Rozwój populacji, wymagania środowiskowe i ekologia bielika Haliaeetus albicilla w Puszczy Augustowskiej

Transkrypt

1 Notatki Ornitologiczne 2006, 47: Rozwój populacji, wymagania środowiskowe i ekologia bielika Haliaeetus albicilla w Puszczy Augustowskiej Dorota Zawadzka, Jerzy Zawadzki, Waldemar Sudnik Abstrakt. W latach prowadzono badania nad bielikiem Haliaeetus albicilla w Puszczy Augustowskiej. W r stwierdzono pierwszy lęg, a następnie liczba par lęgowych wzrastała aż do 8 w latach Średnie tempo wzrostu liczebności wynosiło 1,3 pary/rok. W r zagęszczenie par rewirowych wynosiło 0,35 p/100 km 2, a w ,70 p/100 km 2. Odległość pomiędzy gniazdami zmalała z 33 km w r do ok. 11 km w Bielik budował gniazda wyłącznie na sosnach, w wieku od 90 do 180 lat, zlokalizowanych w odległości 0,2 3,5 km(średnio 1,1 km) od brzegów jezior. Preferował siedlisko boru mieszanego świeżego. Sukces wynosił 82% (N=28 lęgów). Produkcja młodych wynosiła średnio 1,41 na parę z sukcesem i 1,09 na parę lęgową. W sezonie lęgowympodstawę składu pokarmu stanowiły ptaki (60,6% ofiar i 72,1% biomasy), a ryby stanowiły odpowiednio 30,2% i 23,7%. Najliczniejszymi ofiarami były kaczki Anas sp. (21,7%), łyska Fulica atra (15%), następnie leszcz Abramis brama (11,1%) i bociany Ciconia sp. (6,9%), na które bieliki polowały w tylko jednym rewirze. W zimowym pokarmie dominowała padlina dużych ssaków wykładana na nęciskach. Population development, habitat requirements and ecology ofthe White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla in the Augustów Forest. Abstract: In a White-tailed Eagle population was studied in the Augustów Forest. The first brood was recorded in 1991, and in the number of breeding pairs increased to 8. The mean rate of the population growth was 1.3 pair/year. In 1999 the density of territorial pairs equalled 0.35 pair/100 km 2 to reach 0.70 pair/100 km 2 in The distance between nests decreased from33 kmin 1993 to ca 11 kmin White-tailed Eagles built their nests exclusively in pine trees, aged , located km(an average of 1.1 km) away from lake shores, preferring the habitat of mixed coniferous forest. The breeding success was 82% (N=28 broods), and the production of young amounted to an average of 1.41 per successful pair and 1.09 per breeding pair. In the breeding season the main food item were birds 60.6% of prey items and 72.1% of the biomass, fishes constituting 30.2% and 23.7% respectively. The most numerous among the prey were ducks Anas sp. (21.7%), the Coot Fulica atra (15%), followed by the Bream Abramis brama (11.1%) and storks Ciconia sp. (6.9%), the last mentioned hunted only in one territory. In the winter diet, carcasses of big animals, laid out at the feeding places, predominated. Krajowa populacja lęgowa bielika Haliaeetus albicilla oceniana jest na par (KOO 2006). Liczebność gatunku wzrosła ze par lęgowych w początku lat do ok par na początku lat oraz na przełomie stuleci (Adamski et al. 217

2 1999). Wzrost liczebności jest wynikiemzarówno zasiedlania nowych terenów, jak i zwiększania liczebności populacji na obszarach, gdzie bielik gniazduje od dawna. W końcu 20. wieku w północno-wschodniej Polsce stwierdzono 121 pewnych i 14 przypuszczalnie zajętych rewirów. Bielik gniazduje tam głównie na Pojezierzu Olsztyńskim, Mrągowskim, Iławskim, Równinie Mazurskiej oraz w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich (Adamski et al. 1999). Leżącą nieco dalej na wschód Puszczę Augustowską bielik rozpoczął zasiedlać dopiero w początku lat i jest tamwciąż nieliczny (Zawadzka & Zawadzki 1995, Zawadzka 1999, 2006). Wyraźniejszy wzrost liczebności nastąpił dopiero w końcu lat 1990., ale zagęszczenia są tamznacznie niższe niż w niedalekiej Puszczy Piskiej (Trznadel-Wacławek et al. 1996, Mizera 2002, 2003, KOO 2004, 2006). Celempracy było prześledzenie procesu zasiedlania przez bielika Puszczy Augustowskiej oraz poznanie jego wymagań środowiskowych, parametrów rozrodu i ekologii żerowania. Teren badań Puszcza Augustowska leży na Pojezierzu Wschodniosuwalskimi Równinie Augustowskiej. Jest największym zwartym kompleksem leśnym w Polsce. Cały masyw leśny zajmuje ponad 1600 km 2, z tego 1140 km 2 leży w Polsce, a pozostała część na terytoriumlitwy i Białorusi. Lasy zajmują 93% powierzchni (Kondracki 1994) W puszczy dominują siedlisk borowe. Drzewostany z dominującą sosną pokrywają 78% powierzchni leśnej, świerkiem 8%, olszą 9%, brzozą 5% i dębem1%. Na obszarze Lasów Państwowych średni wiek drzewostanów wynosi 58 lat, a ponad 100-letnie starodrzewy zajmują ok. 5% powierzchni. W Wigierskim Parku Narodowymśredni wiek wynosi 65 lat, a