Darmowy fragment

Transkrypt

1

2 Mojemu synowi Kubie poświęcam

3 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009 Recenzent: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) , fax (12) Wydanie II, poprawione i rozszerzone, Kraków 2009

4 Spis treści Wstęp... 7 Rozdział 1 Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego Rys historyczny rozwoju poradnictwa w Polsce i jego stan obecny Działania poradnicze w przestrzeni czasowej i społecznej Pojęcie i cele poradnictwa. Podmiot i przedmiot oraz zakres działań poradniczych Poradnictwo jako proces pomagania etapy i zasady udzielania pomocy Rodzaje poradnictwa w świetle psychologicznych koncepcji człowieka Zasady oddziaływań w sytuacji poradniczej. Charakterystyka czynności poradniczych Funkcje i strategie poradnictwa charakterystyka Metody, techniki i środki wykorzystywane w poradnictwie pedagogicznym Cechy osobowe i umiejętności doradcy jako warunek skutecznego pomagania Poradnictwo medialne jako nowa forma udzielania pomocy Poradnictwo zapośredniczone założenia teoretyczne i praktyka Internet jako środek komunikacji w relacji poradniczej Internetowe grupy wsparcia i samopomocy Rozdział 2 Instytucje pomocowe w obszarze poradnictwa pedagogicznego Działalność poradni psychologiczno-pedagogicznej Podstawowe założenia prawno-organizacyjne funkcjonowania placówki Działalność opiniodawcza poradni Orzecznictwo psychologiczno-pedagogiczne jako forma pracy poradni Poradnie rodzinne zakres i przedmiot udzielania pomocy Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Rozdział 3 Poradnictwo dydaktyczno-wychowawcze założenia i obszary działania Pojęcie, cel i przedmiot zainteresowań poradnictwa dydaktyczno-wychowawczego Działania poradnicze w sytuacji oceny dojrzałości szkolnej Zakres i rodzaje pomocy wobec problemu niepowodzeń szkolnych... 95

5 Spis treści Postępowanie poradnicze w relacji doradca rodzic Postępowanie poradnicze w relacji doradca (specjalista) nauczyciel Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu jako przedmiot poradnictwa Działania poradnicze w relacji pomocowej rodzic nauczyciel (przykłady) Rozdział 4 Poradnictwo rehabilitacyjne jako forma pomocy dziecku i jego rodzinie Pedagogizacja rodziców dziecka niepełnosprawnego Interdyscyplinarny charakter poradnictwa dla rodziców dzieci niepełnosprawnych Instytucjonalne i indywidualne formy pomocy i poradnictwa dla osób niepełnosprawnych Pomoc i porada w obszarze kształcenia uczniów niepełnosprawnych Rozdział 5 Poradnictwo opiekuńcze cele, zadania i formy realizacji Potrzeba jako kategoria psychologiczna rozumienie i typologia Poradnictwo pedagogiczne wobec zadań opiekuńczych rodziny Instytucje pomocowe w obszarze poradnictwa opiekuńczego Poradnictwo pedagogiczne w zakresie zadań opiekuńczych szkoły Rozdział 6 Poradnictwo i pomoc uczniom z zaburzeniami zachowania Kontrowersje wokół pojęcia zaburzenia zachowania koncepcje etiologiczne Pomoc dziecku z zaburzeniami zachowania w warunkach przedszkola i szkoły Pomoc rodzicom dzieci z zaburzeniami zachowania Rozdział 7 Poradnictwo zawodowe w przestrzeni edukacyjnej Wyjaśnienie pojęć i zadania poradnictwa zawodowego Zadania rodziców, nauczyciela i pedagoga w systemie poradnictwa zawodowego Realizacja zadań poradnictwa zawodowego w poradni psychologiczno-pedagogicznej Szkolny doradca zawodowy zakres i formy pracy Specyfika kontaktu poradniczego i modele pracy doradcy zawodu Poradnictwo zawodowe na odległość podstawowe założenia projektu Zakończenie Bibliografia Aneks

