t. 2, cz. 3, Łódź: Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, s Rots V Wear Traces and the Interpretation of Stone Tools, Journal of Field Archaeology, t. 30 (1), s Stapert D., Johansen L Making fire in the Stone Age: flint and pyrite, Geologie en Mijnbouw, t. 78, s Wolski D (rec.) Grzegorz Osipowicz, Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na Ziemi Chełmińskiej. Studium traseologiczne [Flint Tools in the Stone Age in the Chełmno Region.Traceological Analysis]. Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University, Toruń. 572 pages, 84 tables, 37 plates; summary in English, Sprawozdania Archeologiczne, t. 63, s END SCRAPER USE BY HUNTER-GATHERER GROUPS DURING THE HOLOCENE: THE CASE STUDY OF THE MESOLITHIC CAMP AT OT- MUCHÓW SITE 28 IN NYSA DISTRICT Summary The Mesolithic site of Otmuchów 28 lies in the eastern region of the Sudety Foreland near to the northern boundary of the Otmuchów Basin, which a few hundred metres farther to the west, passes into the Nysa Upland. A series of 1,267 flint artefacts was recovered at Otmuchów. There were 103 morphological tools in the assemblage. The fine preservation of a large number of end scrapers in the assemblage from Otmuchów (19 specimens) made it possible to carry out a series of microscopic analyses. A distinctive feature of the investigated group of artefacts is the domination of traces of use-wear caused by the working of materials sourced from animals. The large number of artefacts used for working green hides contrasted with the small number used for working dry hides, suggests that the site may have been a hunters camp. In the examined group of end scrapers, there were only a very small number of traces of use-wear attributable to working bone and stone. What is also noteworthy is that a few artefacts had micro-traces indicating that they had been hafted. What is striking is that the traces of use-wear observed on the end-scrapers from Otmuchów are so pronounced and that frequent repairs were made to their working edges. On most tools from the Mesolithic, including end scrapers, traces of use-wear tend to be less distinct. More pronounced microwear is more typical for a sedentary population where tools were used longer and more intensively. Damian Wolski Instytut Archeologii Uniwersytet Rzeszowski ul. Hoffmanowej 8, Rzeszów dmn.wolski@gmail.com