drzewostany powyżej 100 lat zajmują 18% powierzchni. Wody łącznie zajmują ok. 70 km 2. Na terenie puszczy leży ponad 100 jezior. Największe z nich, Wigry, zajmuje 21,9 km 2. Do większych jezior należą także: Sajno (5,2 km 2 ), Serwy (4,8 km 2 ) i Necko (4 km 2 ), a kolejnych 9 jezior ma powierzchnię większą niż 1 km 2. Puszcza Augustowska jest obszaremspecjalnej ochrony ptaków (OSOP) w sieci Natura 2000 (Sidło et al. 2004). Materiał i metody Badania prowadzono w latach W okresie jesiennympenetrowano drzewostany w wieku powyżej 100 lat w celu odnalezienia gniazd. Mierzono obwód i wysokość drzew gniazdowych oraz wysokość umiejscowienia gniazda. Oceniano wiek drzew oraz siedliskowy typ lasu drzewostanu gniazdowego. Gniazda kontrolowano z ziemi 2 4-krotnie w ciągu sezonu w celu ustalenia sukcesu lęgowego i produktywności oraz zbioru wypluwek i resztek pokarmowych. Obserwacje ptaków prowadzono przez cały rok. Notowano miejsca spotkań ptaków oraz, jeżeli żerowały, rodzaj pokarmu. Wykorzystano także informacje o gniazdach i stwierdzeniach ptaków od pracowników WPN i nadleśnictw, oraz dostępne dane historyczne. Łącznie poddano analizie 163 bezpośrednie obserwacje bielików, w tym 40 z okresu zimowego. Orientacyjny udział lasów i wód w poszczególnych rewirach lęgowych oceniono na powierzchniach wokół gniazd o promieniu równym połowie średniej odległości między gniazdami, czyli 5,5 km. Skład pokarmu w sezonie lęgowym ustalono analizując 278 wypluwek i 250 resztek z lat , zbieranych pod gniazdami w pięciu rewirach lęgowych w okresie od kwietnia do sierpnia. Łącznie uzyskano dane o 619 ofiarach bielika w sezonie lęgowym. Skład pokarmu w okresie jesienno-zimowym oceniono tylko na podstawie obserwacji żerujących ptaków. Przynależność gatunkową ofiar identyfikowano na podstawie fragmentów kości oraz zębów, piór, skóry i łusek (Pucek 1984, März 1987, Cieślak & Dul 1999, Brylińska 2000). Przyjmowano najmniejszą liczbę zidentyfikowanych ofiar. Liczbę zjedzonych bocianów 218

3 ustalono jako połowę liczby wszystkich nóg zebranych pod gniazdem. Biomasę pokarmu obliczono przyjmując średnie masy ofiar za Puckiem (1984, ssaki) i Busse (1990, ptaki). W przypadku padliny przyjęto, że bieliki konsumowały jednorazowo porcję równą dobowemu zapotrzebowaniu na pokarm, stanowiącemu ok. 10% masy ciała, czyli ok. 500 g (Love 1979, Mizera 1999). Masę jaj czapli oceniono na 50 g (Cramp & Simmons 1980). Wskaźnik szerokości nisz pokarmowych obliczono wg wzoru B=1/ p i 2 (Levins 1968), gdzie B wskaźnik szerokości niszy, p i udział ilościowy lub udział biomasy wyróżnionych 6 grup pokarmu: ssaki, padlina, ptaki, gady, ryby, inne (bezkręgowce, jaja). Różnice w udziale najważniejszych ofiar bielika w poszczególnych rewirach oceniono przy zastosowaniu G-testu na homogeniczność rozkładu. Wyniki Zasiedlanie obszaru puszczy przez bielika Brakuje danych o występowaniu bielika w Puszczy Augustowskiej w 1. połowie 20 wieku (Tomiałojć 1990). Pierwsze obserwacje bielików w 20. w. dotyczą jednego osobnika nad Wigrami w 1968 r. i dwóch dorosłych nad Serwami w 1969 r. Prawdopodobnie były to ptaki nielęgowe (L. Tomiałojć, dane niepubl.). Zimą 1978/1979 i 1979/1980 obserwowano dwa bieliki w rejonie leśnictwa Hanus i rezerwatu Mały Borek w Nadleśnictwie Płaska (W. Król, dane niepubl.). Wiosną 1989 martwego dorosłego samca bielika znaleziono na jez. Kolno koło Augustowa (Karczewski & Lewartowski 1990). Pierwsze pewne stwierdzenie lęgu pochodzi z kwietnia 1991, kiedy to znaleziono zajęte gniazdo nad Wigrami (Zawadzka & Zawadzki 1995). Przypuszczalnie rewir był zajęty co najmniej od roku. W tym okresie bieliki były regularnie obserwowane w WPN, zimą przy padlinie nawet do 5 osobników (Zawadzka & Zawadzki 1995). W początku lat znaleziono niezajęte gniazdo, prawdopodobnie bielika, w izolowanym, niewielkim kompleksie leśnymnad jez. Kolno (E. Pugacewicz, dane niepubl.). Z następnych lat brakuje danych o lęgach bielika nad Kolnem. W drugiej połowie lat wzrosła częstość spotkań bielików na terenie Puszczy. W listopadzie 1997 młody, wyczerpany ptak, prawdopodobnie postrzelony przebywał nad jez. Serwy. Wiosną 1999 znaleziono zeszłoroczne gniazdo w pobliżu jez. Serwy, gdzie być może ptaki gnieździły się już w r. 1997, na co wskazywały regularne obserwacje. W roku 2002 kolejne czynne gniazdo odkryto w pobliżu niewielkiego jez. Szlamy. Wówczas znane były 3 zajęte gniazda i 3 rewiry (tab. 1). Obserwacje wskazywały na możliwość gniazdowania bielików w rejonie jezior Pomorze i Wiłkokuk na północy oraz Kalejt i Jez. Białego na południu puszczy. W roku 2004 nad Wigrami przystąpiły do lęgów 2 nowe pary bielika, łącznie