6 Wstęp Człowiek od zawsze potrzebował bliskości z druga osobą, kontaktu emocjonalnego, wsparcia i pomocy w trudnych sytuacjach życiowych. Rozwój cywilizacyjny i postęp technologiczny przyczynia się do doskonalenia funkcjonowania człowieka pod względem organizacyjnym czy technicznym, ale coraz częściej jest źródłem jego problemów osobowościowych, emocjonalnych. Paradoks polega na tym, że wraz z ogólnym postępem i intensywnym rozwojem społecznym występują czynniki hamujące, zakłócające prawidłowy proces funkcjonowania jednostki. Kryzys wartości, autorytetu, osobowości rodzi zapotrzebowanie na różne formy pomocy, poradnictwa i wsparcia, bardziej czy mniej profesjonalnego. Zarówno jednostka, rodzina, jak i szkoła są osadzone w przestrzeni, która jest wypadkową wielu zdarzeń, sytuacji, wpływów, tworzących swoisty układ wzajemnych uwarunkowań. Okres transformacji i przeobrażeń obejmuje wszystkie sfery życia człowieka, wpływając na realizację jego podstawowych funkcji i zadań wynikających z przypisanych ról społecznych. Indywidualne możliwości i umiejętności decydują o poziomie społecznego i emocjonalnego funkcjonowania człowieka w różnorodnych sytuacjach oraz o zdolności do radzenia sobie z trudnościami dnia codziennego. Obejmują one umiejętności komunikacyjne, interpersonalne oraz przystosowawcze, które można rozwijać i kształtować. Niejednokrotnie samodzielne zmaganie się z nie zawsze sprzyjającą nam rzeczywistością przekracza możliwości danej osoby, która oczekuje pomocy i interwencji osób trzecich czy profesjonalnych instytucji. Mechanizm zapotrzebowania na poradnictwo i pomoc ma bardzo złożony charakter i jest historycznie uwarunkowany często zdarza się, że stosowane dotychczas sposoby reagowania i działania rutynowego nie zawsze sprawdzają się w nowych, zaskakujących sytuacjach. Doświadczenia związane z sukcesem przy rozwiązywaniu problemu motywują i ukierunkowują nasze działania, ale każda porażka zbliża do izolacji, wycofania się czy marginalizacji życia społecznego. Jak słusznie podkreśla A. Kargulowa: [ ] pomoc wzajemna nie jest zjawiskiem nowym, nie jest także wynalazkiem ostatnich czasów korzystanie z pomocy osób kompetentnych: mędrców, doradców, wróżbitów, ekspertów, terapeutów, konsultantów, to jednak dzisiaj nie tylko jest to pomoc znacznie bardziej rozpowszechniona, ale i bardziej wyspecjalizowana, a przede wszystkim niezbędna. Na jej kształcie, sposobie jej poszukiwania

7 Wstęp i rodzaju jej wykorzystywania odciska się całe zindywidualizowanie życia ludzi, wielorakość przeżywanych przez nich problemów, złożoność ich tożsamości i niepowtarzalność ich biografii 1. Życie człowieka w świecie ponowoczesności 2 cechuje ustawiczny pośpiech, konieczność ciągłych wyborów z nieskończonej liczby możliwości, a tempo i zakres zmian zachodzących w codziennym życiu przekraczają często zdolności adaptacyjne jednostki, czego konsekwencja są stany bezradności i niemocy, podejmowanie zachowań ryzykownych, poczucie zagubienia się, małej przydatności i niedoskonałości, lęk o własną tożsamość, lęk przed utratą standardu życia czy przedmiotowym traktowaniem. Ta złożona sytuacja wyznacza różne drogi korzystania z usług poradniczych. Jedną z nich jest traktowanie poradnictwa jako panaceum na wszelkie rozterki życiowe, kiedy pomoc nabiera cech permanentnych i staje się środkiem niezbędnym do normalnego funkcjonowania. Powszechne przekonanie o wszechobecnym kryzysie uzależnia niektóre osoby od pomocy i poradnictwa, a doradcy wykorzystują sytuację urynkowienia ryzyka 3. Inne podejście do problematyki pomocy i poradnictwa akcentuje pozytywny wpływ pomocy w procesie mobilizowania jednostki do pokonania własnych problemów z wykorzystaniem indywidualnych możliwości, a oczekiwanie rozwiązania problemu przez inne osoby to ostateczność, która ma miejsce w sytuacji nieskuteczności podejmowania własnych działań. Zastosowanie konkretnego rodzaju pomocy warunkowane jest wieloma czynnikami związanymi z osobą wspomaganą i osobą wspomagającą (doradcą, ekspertem, konsultantem). Powodem skłaniającym do napisania tej publikacji były moje wieloletnie doświadczenia w pracy poradniczej (poradnia psychologiczno-pedagogiczna) oraz zapotrzebowanie akademickie na praktyczne ujęcie zagadnień związanych z poradnictwem pedagogicznym. Naukowe opracowanie poruszanych zagadnień pedagogicznych wzbogacone zostało przykładami rozwiązań praktycznych, stosowanych w odniesieniu do różnych grup osób wspomaganych (dzieci i młodzieży, rodziców, nauczycieli, osób uczestniczących w procesie wychowania). Zamieszczone w publikacji przykładowe narzędzia pracy doradcy czy praktyczne ćwiczenia, skłaniające do refleksji nad relacją wiedzy studentów z własnym doświadczeniem, mają pokazać praktyczny wymiar poradnictwa, z jakim spotkają się w przyszłej pracy zawodowej. Rozważania obejmują treści związane z rozumieniem i uwarunkowaniami sytuacji poradniczej, podmiotowością i przedmiotem oddziaływania poradnictwa, kształtowaniem się rodzajów poradnictwa i ich związku z psychologicznymi koncepcjami człowieka oraz filozoficznych aspektów procesu pomagania. Terminy pomoc 1 A. Kargulowa, O teorii i praktyce poradnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Wydawnictwo Sic!, Warszawa Tenże, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, tłum. J. Bauman, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