były więc 4 zajęte gniazda (jedna ze znanych par zmieniła gniazdo, którego nie znaleziono) i 4 rewiry. Bieliki na Wigrami gnieździły się wzdłuż linii brzegowej, w odległości 2 2,5 kmod siebie (tab. 1). Odległość między najbliższymi gniazdami wynosiła w r km, a w 2004 średnio 10,6 (od 2,0 do 22) km(tab. 1). W r znaleziono nowe, prawdopodobnie zajęte od roku gniazdo nad jez. Necko. Łączna liczba czynnych gniazd wzrosła do 5, a rewirów do 8. W omawianym okresie tempo wzrostu populacji wynosiło średnio 1,3±0,33 pary/rok. Wzrost liczebności następował głównie na skutek osiedlania się bielika na nowych obszarach, a jedyny przypadek pojawienia się nowego rewiru na obszarze zajętymjuż przez bieliki miał miejsce w r nad Wigrami. W r zagęszczenie par było równe 0,35 p/100 km 2, a w r ,70 p/100 km 2. Wraz ze wzrostemliczebności na terenie całej puszczy następował wzrost zagęszczenia, ale odległość pomiędzy gniazdami w ostatnich latach zmniejszała się powoli (tab. 1). 219

4 Tabela 1. Zasiedlanie Puszczy Augustowskiej przez bielika. W nawiasach prawdopodobny rok zajęcia gniazda Table 1. Settlement of the Augustów Forest by the White-tailed Eagle; the probable occupancy year in brackets. (1) years, (2) number of occupied nests, (3) number of occupied territories, (4) number of breeding pairs, (5) mean distance between nests (km) (range; SD), (6) density in territories per 100 km 2 Lata (1) Liczba zajętych gniazd (2) Liczba zajętych rewirów (3) Liczba par lęgowych (4) Średnia odległość między gniazdami (km) (Zakres; SD) (5) Zagęszczenie rewirów/ 100 km 2 (6) (1990) ? 1 0, ,0 0,18 (1998) ,7 (16,5 20; 21,7) 0, ,8 0,53 (16,5 22,0; 21,8) ,6 0,61 (2,0 22,0; 14,9) ,1 0,70 (2,0 22,0; 14,8) Charakterystyka rewirów lęgowych Łącznie znaleziono 14 gniazd w rewirach 6 par. Poszczególne pary użytkowały od 1 do 7, na jedną parę przypadało 2,5 (SD=3,6) gniazd (tab. 2). Siedemgniazd w zajętymprzez 15 lat rewirze nad Wigrami było od siebie odległych od 300 do 800 m. Trzy gniazda pary z rejonu jeziora Serwy oddalone były średnio o 2,5 km. Bielik budował gniazda wyłącznie na sosnach, w wieku od 90 do 180 lat, rosnących w drzewostanach o średnimwieku zbliżonym do wieku drzewa gniazdowego. W jednymprzypadku bielik zajął pojedynczą 180-letnią so- Tabela 2. Charakterystyka rewirów bielika w Puszczy Augustowskiej Table 2. Characteristics of the White-tailed Eagle territories in the Augustów Forest. (1) location, (2) number of nests in a territory, (3) age of the nest pine trees, (4) habitat type of the forest, (5) distance of the nest from the lake, (6) mixed deciduous wet forest, (7) mixed coniferous wet forest, (8) wet forest, (9) alder carr, (10) mean Lokalizacja (1) 220 Liczba gniazd w rewirze (2) Wiek sosen gniazdowych (3) Siedliskowy typ lasu (4) Odległość gniazda od jeziora (km) (5) Wigry Las mieszany świeży (6) 0,8 Suchar Bór mieszany świeży (7) 0,5 Białe 1 90 Las świeży (8) 0,2 Serwy Bór mieszany świeży (7) Bór mieszany świeży (7) Ols (9) Szlamy Las mieszany świeży (6) 1,0 Kolno???? Necko Bór mieszany świeży (7) 0,42 Średnia (SD) (10) 2,5 (3,6) 145,6 (159) 1,1 (1,69) 3,5

5 snę rosnącą w młodniku brzozowo-świerkowym. Średni wiek drzew gniazdowych wynosił 146 lat (SD=159) (tab. 2). Pierśnica drzew gniazdowych wynosiła od 140 do 258, średnio 190 cm(sd=208), a ich wysokość od 24 do 40, średnio 30 cm(sd=33). Gniazda znajdowały się na wysokości od 19 do 34 metrów nad ziemią, średnio 27 m (SD=30). Lokalizowane były na szczycie korony (8 przypadków) lub na bocznej gałęzi przy pniu, w środkowej partii korony (6 przypadków). Gniazda zazwyczaj znajdowały się w luźnych, prześwietlonych drzewostanach sosnowych z dodatkiem świerka na siedlisku boru mieszanego świeżego, lasu mieszanego świeżego, lasu świeżego, w odległości 2 50 mod otwartej przestrzeni (luki, drogi, brzegu jeziora). Odległość gniazd od brzegu jeziora wynosiła od 0,2 do 3,5 km, średnio 1,1 km (SD=1,69) (tab. 2). Bielik gnieździł się w środowisku o zróżnicowanymudziale powierzchni jezior. Najwyższy udział wód miały rewiry bielika nad Wigrami (od 50 do 60%), niższy nad Serwami (20%) i najniższy, poniżej 10% nad Szlamami i Kolnem (tab. 4). Produktywność populacji W 15 letnimokresie badań kontrolowano 28 lęgów. Sukces lęgowy wynosił 82,1%, a bieliki łącznie wyprowadziły 32 młode. W 9 przypadkach gniazda opuszczały po dwa młode, w 14 po jednym. Produkcja młodych na parę z sukcesem wynosiła średnio 1,41 (SD=2,37), a na parę lęgową 1,09 (SD=1,32). Efektywność lęgów bielika w dwóch dłużej zajmowanych rewirach lęgowych była zróżnicowana. Nad Wigrami 13 z 15 lęgów zakończyło się sukcesem, nad Serwami tylko 4 z 7. Przyczynami strat było pojedynczych lęgów było niezalężenie jaj i drapieżnictwo kuny na pisklętach oraz w dwóch przypadkach prawdopodobnie przepłoszenie wczesną wiosną podczas prac leśnych. W jednymprzypadku nie ustalono przyczyny straty. Skład pokarmu W składzie pokarmu bielika w sezonie lęgowym stwierdzono co najmniej 11 gatunków ssaków (w tym5 konsumowanych jako padlina), 21 gatunków ptaków, 1 gatunek gada, 5 gatunków ryb i jaja 1 gatunku ptaka. Najliczniejszą grupą ofiar były ptaki, stanowiące 60,6% wszystkich zdobyczy i 72,1% ich biomasy. Ryby stanowiły 30,2% ofiar i 23,7% biomasy pokarmu. Ssaki były niewielkim uzupełnieniem pożywienia (tab. 3). Najliczniej chwytanymi ofiarami były kaczki stanowiące łącznie 21,7%, w tym krzyżówka Anas platyrhynchos 12,8% oraz łyska Fulica atra (15% zdobyczy), następnie leszcz Abramis brama 11,1% oraz bociany 6,9%. Gatunki te miały również najwyższy udział w biomasie pokarmu: bociany 25,5%, kaczki 20,1%, łyska 11,0% oraz leszcz 7,3%. Z wyjątkiembocianów najważniejsze ofiary bielika chwytane były na lub w wodzie. Pozostałe zdobycze bielika to ryby, ptaki wodne (perkozy, łabędzie, czaple) oraz sporadycznie chwytane ptaki i ssaki leśne, a także rzadko wykorzystywana w sezonie lęgowympadlina. Na Wigrach bieliki były sporadycznie dokarmiane przez rybaków, wyrzucających drapieżnikom martwe ryby (A. Ignatowicz, inf. ustna). Bielik polował na zwierzęta o średniej masie ok. 820 g, w tym średnia masa ssaka wynosiła 450 g, ptaka 970 g i ryby 640 g. Ofiary o masie powyżej 500 g stanowiły 89% wszystkich zdobyczy. Na podstawie szczątków ryb trudno ocenić maksymalną wielkość chwytanych przez bielika ofiar. Do największych ptaków, na które efektywnie polował bielik, należały bociany oraz czaple, osiągające masę ok. 3 kg. Obserwowano nieskuteczne ataki bielika na żurawia Grus grus. Duże ssaki (jeleń Cervus elaphus, dzik Sus scrofa, dorosła sarna Capreolus capreolus) prawdopodobnie zostały zjedzone jako padlina. Do największych samodzielnie chwytanych ssaków zaliczono zające Lepus europaeus, chociaż z terenu badań brak bezpośrednich obserwacji polowań bielika na ten gatunek (tab. 3). 221

6 Tabela 3. Skład pokarmu bielika w Puszczy Augustowskiej w latach (+ udział <0,1%) Table 3. Diet of the White-tailed Eagle in the Augustów Forest in (+ a share lower than 0.1%). (1) species, (2) biomass, (3) a small unidentified mammal, (4) caught mammals in total, (5) a big mammal, (6) carcasses in total, (7) Domestic Hen, (8) an unidentified bird, (9) birds in total, (10) reptiles in total, (11) an unidentified fish, (12) fishes in total, (13) unidentified insects, (14) invertebrates in total, (15 16) eggs of herons in total, (17) total Gatunek (1) N % Biomasa (g) (2) % Talpa europaea 2 0, Microtus oeconomus 1 0, Microtus sp. 3 0, Arvicola terrestris 1 0, Lepus europaeus 1 0, ,6 Lepus timidus 1 0, ,2 Mustela putorius 1 0, ,1 Mały ssak nieoznaczony (200 g) (3) 2 0, ,1 Razem ssaki chwytane (4) 12 1, ,0 Nyctereutes procyonoides 1 0, ,1 Canis familiaris 1 0, ,1 Sus strofa 2 0, ,2 Capreolus capreolus 9 1, ,9 Cervus elaphus 5 0, ,5 Cygnus olor 7 1, ,7 Duży ssak nieoznaczony (500 g) (5) 6 1, ,6 Razem padlina (6) 31 5, ,1 Podiceps cristatus 9 1, ,2 Phalacrocorax carbo 7 1, ,5 Ardea cinerea 4 0, ,4 Botaurus stellaris 1 0, ,3 Ciconia ciconia 26 4, ,4 Ciconia nigra 4 0, ,4 Ciconia sp. 13 2, ,7 Anas platyrhynchos 79 12, ,5 Anas sp. 54 8, ,5 Bucaphala clangula 1 0, ,1 Anatidae 12 1, ,7 Kura domowa (7) 3 0, ,6 Vanellus vanellus 1 0, Fulica atra 93 15, ,0 Larus ridibundus 8 1, ,4 Larus canus 3 0, ,3 Larus argentatus 1 0, ,2 Larus sp. 11 1, ,8 Columba palumbus 4 0, ,4 Columba oenas 3 0, ,2 Dryocopus martius 1 0, ,1 222

7 Gatunek (1) N % Biomasa (g) (2) % Garrulus glandarius 7 1, ,2 Corvus frugilegus 2 0, ,2 Corvus corax 1 0, ,2 Ptak nieoznaczony 500 g (8) 25 4, ,5 Ptak nieoznaczony 1000 g (8) 2 0, ,4 Razem ptaki (9) , ,1 Natrix natrix 3 0, Razem gady (10) 3 0, Barbus barbus 1 0, Abramis brama g 69 11, ,3 Esox lucius g 29 4, ,9 Perca fluviatilis g 3 0, ,6 Coregonus lavaretus 1 0, ,2 Ryba nieoznaczona 200 g (11) 26 4, ,0 Ryba nieoznaczona 500 g (11) 35 5, ,5 Ryba nieoznaczona 1000 g (11) 20 3, ,9 Ryba nieoznaczona 2000 g (11) 3 0, ,2 Razem ryby (12) , ,7 Coleoptera 4 0,6 + + Owady nieoznaczone (13) 2 0,3 + + Lymnaea stagnalis 3 0,5 + + Razem bezkręgowce (14) 9 1,4 + + Jaja czapli (15) 2 0, Razem jaja (16) 2 0, Razem (17) ,537 kg 100 Obserwacje wykazały, że bieliki znad Wigier polowały głównie na tymjeziorze, w promieniu ok. 3 km od gniazda, podczas gdy bieliki gniazdujące nad niewielkim jeziorem szukały żeru w odległości do 8 10 kmod gniazda, w częściowo