8 Wstęp 9 i poradnictwo traktuję jako synonimy, przyjmując definicję poradnictwa rozumianego jako proces niesienia pomocy. Książka podejmuje wybrane zagadnienia teoretyczne w ujęciu filozoficznym, psychologicznym, socjologicznym, pedagogicznym, podkreślając interdyscyplinarny charakter problematyki. Starałam się wnikliwie, a zarazem przystępnie, omówić zagadnienia związane z poradnictwem dydaktyczno-wychowawczym w kontekście pomocy ukierunkowanej na problem dojrzałości szkolnej, niepowodzeń szkolnych, trudności wychowawczych czy problematyki pomocowej w wypadku niepełnosprawności. Analizowane treści odnoszą się do obszaru pomocy, wspomagania i poradnictwa realizowanych w wymiarze edukacyjnym. Omówiłam podstawowe rodzaje poradnictwa, których celem jest optymalizacja procesu wychowania dzieci i młodzieży, uwzględniając działania realizowane w układzie relacji międzyosobowej (nauczyciel rodzic uczeń specjalista) oraz w ramach systemu instytucji wspomagających zadania i funkcje środowisk wychowujących (poradnie rodzinne i psychologiczno-pedagogiczne). Jednym z podstawowych warunków udzielania skutecznej pomocy jest znajomość problematyki będącej przedmiotem relacji poradniczych, dlatego w książce znajdują się informacje dotyczące powszechnie spotykanych zjawisk w obszarze edukacyjnym, które mogą stanowić problem poradniczy. Prezentując wybrane zagadnienia z obszaru poradnictwa pedagogicznego, wykorzystałam dotychczasowe informacje i publikacje, uaktualniłam je i wzbogaciłam o własne doświadczenia praktyczne. Z uwagi na szeroki zakres tematyczny zagadnienia, w książce opisane zostały wybrane aspekty poradnictwa w ujęciu pedagogicznym, których znajomość jest niezbędna w procesie przygotowania zawodowego. Pragnę złożyć serdeczne podziękowania wszystkim, którzy mnie inspirowali i motywowali do napisania książki: najbliższym, studentom, przyjaciołom. Szczególne podziękowania składam Panu prof. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu za cenne uwagi zawarte w recenzji oraz Oficynie Wydawniczej Impuls za okazaną pomoc i wsparcie. Treści tej publikacji są uzupełnieniem innych pozycji naukowych i mogą być pomocne w realizacji przedmiotu poradnictwo pedagogiczne. Drugie wydanie książki (poprawione i rozszerzone) zostało uzupełnione o sugestie zgłoszone przez prof. A. Kargulową i prof. B. Wojtasik z Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu, za które autorka serdecznie dziękuje. Wprowadzenie zaproponowanych zmian pomogło usunąć niedoskonałości i niedociągnięcia pierwszego wydania oraz pozwoliło na ukazanie pełniejszego obrazu poradnictwa w wymiarze teoretycznym, naukowym w publikacji mającej charakter podręcznika akademickiego.