niezalesionej dolinie Czarnej Hańczy. Regularne stwierdzenia jesienno-zimowe (N=17) 1 5 osobników w różnym wieku przy padlinie wykładanej na nęciskach sugerują, że zimą padlina dużych ssaków stanowi główne pożywienie bielika w Puszczy Augustowskiej. W tymczasie podstawowe żerowiska (jeziora) są zamarznięte, a wolna od lodu pozostaje tylko Czarna Hańcza, na której zimują nieliczne ptaki, będące także obiektempolowań bielika. Stwierdzono kilka przypadków żerowania bielików na padłych łabędziach. Zróżnicowanie środowiskowe składu pokarmu Skład pokarmu bielika z poszczególnych rewirów lęgowych różnił się udziałem najważniejszych ofiar (tab. 4). Różnice pod względemłącznego udziału głównych grup: ptaków i ryb, były istotne statystycznie. Wyraźne były także różnice pod względemudziału w pokarmie bocianów, oraz łącznie łysek i kaczek (tab. 4). Najrównomierniej eksploatowaną ofiarą we wszystkich rewirach były kaczki, najliczniej chwytane na jez. Serwy. Kaczki i łyski najliczniej wystąpiły w pokarmie pary gniazdującej nad Serwami, a najmniej licznie w rewirze pary koło jez. Szlamy. Zebrany materiał sugeruje, że wraz ze wzrostem odległości gniazda od jeziora spada udział ryb w pokarmie bielików (Y=5,553 0,305 X, R 2 =0,558, N=5, gdzie X 223

8 Tabela 4. Udział najważniejszych ofiar w pokarmie bielika z poszczególnych rewirów lęgowych (G-test, df = 4) Table 4. Proportions of major prey types in the diet of White-tailed Eagles from particular breeding territories (G-test, df = 4). (1) lake, (2) distance from the lake shore, (3) percentage of waters in the territory, (4) mammals caught, (5) carcasses, (6) birds in total, (7) storks, (8) ducks and coots, (9) reptiles, (10) fishes, (11) others, (12) number of prey items, (13) food niche breadth index Jezioro (1) Necko Suchar Wigry Szlamy Serwy G P Odległość od brzegu jeziora (m) (2) Udział wód w rewirze (%) (3) Ssaki chwytane (4) 1,0 2,2 1,8 3,9 Padlina (5) 3,7 1,1 3,3 5,4 6,2 4,580 ns Ptaki łącznie (6) 29,6 67,0 62,2 61,6 66,1 19,862 <0,001 Bociany (7) 1,1 37,5 95,760 <0,001 Kaczki i łyski (8) 20,3 25,9 35,6 14,3 48,3 24,420 <0,001 Gady (9) 0,5 1,1 Ryby (10) 57,4 28,2 32,3 31,2 22,6 19,024 <0,001 Inne (11) 9,3 2,2 0,1 Liczba ofiar (12) Wskaźnik szerokości niszy pokarmowej B (13) 2,34 1,89 2,03 2,08 2,02 ln odległości od jeziora w metrach, Y ln procentowego udziału ryb w pokarmie), jednak ze względu na małą liczebność próby zależność ta jest statystycznie nieistotna (P=0,15). Wysoki udział bocianów w składzie pokarmu wydaje się być związany z małym udziałem jezior i wysoką lesistością rewiru łowieckiego (tab. 4). Na bociany polowały ptaki tylko w jednym rewirze. Ofiarami były zarówno pisklęta porywane z gniazd, jak i ptaki dorosłe. W rewirze, w którymgniazdowało ok. 35 par bociana białego Ciconia ciconia i 2 4 pary bociana czarnego C. nigra w ciągu 2 lat bieliki upolowały łącznie 42 bociany. W składzie pokarmu tej pary bociany stanowiły 38% wszystkich ofiar i 72% biomasy. Wskaźniki szerokości nisz pokarmowych B, charakteryzujące stopień specjalizacji łowieckiej dla poszczególnych rewirów lęgowych, nie wykazywały istotnych różnic. Wynosiły odpowiednio: 2,34 nad Neckiem, 1,89 i 2,03 nad Wigrami, 2,02 nad Serwami oraz 2,07 nad Szlamami (tab. 4). Dyskusja Bielik jest drapieżnikiem związanym ze starymi lasami, w których zakłada gniazdo i dużymi zbiornikami wodnymi, na których żeruje. Najwyższe zagęszczenia osiąga na obszarach o wysokimudziale powierzchni wód zasobnych w pokarm, czyli ryby i ptaki wodne (Mizera 1999). W ciągu ostatnich 20 lat nastąpił wyraźny wzrost liczebności gatunku w całej Europie środkowej i północnej, spowodowany wycofaniemddt, ograniczeniemprześladowania oraz wzrostemefektywności działań ochronnych, m.in. wyznaczania stref ochronnych wokół gniazd (Mizera 1999, Helander & Stjernberg 2002, Cenian et al. 2006). Ekspansja bielika w Polsce przebiega nierównomiernie. Najszybszy wzrost liczebności miał miejsce na zachodzie kraju, a w Polsce centralnej i wschodniej następował wolniej (Adamski et al. 1999, Lontkowski & Stawarczyk 2003, KOO 2006). Na dynamikę rozwoju populacji wpływają różne czynniki, do których należą m.in. położenie geograficzne oraz warunki środowiskowe. 224

9 Tempo zasiedlania przez bielika Puszczy Augustowskiej było wolniejsze od kolonizacji Borów Dolnośląskich, gdzie pierwsze gniazda stwierdzono w połowie lat 1970., w końcu lat było tam7 stanowisk, a w 2002 już 18 rewirów. Szybciej przebiegała również ekspansja na północnej Opolszczyźnie (w końcu lat rewiry, w r ). Wolniejsze niż w Puszczy Augustowskiej było zasiedlanie Dolinie Baryczy (pierwsze gniazdo w r. 1953, 5 gniazd w latach 1980.) W Dolinie Baryczy i Borach Dolnośląskich populacja podwoiła się po 15 latach, na Opolszczyźnie w ciągu 15 lat wzrosła 6-krotnie (Lontkowski & Stawarczyk 2003). Zagęszczenie bielika w Puszczy Augustowskiej jest ok. 4-krotnie niższe niż w nieodległej Puszczy Piskiej (tab. 5). Puszcza Piska jest kompleksem silniej rozczłonkowanym, o mniejszej lesistości i wyższymudziale jezior. Ponadto, tutejsza populacja bielika występowała tu ciągle w czasach historycznych (Tischler 1941, Adamski et al. 1999, Mizera 1999). Obecne zagęszczenie bielika w Puszczy Piskiej prawdopodobnie osiągnęło już pojemność środowiskową i nie należy spodziewać się dalszego wzrostu liczebności populacji na tymobszarze. Obserwowane są przypadki bezpośrednich walk pomiędzy ptakami, kończące się okaleczeniem, które mogą być spowodowane silniejszą konkurencją (Z. Cenian, dane niepubl.). Według danych KOO Puszcza Augustowska leżała poza granicami stałego występowania bielika w 20. wieku. Młoda populacja zasiedla ten obszar dopiero od końca lat Osiedlenie się bielika w Puszczy Augustowskiej jest czasowo zbieżne z pierwszymi stwierdzeniami lęgów tego gatunku na Litwie, odnotowanymi w latach 1987 i 1988 (Drobelis 1993, Me ionis & Jusys 1994). Wydaje się więc, że na tempo zasiedlania Puszczy Augustowskiej oprócz warunków środowiskowych mogą mieć także wpływ czynniki geograficzny (np. odległość od produktywnych populacji mazurskich) i historyczny (długość okresu zasiedlania). W ciągu 15 lat liczebność bielika na tymobszarze zwiększyła się z 1 do 8 zajętych rewirów, przy czymekspansja nabrała przyspieszenia w ostatnich kilku latach. Wyjątkowa sytuacja miała miejsce w r nad Wigrami, gdzie obok dotychczasowej pary zagnieździły się dwie nowe. W pierwszej kolejności bielik zajmuje rewiry obejmujące stare, odludne lasy (obszar ochrony ścisłej w WigierskimPN) nad rozległymjeziorem. Preferuje potężne, luźno rosnące sosny w wieku powyżej 100 lat. Wzrost powierzchni starych drzewostanów na skutek ochrony w parku narodowymwydaje się być istotnymczynnikiemwarunkującym możliwość osiedlania się kolejnych par. W przeciwieństwie do nowych par bielika zasiedlających część centralną kraju, gniazdujących na coraz młodszych drzewach i w coraz mniejszych kępach lasu (Cenian et al. 2006), bieliki augustowskie występują w typowych dla tego gatunku warunkach środowiskowych. Liczne obserwacje ptaków we wszystkich szatach w okresie zimowym mogą wskazywać na zimowanie zarówno młodych ptaków z lokalnej subpopulacji, jak i pochodzących z innych rejonów. Wydaje się, że wykładanie padliny, chociaż zabronione zgodnie z ustawą o odpadach, ma istotne znaczenie dla możliwości przeżycia osiadłych par, oraz być może ograniczania migracji ptaków młodych. Z drugiej strony zagęszczenie i liczebność są modyfikowane m.in. tempem rozwoju populacji, dostępnością potencjalnych miejsc lęgu oraz żerowisk. W zwartym, rozległym kompleksie leśnym Puszczy, mimo niewielkiego udziału starych drzewostanów, istnieje wiele potencjalnych miejsc gniazdowych dla bielika. Powierzchniowy udział jezior w Puszczy Augustowskiej, wynoszący ok. 7% jest mniejszy niż na obszarach o wyższych zagęszczeniach bielika (tab. 5). Z analizy składu pokarmu wynika, że bielik nie żeruje w lesie. Pokarmzdobywa głównie na i w jeziorze, a częściowo także na śródleśnych terenach otwartych. W tej sytuacji wysoka lesistość przy ograniczonej liczbie dużych jezior może być czynnikiem limitującym tempo rozwoju populacji. Możliwość wykorzystania największych jezior jako żerowisk ograniczona jest ponadto ich intensywnymużytkowaniem turystyczno-rekreacyjnymoraz lokalizacją dużych ośrodków wypoczynkowych. 225

10 Tabela 5. Zagęszczenie bielika na powierzchniach badawczych w Polsce Table 5. Density of the White-tailed Eagle on study plots in Poland. (1) plot, (2) area, (3) forestage, (4) percentage of waters, (5) number of territories, (6) density in pairs/100 km 2, (7) source Obszar (1) W subpopulacji augustowskiej produkcja młodych oraz sukces lęgowy nie odbiegały od średniej dla całej Polski oraz dla Śląska i dla zachodniej Litwy. Wyższe były natomiast sukces lęgowy oraz produkcja młodych w Puszczy Piskiej (tab. 6). Wysoka udatność lęgów w Puszczy Piskiej może być związana z usytuowaniem gniazd blisko żerowisk. 