9 Rozdział 1 Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego 1.1. Rys historyczny rozwoju poradnictwa w Polsce i jego stan obecny Poradnictwo jako działalność pomocowa zrodziła się na początku XX wieku w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne w zakresie udzielania porad zawodowych. Liczne publikacje opisujące początki działań poradniczych w formie instytucjonalnej ukazują jego podział organizacyjny 4, wyróżniają: poradnictwo wychowawcze, zawodowe, a nawet selekcyjne 5. Inspiratorami powołania pierwszych poradni zawodowych byli J. Joteyko i W. Dawid. Pierwsza poradnia zawodowa została założona przez W. Hauszylda w 1907 roku, a poradnictwo selekcyjne, ukierunkowane na nauczanie dziecka upośledzonego, rozwijało się od 1918 roku i związane było z osobą M. Grzegorzewskiej. Powstanie poradni skoncentrowanych na udzielaniu dziecku niepełnosprawnemu pomocy przez kierowanie do odpowiednich placówek oświatowych stanowiło kierunek pracy specjalistów. Poradnictwo wychowawcze, jako trzeci pion działalności poradniczej, realizowane było od 1919 roku z inicjatywy Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Zadania ówczesnego poradnictwa wychowawczego obejmowały zagadnienia wychowania i rozwoju dziecka, realizowane przez podstawowe środowiska wychowawcze. Integracja działań poradniczych realizowana była według koncepcji F. Znanieckiego i B. Suchodolskiego, które zakładają, że wychowanie jako wszechstronny rozwój osobowości wychowanka zmierza do przygotowania go do pracy zawodowej i wielostronnego udziału w życiu społecznym, co przy- 4 Zob. A. Kargulowa, Poradnictwo wychowawcze w świetle teorii i praktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław W. Brejnak, Poradnie wychowawczo-zawodowe (psychologiczno-pedagogiczne) [w:] Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa 1997, s. 609.

10 12 Rozdział 1. Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego czyniło się do uznawania poradnictwa zawodowego za formę szerzej traktowanego poradnictwa wychowawczego 6. Powołanie poradni społeczno-wychowawczych przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci wzbogacało ofertę pomocową skierowaną do dziecka i jego rodziny, której przedmiotem były zagadnienia wychowawcze w kontekście działalności społecznej. Poradnie społeczno-wychowawcze sprawowały opiekę nad dziećmi i młodzieżą ze środowisk szczególnie zaniedbanych, trudnych wychowawczo [ ]. Te poradnie badały przede wszystkim warunki życia dziecka w rodzinie, określały konkretne potrzeby i na tej podstawie podejmowały różnorodne środki zaradcze 7. Do głównych zadań ówczesnych poradni należało udzielanie indywidualnych porad dzieciom, rodzicom i nauczycielom pomocnych w rozwiązywaniu trudności wychowawczych oraz zapewnienie pomocy i wsparcia rodzinie niewydolnej wychowawczo. Placówki te podejmowały pracę w zakresie pedagogizacji rodziców przez organizowanie pogadanek, prelekcję filmów i organizowanie spotkań ze specjalistami w dziedzinie wychowania i rozwoju dzieci i młodzieży. W 1958 roku powstała też poradnia psychologiczna, której celem była pomoc młodzieży kończącej szkołę w wyborze zawodu, szkolenie nauczycieli i lekarzy w zakresie poradnictwa zawodowego. Rozwój sieci poradnictwa instytucjonalnego przebiegał dwutorowo. Z jednej strony funkcjonowały poradnie powołane przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, z drugiej poradnie psychologiczno-zawodowe, działające z ramienia resortu oświaty, które nie miały wspólnej płaszczyzny współpracy. Próbę ujednolicenia sieci poradnictwa podjęto w 1964 roku. Likwidacji uległy dotychczasowe poradnie psychologiczne, ustępując miejsca poradniom wychowawczo-zawodowym. Zasady organizacji i działania poradni wychowawczo-zawodowych określał statut regulujący pracę placówek w obszarze organizacyjno-kadrowym. Głównym zadaniem, jakie postawiono przed poradniami, była pomoc w zapobieganiu trudnościom wychowawczym i ich rozwiązywaniu oraz w wyborze przez młodzież kierunku dalszego kształcenia i zawodu. Oznaczało to połączenie dotychczasowego zakresu działania poradni społeczno-wychowawczych TPD 8. Poradnia wychowawczo-zawodowa [ ] jest placówką oświatowo-wychowawczą typu specjalnego, której zadaniem jest udzielanie dzieciom (młodzieży), rodzicom (opiekunom) i nauczycielom (wychowawcom) pomocy w dziedzinie: zapobiegania trudnościom wychowawczym oraz ich rozwiązywania, wyboru przez młodzież kierunku kształcenia i zawodu. Na czele poradni stoi kierownik [ ] odpowiedzialny za całokształt prac poradni oraz za majątek użytkowany przez poradnię. W poradni zatrudnieni są pracownicy pedagogiczni i administracyjni 6 Zob. A. Kargulowa, Poradnictwo wychowawcze, dz. cyt. 7 D. Rogowska, Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne w czterdziestoleciu , Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego 1998, 1(8), s Tamże, s. 49.