80% gniazd w MPK znajdowało się w odległości mniejszej niż 1 km od brzegu jeziora. Wykazano, że bliskość obfitych żerowisk istotnie wpływa na wysokość sukcesu lęgowego także na Śląsku (Lontkowski & Stawarczyk 2003). Przy wciąż małej liczbie rewirów z Puszczy Augustowskiej trudno potwierdzić występowanie takich zależności. Podstawę pożywienia bielika w całymzasięgu stanowią ptaki, głównie wodne, oraz ryby (Fischer 1984, Mizera 1999). Skład pokarmu bielika z Puszczy Augustowskiej generalnie jest podobny do danych z innych obszarów, jednak odwrócone są proporcje udziału głównych grup. Ptaki stanowią ok % ofiar i co najmniej tyle biomasy, ryby 20 30% (Zawadzka 1999, praca niniejsza). Ssaki zjadane są sporadycznie, z wyjątkiemzimy, kiedy stanowią główne pożywienie w formie padliny. W pokarmie bielika z Mazurskiego Parku Krajobrazowego z okresu polęgowego, ryby stanowiły 74% ofiar, ptaki 22% i ssaki 5% (Wacławek et al. 1998). Podobne jak na Mazurach proporcje ryb (62%) i ptaków (36%) odnotowano w składzie pokarmu bielika nad Zatoką Kurońską na Litwie, obserwując bieliki karmiące pisklęta oraz analizując zawartość resztek w gniazdach (Me ionis & Jusys 1994). Różnice udziału głównych składników pokarmu częściowo mogą wynikać z terminu zbioru wypluwek. Udział ptaków w pokarmie bielika wzrasta wiosną i latem (Helander & Stjernberg 2002). W Puszczy Augustowskiej, podobnie jak w północno-zachodniej Polsce, a także na Litwie, do najliczniejszych ofiar bielika należała łyska (Me ionis & Jusys 1994, Mizera 1999). Tym niemniej udział tego gatunku zmniejszył się z 44% ofiar w pokarmie jednej pary nad Wigrami w latach (Zawadzka 1999), do tylko 15% w 5 rewirach puszczańskich obecnie. Wzrósł natomiast udział kaczek z 12% w latach (Zawadzka 1999), do 21,5% obecnie. Różnice te można częściowo wyjaśnić spadkiem liczebności łyski w zespole ptaków wigierskich z 50% w latach (Zawadzka 2006) do tylko 16,5% wykazywanych w 2005 r. (D. Zawadzka, dane niepubl.). Z drugiej strony analiza danych z pięciu rewirów lęgowych pozwala na stwierdzenie w pokarmie większej liczby gatunków niż z jednego rewiru. Liczba odnotowanych w pokarmie bielika gatunków ptaków wzrosła z 11 do 21 obecnie. Do nowych ofiar bielika należą m.in. mewy, czapla siwa Ardea cinerea, bąk Botaurus stellaris, kormoran Phalacrocorax carbo i czajka Vanellus vanellus. Nienotowana na innych obszarach specjalizacja bielików w chwytaniu bocianów wskazuje, że jest to pokarm 226 Powierzchnia (km 2 ) (2) Lesistość (%) (3) Udział wód (%) (4) Liczba rewirów (5) Zagęszczenie p/100 km 2 (6) Źródło (7) Mazurski Park Trznadel-Wacławek ,8 3,3 Krajobrazowy et al Północno-zachodnia Warmia dane niepubl. Z. Cenian, ,4 0,6 Lubelszczyzna ,1 Wójciak 2005 Puszcza Augustowska ,7 Praca niniejsza

11 Tabela 6. Parametry rozrodu bielika na wybranych powierzchniach Table 6. Breeding parameters of the White-tailed Eagle on chosen study plots. (1) study region and period, (2) number of broods, (3) production in juv. per breeding pair, (4) production in juv. per successful pair, (5) breeding success, (6) source, (7) unpublished data, (8) present paper Region, lata badań (1) Liczba lęgów (2) Produkcja juv./parę lęgową (3) Produkcja juv./parę z sukcesem(4) Sukces lęgowy (%) (5) Źródło (6) Cała Polska ,99 1,46 67 KOO 2002 Cała Polska ,86 1,37 62 KOO 2004 Cała Polska ,01 1,43 70 KOO 2006 Mazurski Park Krajobrazowy Zatoka Kurońska, Litwa ,33 1,5 90 Trznadel-Wacławek et al ,08 1,73 65,5 Me ionis & Jusys 1994 Śląsk ,1 1,4 71,4 Lontkowski & NW Warmia Puszcza Augustowska Stawarczyk ,89 1,33 66,7 Z. Cenian, dane niepubl. (7) 28 1,14 1,39 82,1 Praca niniejsza (8) zastępczy, efektywnie wykorzystywany przy braku żerowiska obfitującego w ryby i ptaki chwytane na wodzie. Przypadki skutecznego polowania bielika na bociany białe i czarne miały miejsce w ostatnim czasie w Kampinoskim Parku Narodowym (Olech 2003), w Puszczy Piskiej (M. Szymkiewicz, inf. ustna) oraz na Łotwie (M. Strazds, inf. ustna). Indywidualna preferencja bielików wobec dostępnej, a nietypowej zdobyczy (np. drobiu, piżmaków) stwierdzana była na innych obszarach (Mrugasiewicz 1984, Helander & Stjernberg 2002). Gniazdowanie bielika w pobliżu niewielkiego jeziora, o powierzchni tylko 1,1 km 2 i przystosowanie do odżywiania się pokarmem alternatywnym, jakim są bociany, wskazuje na silną plastyczność ekologiczną bielika i możliwość gniazdowania w oddaleniu od dużych jezior. W najbliższej przyszłości można więc oczekiwać zagnieżdżenia się w Puszczy Augustowskiej kolejnych par, ale prawdopodobnie bielik długo nie osiągnie tu takiej liczebności, jak w Puszczy Piskiej, ze względu na gorszą bazę pokarmową. Warunkiem dalszego rozwoju populacji jest zachowanie fragmentów starodrzewów w pobliżu jezior, utrzymanie zimowego dokarmiania oraz konsekwentne stosowanie ochrony strefowej. Dziękujemy prof. dr hab. Bogumile Jędrzejewskiej i dr Tadeuszowi Mizerze za krytyczne uwagi do pierwszej wersji pracy oraz udostępnienie obserwacji archiwalnych. Prof. Ludwikowi Tomiałojciowi, Zdzisławowi Cenianowi oraz Eugeniuszowi Pugacewiczowi składamy podziękowania za udostępnienie niepublikowanych danych i obserwacji. Dziękujemy za przekazanie obserwacji: Adrianowi Bagnowskiemu, Jarosławowi Borejszo, Krzysztofowi Fiedorowiczowi, Antoniemu Ignatowiczowi, Wincentemu Kobyleckiemu, Annie Łozińskiej, Jackowi Łozińskiemu, Leszkowi Skubisowi, Marisowi Strazdsowi, Marianowi Szymkiewiczowi i Mironowi Zaniewskiemu. Literatura Adamski A., Lontkowski J. Maciorowski G., Mizera T., Rodziewicz M., Stawarczyk T., Wacławek K Rozmieszczenie i liczebność rzadszych gatunków ptaków drapieżnych w Polsce w końcu 20. wieku. Not. Orn. 40:

12 Brylińska M. (red.) Ryby słodkowodne polski. PWN, Warszawa. Busse P. (red.) Mały słownik zoologiczny. Wiedza Powszechna, Warszawa. Cenian Z., Lontkowski J., Mizera T Wzrost liczebności i ekspansja terytorialna bielika Haliaeetus albicilla jako przykład skutecznej ochrony gatunku. Studia i Materiały CEPL 12: Cieślak M., Dul B Atlas ptaków rzadkich ptaków chronionych. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Cramp S., Simmons K.E.L The Birds of the Western Palearctic. 1. Oxford University Press. Drobelis E Birds of prey in Lithuania. Acta Ornithol. Lithuanica 7 8: Fischer W Die Seeadler. Ziemsen Verlag, Wittenberg Lutherstadt. Helander B., Stjernberg T. (eds) Action plan for the conservation of White-tailed Sea Eagle (Haliaeetus albicilla). BirdLife International, Strasbourg. Jacobs J Quantitative measurements of food selection; a modification of the forage ratio and Ivlev s electivity index. Oecologia 14: Karczewski G., Lewartowski Z Śmierć orła bielika rezerwacie. Łowiec Polski 2: 9. Komitet Ochrony Orłów Ochrona orłów i innych rzadkich gatunków ptaków szponiastych w Polsce w roku 2001 raport Komitetu Ochrony Orłów za rok Komitet Ochrony Orłów Biuletyn 13. Komitet Ochrony Orłów Biuletyn 15. Kondracki J Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa. Levins R Evolution in changing environments. Princeton University Press, Princeton. Lontkowski J., Stawarczyk T Rozwój populacji, wybiórczość siedliskowa i efekty rozrodu bielika Haliaeetus albicilla na Śląsku w latach Not. Orn. 44: Love J.A Daily food intake of captive White-tailed Eagles. Bird Study 26: 64. März R Gewöll- und Rupfungskunde. Akademie-Verlag, Berlin. Me ionis R., Jusys V The White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla at Kurðiø Lagoon. Acta Ornithol. Lituanica 9 10: Mizera T Bielik. Monografie przyrodnicze. Lubuski Klub Przyrodników, Świebodzin. Mizera T Bestandsentwicklung und Schulz des Seeadlers (Haliaeetus albicilla) in Polen imverlauf des 20. Jahrhunderts. Corax 19: Mizera T White-tailed Eagle in Poland. W: Helander B., Marquiss M., Bowerman W. (eds). Sea Eagle Proceedings frominternational Conference at Bjorko, Sweden, September Swedish Society for Nature Conservation/SNF & Atta 45 Tryckeri AB, Stockholm. Ss Mrugasiewicz A Bielik Haliaeetus albicilla w Dolinie Baryczy. Dolina Baryczy 3: Olech B Ptaki drapieżne. W: Andrzejewski R. (red.). Kampinoski Park Narodowy. 1. KPN, Izabelin. Ss Pucek Z. (red.) Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa. Sidło P., Błaszkowska B., Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o znaczeniu europejskimw Polsce. OTOP, Warszawa. Tischler F Die Vögel Ostpreussens und seiner Nachbargebiete. Königsberg Berlin. Trznadel-Wacławek M., Ryś A., Wacławek K., Terlecki J Gniazdowanie bielika Haliaeetus albicilla, orlika krzykliwego Aquila pomarina i rybołowa Pandion haliaeetus w MazurskimParku Krajobrazowymw latach Not. Orn. 37: Wacławek K., Zub K., Trznadel-Wacławek M., Terlecki J Pokarmbielika Haliaeetus albicilla z sezonu lęgowego w Puszczy Piskiej (Polska NE) w latach Sympozjum Ptaki drapieżne badania i ochrona, Puławy , ss Wójciak J Bielik Haliaeetus albicilla (L., 1758). W: Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M.: Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny, ss Lubelskie Tow. Orn., Lublin. Zawadzka D Feeding habits of the Black Kite Milvus migrans, Red Kite Milvus milvus, White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla and Lesser Spotted Eagle Aquila pomarina in Wigry National Park (NE Poland). Acta Ornithol. 34: Zawadzka D Liczebność, ekologia żerowania i rozrodu zespołu ptaków drapieżnych w WigierskimParku Narodowymw latach Studia i Materiały CEPL 12:

13 Zawadzka D., Zawadzki J Wstępna charakterystyka awifauny Wigierskiego Parku Narodowego. Not. Orn. 36: Dorota Zawadzka, Jerzy Zawadzki Komitet Ochrony Orłów 25 Czerwca 68B/15, Radom Waldemar Sudnik Nadleśnictwo Szczebra Szczebra 58, Nowinka 229